ज्ञात नसलेली स्त्री संत

संत वेणाबाई -

पारमार्थिक शिखर गाठलेल्या समर्थशिष्या
संत वेणाबाई (अंदाजे इ.स. १६२७-२८ - इ.स.१६७४
समाधी) या समर्थ रामदास यांच्या शिष्या होत्या. १
शतकात समर्थ रामदास स्वामींनी वेगळ्याच हेतूने आपले
सरु केले होते. सर्व समाज त्यांना संघटित करावयाचा होता।
धर्मसंघटनेची उभारणी त्यांनी सुरु केली त्यावेळी मिरजेला
त्यांची वेणाबाईंशी पहिली भेट झाली. वेणाबाई या ब्राम्हण
कटंबात जन्मलेल्या बालविधवा होत्या. या मूळच्या कोल्हापर
येथील राधिकाबाई आणि गोपाजीपंत गोसावी यांच्या कन्या
होत्या. विवाहानंतर त्या मिरज येथील देशपांडे यांच्या घरी
गेल्या. काही काळातच, वयाच्या बाराव्या वर्षी विधवा झाल्या
त्या काळात विधवा स्त्रीने घरकाम करीत, देवाचे नाव घेत.
धर्मग्रंथांचे धार्मिक ग्रंथांचे वाचन करीत आपले जीवन कंठायचे.
अशी रीतच होती. समर्थ रामदास स्वामी त्यांच्या घरी भिक्षा
मागायला आले तेव्हा समर्थांचे त्यांना प्रथम ओझरते दर्शन
झाले. काही दिवसांनी रामदास स्वामी पुन्हा त्यांच्या दारात
भिक्षा मागण्यासाठी आले. तेव्हा वेणाबाई तुळशी वृन्दावनाशी
एकनाथी भागवत वाचीत होत्या. समर्थांनी विचारले मुली,
तुला यातले समजते का काही? त्यावर वेणाबाईंनी समर्थांना
प्रश्न विचारले त्या प्रश्नातून समर्थांना वेणाबाईंची पारमार्थिक
उंची कळाली. ही भेट वेणाबाईंच्या जीवनाचा रस्ता बदलणारी
ठरली. रामदास स्वामींच्या भेटीचा, बोलण्याचा वेणाबाईंच्या
मनावर खुप परिणाम झाला. हेच आपले गरु आहेत.
त्यांच्याकडून उपदेश घ्यावा. त्यांची सेवा करीत जीवन घालवावे.
असे त्यांना वाटू लागले. रात्रंदिवस वेणाबाई त्यांचाच विचार
करीत. 'देह माझे, मन माझे, सर्व नेले गुरुराजे' अशी त्यांची
अवस्था झाली. वेणाबाईंना कोल्हापूरला पाठवून दिले. तेथेच
त्यांनी समर्थ रामदासांचे शिष्यत्व स्वीकारले. नंतर त्या मिरज
येथे परत आल्या. समर्थांनी त्यांना कीर्तन करण्याची अनुमती
दिली होती. त्या मध्ययुगीन काळात विधवा स्त्रीने कीर्तन
करणे ही एक क्रांतीच होती. समाजाच्या उद्धारासाठी क्रांतिकारक
पाऊल उचलणाऱ्या सर्वच संतांना जननिन्देला सामोरे जावे
लागते. समर्थ त्याला अपवाद नव्हते. वेणाबाई, अक्काबाई,
अंबिकाबाई या स्त्रियांना त्यांनी अभ्यासास प्रवृत्त केले आणि
मठपती बनवले. समर्थ मिरजेला आणि कोल्हापूरला नेहमी
जात. तिथे त्यांची नेहमी कीर्तने होत. वेणाबाई त्यांच्या कीर्तनांना
आवर्जून जात. त्यांचे आई-वडील समार्थांचेच अनुगृहीत होते.
तर सासू-सासरे एकनाथ महाराजांचे अनुगृहीत होते.
कोल्हापुरातील मंडळींची मजल तर वेणाबाईंवर विषप्रयोग
करण्यापर्यंत गेली. वेणाबाईंनी विष पचवून दाखवले. निन्दकांना
पश्चात्ताप झाला. त्यांनी वेणाबाई आणि समर्थांची क्षमा मागितली.

