खड्यांच्या मुगुटाची गोष्ट (१)

आमच्या घराला एक मोठी खिडकी होती. तिची चौकट आमच्या भिंतीच्या बाहेरच्या अंगाला बसवलेली होती. त्यामुळे ही खिडकी पुढे रस्त्यावर उघडता येत असे. खिडकी उघडली की आमच्या घरापुढच्या रस्त्याचा बराचसा भाग आमच्या नजरेच्या टप्प्यात येत असे. एक दिवस सकाळी या खिडकीत उभा राहून मी रस्त्यावरची गंमत बघत होतो. "अरे होम्स! हा बघ हा वेडा रस्त्यावर कसा सैरावैरा धावतोय. त्याच्या घरातल्या लोकांनी त्याला असे मोकळे सोडता कामा न ये... "

आपल्या आरामखुर्चीत आळसावून पहुडलेला होम्स उठला. आपले दोन्ही हात कोटाच्या खिशात ठेवून तो माझ्या मागे येऊन उभा राहिला आणि त्यानेही रस्त्यावरचा प्रकार निरखून बघायला सुरुवात केली. सध्या फेब्रुवारी महिना सुरू होता. आजची सकाळ अगदी लख्ख आणि प्रसन्न होती. काल पडलेले बर्फ अजून रस्त्याच्या कडेला तसेच होते आणि हिवाळ्यातल्या फिकट सूर्यबिंबाच्या प्रकाशात चकाकत होते. आमच्या घरासमोर पसरलेल्या बेकर रस्त्याच्या मधल्या भागातल्या बर्फाचा रंग रहदारीमुळे मातकट झाला असला तरी रस्त्याच्या कडेला असलेल्या पदपथांवर साठलेले बर्फाचे ढीग मात्र पांढरे शुभ्र होते. पदपथांचे करडे काठ स्वच्छ केलेले दिसत होते, पण तिथले निसरडे काही कमी झालेले नव्हते. रस्त्यावर नेहमीप्रमाणे वर्दळ दिसत नव्हती. मेट्रोपोलिटन स्टेशनाकडून आमच्या दिशेने पळत येत असलेल्या त्या विचित्र माणसाला वगळल्यास दुसरे कोणीच त्या दिशेने येताना दिसत नव्हते.

तो माणूस पन्नाशीचा असेल. तो उंच होता. त्याचे व्यक्तिमत्व रुबाबदार आणि भारदस्त होते. त्याचा चेहरा निग्रही दिसत होता. त्याच्या हालचालींमधून अधिकार प्रकट होत होता. त्याचे कपडे साधेच असले तरी उंची दिसत होते. त्याने काळ्या रंगाचा फ्रॉक कोट घातला होता. त्याची हॅट चकचकीत होती. त्याची मोतिया-करड्या रंगाची पँट त्याचा उच्च्भ्रूपणा अधोरेखित करत होती. त्याने तपकिरी बूट घातले होते. पण त्याचे सध्याचे वागणे मात्र त्याच्या त्या आबदार, सभ्य छबीला अगदीच विसंगत होते. तो जोरजोराने धावत होता आणि धावताना मध्येच अडखळत होता. त्याच्याकडे पाहून असे वाटत होते की अशा पळापळीची त्याला आजिबात सवय नव्हती. धावताना त्याचे हात जोराने वर-खाली होत होते, मान मागे-पुढे हलत होती आणि विचित्र पद्धतीने चेहरा पिळवटला जात होता.

"बापरे! काय झालेय काय या माणसाला? तो घरांचे क्रमांक का तपासून बघतोय असे? " मी म्हणालो.

"मला वाटतेय, तो आपल्याकडे येणार आहे. " आपले तळहात एकमेकांवर चोळत होम्स म्हणाला.

"इथे? आपल्याकडे? "

"तो माझ्याकडे सल्ला मागायला येतोय असे माझे मत आहे. ही सगळी लक्षणे माझ्या अगदी ओळखीची आहेत. बघ! बघ मी म्हटले नव्हते! "

होम्सचे हे बोलणे सुरू असतानाच तो माणूस आमच्या दारासमोर थांबला आणि धापा टाकत त्याने आमच्या दारावरची घंटा वाजवायला सुरुवात केली. आमच्या सगळ्या घरात त्या घंटेचा आवाज दुमदुमला तरीही तो घंटा वाजवायचा थांबला नाही.