प्रारंभी कणखर मनाने जननिंदा सोसणाऱ्या वेणाबाईनी कोमल अंतःकरणाने सर्वांना क्षमा केली. समर्थ रामदास
प्रत्येक रामनवमी उत्सवाच्या आधी निवडक शिष्य घेऊन
भिक्षेसाठी जात असत. त्या काळात एखाद्या महत्वाच्या व्यक्तीला
चाफळात ठेऊन उत्सवाची सर्व जबाबदारी त्याच्यावर सोप
विली जात असे. एक वर्ष ही जबाबदारी वेणाबाई वर सोपवण्यात आली. उत्सवासाठी सगळ्या प्रकारची धान्ये निवडून
ठेवणे, लोणची, चटण्या, सांडगे, पापड, मेतकूट या
गोष्टी सिद्ध ठेवणे, समर्थांनी पाठवलेली भिक्षा कोठीघरात व्यवस्थित
लावून ठेवणे अशी विविध कामे करावी लागत. ऐन उत्सवाच्या
१५ दिवस आधी वेणाबाई आजारी पडल्या. त्या
तापाने एवढ्या फणफणल्या की त्यांना चालताही येईना. राम-
मंदिरातील खांबाला धरून मोठ्या मुश्किलीने त्यांनी रामाजवळ
करुणा भाकली. वेणाबाईंची ही केविलवाणी अवस्था पाहून
चाफळातील राममूर्तीच्या डोळ्यांत अश्रू आले आणि काय आश्चर्य ! विठ्ठलाने ज्याप्रमाणे नाना रूपे धारण करून संत
जनाबाई, संत एकनाथ, या संतांची सेवा केली त्याचप्रमाणे
रामचंद्रांनी रामाबाईंच्या रुपात येऊन उत्सवाची सर्व तयारी
केली. 'मी बत्तीस शिराळ्याची असून रामदास स्वामींनी मला तुमच्या मदतीसाठी पाठविले आहे'. असे रामाबाईंनी वेणाबाईंना
खोटेच सांगितले. समर्थ भिक्षे हून परतल्यावर सर्व गोष्टींचा
उलगडा झाला आणि रामाबाईही गुप्त झाल्या. वेणाबाईंची
समाधी सज्जनगड येथे आहे. वेणाबाईंनी केलेली ग्रंथरचना
अपूर्व आहे. तपशील असा - (१) उपदेशरहस्य - रामायणी
प्रकरण - एकूण २६ श्लोक (२) पंचीकरण - वेदान्तावरील
गद्य टिप्पण्या (३) रामगुहकसंवाद किंवा नावेचे श्लोक -
रामायणी प्रकरण (४) रामायणाची पाच कांडे - एकूण दीड
हजार श्लोक (५) सिंहासन - रामायणी प्रकरण (६) सीतास्वयंवर
- एकूण चौदा समास, ओवीसंख्या १५६८ (७) स्फुट -
अभंग पदे, वगैरे. रामदासस्वामींनी इ.स.१६५६ मध्ये बांधून
दिलेला वेणाबाईंचा मठ मिरज येथे आहे. वेणाबाईंना आदराने
वेणास्वामी असे म्हटले जाते. अशी महान स्त्री संत आपणास
ज्ञात नसण्यासारखे दुर्भाग्य नाही.

धाग्याचा प्रकार निवडा: : 
माहितीमधल्या टर्म्स: 
field_vote: 
0
No votes yet

प्रतिक्रिया

माहीती खूप आवडली.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0