थोड्याच वेळात तो आमच्या खोलीत शिरला. तो अजूनही धापा टाकत होता. जोरजोराने हातवारे करत होता. पण त्याच्या डोळ्यात दुःखाची आणि हताशपणाची अशी काही झाक दिसत होती की आम्हाला त्याच्याबद्दल एकदम कणव दाटून आली. सुरुवातीला काही वेळ त्याला काही बोलताच येईना. पण सगळे उपाय थकल्यासारखा तो जोरजोराने हातपाय हलवत होता आणि आपल्या डोक्यावरचे केस उपटत होता. अचानक त्याने आपले पाय जमिनीवर जोराने आपटले आणि आपली हॅट समोरच्या भिंतीवर इतक्या जोरात मारली की आम्ही दोघेही एकदम पुढे धावलो. त्याला दोन्ही बाजूंनी धरले आणि खोलीच्या मध्यभागी असलेल्या खुर्चीत बसवले. त्याच्या शेजारी बसून त्याच्या हातावर थोपटत होम्स त्याच्याशी मृदू आवाजात बोलायला लागला. या क्रियेत तो अगदी तरबेज होता.

"तुम्ही माझ्याकडे तुमची कर्मकहाणी सांगायला आला आहात. हो ना? पण या सगळ्या गडबडीमुळे तुम्ही खूप दमला आहात. थोडा वेळ थांबा. तुमच्या जिवात जरा जीव आला, की तुमची जी काही अडचण आहे तिच्यात लक्ष घालायला मी आनंदाने तयार आहे. " होम्स म्हणाला.

तो माणूस काही क्षण तसाच बसला होता. त्याची छाती अजूनही जोरजोराने हलत होती. आपला अनावर झालेला भावनावेग आवरायचा तो प्रयत्न करत होता. मग त्याने खिशातून रुमाल काढून कपाळावरचा घाम पुसला. निग्रहाने ओठ आवळले आणि आमच्याकडे बघून बोलायला सुरुवात केली.

"तुम्हाला मी नक्कीच वेडा वाटलो असणार... "

"तुमच्यावर काहीतरी मोठे संकट कोसळलेले आहे हे मला दिसतेय. " उत्तरादाखल होम्स म्हणाला.

"होय. आणि संकटही असे आणि इतके अचानक, की माझी तर मतिच कुंठित झाली आहे. मला जाहीर बदनामीला तोंड द्यावे लागेल. आजवर मी अतिशय स्वच्छ चारित्र्याचा माणूस म्हणून आयुष्य जगलो आहे. माणसाला त्याची व्यक्तिगत दुःखही असह्य असतात. पण व्यक्तिगत दुःख आणि जाहीर बदनामी इतक्या भयंकर प्रकारे एकत्रितपणे भोगावी लागेल असं दिसायला लागल्यापासून माझा तर अगदी थरकांप झाला आहे. एवढेच नाही, तर याची झळ आपल्या राजघराण्यालाही बसणार आहे. त्यामुळे या प्रकरणातून लौकरात लौकर मार्ग काढणे गरजेचे आहे. "

"साहेब, तुम्ही शांत व्हा. आणि तुमच्यावर ओढवलेल्या परिस्थितीबद्दल मला व्यवस्थित सगळे सांगा. " होम्स म्हणाला.

"माझे नाव बहुतेक तुमच्या कानावरून गेले असेल. माझे नाव अलेक्झांडर होल्डर. थ्रेडनीडल रस्त्यावर 'होल्डर अँड स्टीव्हन्सन' नावाची बँक आहे. त्यातला होल्डर तो मीच." आमचा पाहुणा म्हणाला.

लंडन शहरातील दुसऱ्या क्रमांकाच्या बँकेच्या वरिष्ठ भागीदाराचे हे नाव आम्हाला खरोखरच चांगले परिचयाचे होते. अशा या प्रसिद्ध माणसाची इतकी दयनीय अवस्था होण्यासारखे काय बरे घडले असेल? आमचे कुतूहल चाळवले गेले. आम्ही त्याचे बोलणे ऐकण्यासाठी सरसावून तो बोलायची वाट बघू लागलो. क्षणभरात त्याने स्वतःला सावरून घेतले आणि बोलायला सुरुवात केली.

"वेळ अमूल्य असतो यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे. म्हणूनच मी तुमच्याकडे मदत मागावी असे मला एका इन्स्पेक्टरने सुचवल्याबरोबर मी तडक तुमच्याकडे धाव घेतली. मी भुयारी रेल्वेतून बेकर रस्त्यावर आलो. या बर्फात टांगे फारच हळू जातात म्हणून मी पायीच तुमच्याकडे आलो. त्यामुळेच मला एवढी धाप लागली. मी फारसे शारीरिक श्रम करणारा माणूस नाही. पण आता मला बरे वाटतेय आणि मी शक्य तितक्या कमी शब्दात पण शक्य तितक्या स्पष्टपणे जे काही झाले आहे ते आपल्यापुढे मांडतो. " तो म्हणाला.

"आमच्या बँकिंगच्या व्यवसायात यशस्वी होण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर पैशांची गुंतवणूक होणे जितके महत्त्वाचे असते, तितकेच महत्त्वाचे असते आमच्या आर्थिक व्यवहारांमध्ये वाढ होऊन आमचे भांडवल वृद्धिंगत होणे हे तर तुम्हाला माहीतच असेल. हे भांडवल वाढण्याच्या दृष्टीने अतिशय फायद्याचा सौदा म्हणजे काहीतरी तारण घेऊन पैसे कर्जाऊ देणे. या व्यवहारात तारण म्हणून ठेवलेल्या गोष्टीला निर्विवाद महत्त्व असते. या क्षेत्रात आम्ही बरेच काम केले आहे आणि गेल्या काही वर्षांमध्ये अनेक बड्या उमराव घराण्यांना त्यांच्या चित्रे किंवा पुस्तकांसारख्या अमूल्य वस्तू गहाण ठेवून घेऊन आम्ही मोठ्या रकमा कर्जाऊ दिल्या आहेत. "

"काल सकाळी नेहमीप्रमाणे मी बँकेत माझ्या खोलीत बसून काम करत होतो. तेवढ्यात आमचा एक कारकून एका माणसाचे व्हिजिटिंग कार्ड घेऊन आला. त्या कार्डावरचे नाव वाचून मला आश्चर्याचा धक्काच बसला. ते नाव फक्त इंग्लंडमध्येच नव्हे तर जगभरात प्रसिद्ध आहे. अगदी घराघरात पोचलेले आहे. तपशिलाच्या जास्त खोलात न जाता मी एवढेच सांगतो की आपल्या राजगादीशी जवळचा संबंध असणाऱ्या उमराव घराण्याचे प्रतिनिधित्व करणारे ते नाव होते. जेव्हा हे श्रीयुत माझ्या खोलीत आले तेव्हा तो माझ्या दृष्टीने इतका मोठ्या अभिमानाचा क्षण होता की मी अगदी भारावून गेलो होतो. ही गोष्ट मी त्यांना सांगायचा प्रयत्नही केला पण मला फार काही बोलायची आजिबात संधी न देता त्यांनी थेट मुद्द्याचे बोलायला सुरुवात केली. एखादे नावडते काम करताना उगाचच वेळकाढूपणा न करता लगोलग ते काम उरकून टाकायची त्यांची इच्छा असावी असे त्यांचा आविर्भाव पाहून वाटत होते. "

"होल्डरसाहेब, मला असे कळलेय की तुम्ही कर्जाऊ पैसे देता... " त्यांनी बोलायला सुरुवात केली.

"जर गहाण ठेवत असलेली गोष्ट चांगली मौल्यवान असेल तरच आम्ही कर्जाऊ रक्कम देतो. " मी म्हणालो.

"मला पन्नास हजार पौंडांची अगदी तातडीने गरज आहे. खरे सांगायचे तर ही रक्कम माझ्यासाठी अगदी मामुली आहे. मी माझ्या जवळच्या मित्रमंडळींकडे शब्द टाकला तर याच्या दसपट रक्क्म सहज उभी राहू शकते. पण तसे न करता ही गोष्ट व्हावहारिक पातळीवर राहिली तर बरे पडेल असे मला वाटते. आणि काहीही झाले तरी माझ्यासारख्या माणसाला अशा प्रकारे कोणाचे उपकार स्वीकारणे किती अवघड आहे हे तुम्ही सहज समजू शकाल. "

"आपली परवानगी असेल तर मला असे विचारायचेय की किती वेळासाठी ही रक्कम आपल्याला हवी आहे" मी विचारले.

"येत्या सोमवारी मला एक मोठी रक्क्कम येणे आहे. ती एकदा माझ्या हातात आली की मी तुमच्याकडून घेतलेले सगळे पैसे सव्याज परत करीन. अगदी तुम्हाला हव्या त्या दराने मी व्याज द्यायला तयार आहे. पण हे पैसे मला आत्ता लगेच मिळणे फार फार गरजेचे आहे. "

हे ऐकल्यावर मी म्हणालो, "मला स्वतःला ही रक्कम द्यायला आनंदच वाटला असता, पण एवढा ताण माझ्या खिशाला पेलणार नाही. जर आमच्या बँकेतर्फे ही रक्कम मी तुम्हाला द्यायची असेल तर मात्र सगळे व्यवहार पूर्ण केल्याशिवाय ती देणे म्हणजे माझ्या भागीदारावर अन्याय केल्यासारखे होईल. "

"हो. मला हेच बरे वाटते. " असे म्हणत त्यांनी खुर्चीशेजारी ठेवलेली काळी पेटी उचलली. "वैदूर्याचे खडे बसवलेल्या मुगुटाबद्दल तुम्ही ऐकलेच असेल ना? " त्यांनी विचारले.

"अर्थातच! आपल्या राज्याच्या खजिन्यातला सगळ्यात मौल्यवन अलंकार आहे तो. " मी म्हणालो.

"बरोब्बर! " असे म्हणून त्यांनी आपली पेटी उघडली. आत लालसर मखमलीवर तो मुगुट ठेवलेला होता. " याच्यावर एकोणचाळीस मोठे मोठे वैदूर्याचे खडे बसवलेले आहेत. आणि मुगुटात वापरलेल्याची सोन्याची किंमत करणेच अशक्य आहे. सगळी मिळून याची किंमत कमीत कमी केली तरी मी मागितलेल्या रकमेच्या दुप्पट भरेल. सोमवारपर्यंत हा मुगुट तारण म्हणून मी तुमच्याकडे ठेवायला तयार आहे. "

मी ती मुगुटाची पेटी हातात घेतली आणि या प्रकारावर विश्वास ठेवणे अवघड असल्यामुळे त्यांच्या तोंडाकडे बघत राहिलो.

"या मुगुटाच्या खरेपणाबद्दल तुम्हाला शंका येते आहे का? " त्यांनी मला विचारले.

"नाही तसे नाही पण... "

"मग तुम्ही म्हणत असाल की हा मुगुट गहाण ठेवायचा मला काय अधिकार? अशी काही शंका तुमच्या मनात असेल तर कृपा करून ती तुमच्या डोक्यातून काढून टाका. जर चार दिवसांच्या आत मी हा मुगुट परत मिळवेन याबद्दल मला खात्री नसती तर मी तो गहाण ठेवायचा विचारही केला नसता, हा सगळा केवळ रीतीचा भाग आहे. बरे, मला सांगा हे तारण पुरेसे आहे ना? "
"हो, पुष्कळ झाले"

"एक गोष्ट लक्षात घ्या होल्डरसाहेब, मी तुमच्यावर मोठा विश्वास टाकला आहे आणि त्याचा पुरावाही मी तुम्हाला दिला आहे. मी तुमच्याबद्दल बरेच काही ऐकले आहे. आणि त्यामुळेच ही जबाबदारी मी तुमच्यावर सोपवतो आहे. तुमचावर फक्त या मुगुटाच्या संरक्षणाचीच जबाबदारी नाही, तर या गोष्टीचीही जबाबदारी आहे की यातले एक अक्षरही बाहेर जाता कामा नये. या मुगुटाचे सर्वप्रकारे रक्षण तुम्हाला केले पाहिजे. कारण या मुगुटाला काही झाले तर त्यामुळे जो काही जनक्षोभ उसळेल तो खुद्द सगळा मुगुट नष्ट झाल्यासारखाच उसळेल. या मुगुटात बसवलेल्या वैदूर्य खड्यांना सगळ्या जगात तोड नाही आणि तसे खडे परत मिळवणे अशक्य आहे. पण तुम्ही ही जबाबदारी व्यवस्थित पार पाडाल असा मला विश्वास वाटतो आणि याच विश्वासाने मी हा मुगूट तुमच्याकडे सोपवतो आहे. सोमवारी सकाळी मी तो परत न्यायला येईनच. "

"त्यांना निघण्याची घाई होती असे दिसले. म्हणून मी आमच्या खजिनदाराला बोलावणे पाठवले आणि त्याच्याकरवी एक हजार पौंडांच्या पन्नास नोटा त्यांच्या हाती दिल्या. ते पैसे घेऊन निघून गेल्यावर मी एकटाच माझ्या खोलीत होतो. माझ्या टेबलावर ठेवलेली त्या मुगुटाची पेटी पाहिल्यावर मात्र आपण हे भलतेच धाडस केले की काय असे मला वाटून गेले. कारण त्या मुगुटाच्या रक्षणाची जबाबदारी आता सर्वस्वी माझ्यावर होती. शिवाय तो मुगुट ही राष्ट्राची मालमत्ता होती. देव न करो, जर त्या मुगुटाला काही झाले असते तर केवढा घोटाळा आणि सार्वजनिक स्तरावर बोंबाबोंब झाली असती याची मला पूर्ण कल्पना होती. त्या मुगुटाची जबाबदारी मी स्वीकारली याचा मला पश्चात्ताप होऊ लागला. पण आता या पश्चात्बुद्धीचा काय उपयोग होणार होता? काहीच नाही. म्हणून मी ती पेटी माझ्या खाजगी तिजोरीमध्ये कुलूपबंद करून ठेवली आणि माझी दैनंदिन कामे करू लागलो. "

"संध्याकाळ झाल्यावर माझ्या असे लक्षात आले की इतकी मौल्यवान वस्तू माझ्या मागे ऑफिसात तशीच सोडून जाणे हा त्या मुगुटाचा अपमान तर होताच पण ते अतिशय धोकादायकही ठरू शकत होते. बँकेच्या तिजोऱ्या फोडण्याच्या आजवर काही कमी घटना घडल्या नहीयेत. आणि मी असा कोण लागून गेलोय की मला त्यापासून अभय मिळावे? आणि असा दरोडा पडला तर माझी अवस्था किती भयानक होईल? मी असे ठरवले, की पुढचे काही दिवस ती पेटी सदैव माझ्याबरोबर घेऊन जायची म्हणजे क्षणभरही ती माझ्या नजरेपासून लांब जाणार नाही. असा निश्चय केल्यावर मी टांगा करून स्ट्रीटहॅमला माझ्या घरी गेलो. घरी पोचल्यावर, आधी वरच्या मजल्यावर जाऊन माझ्या कपडे करायच्या खोलीतल्या कपाटात ती पेटी मी कुलूपबंद करून ठेवली तेव्हा कुठे माझ्या जिवात जीव आला, "

"होम्स साहेब, तुम्हाला सगळी परिस्थिती नीट लक्षात यावी अशी माझी इच्छा आहे. त्यासाठी मी माझ्या घराबद्दल आणि घरातल्या माणसांबद्दल तुम्हाला तपशीलवार सांगतो. माझा घरगडी आणि माझा निरोप्या हे दोघेजण माझ्या घरी राहत नसल्यामुळे त्यांना यातून संपूर्णपणे वगळले तरी चालू शकेल. माझ्याकडे तीन मोलकरणी आहेत. त्या बऱ्याच वर्षांपासून माझ्याकडे काम करत आहेत आणि त्यांच्या प्रामाणिकपणाबद्दल मला आजिबात शंका नाही. माझ्याकडची चौथी मोलकरीण मात्र काही महिन्यांपूर्वीच आमच्याकडे लागली आहे. तिचे नाव ल्यूसी पार. ती दुसऱ्या एका मोलकरणीच्या हाताखाली काम करते. तिच्याकडे चांगली शिफारसपत्रे आहेत आणि आजपर्यंत तिने उत्तम काम केले आहे. ती दिसायला फार सुंदर आहे आणि त्यामुळे खूप लोक तिच्या मागे लागलेले आहेत. असे लोक कधीकधी आमच्या घराच्या आसपास घोटाळताना दिसतात. ल्यूसीच्या बाबतीत ही एवढी एक गोष्ट सोडली तर तिच्यात नाव ठेवायला कुठेच जागा नाही. "

"हे झाले घरातल्या नोकरचाकरांबद्दल. आता माझ्या कुटुंबाबद्दल सांगतो. माझे कुटुंब फारच लहान आहे. माझी बायको हे जग सोडून गेली आहे. मला एक मुलगा आहे त्याचे नाव आर्थर. होम्ससाहेब, आर्थरच्या बाबतीत मी अतिशय निराश झालो आहे. अर्थात या गोष्टीला मी स्वतःच जबाबदार आहे. सगळे म्हणतात माझ्यामुळेच तो वाया गेला. हेच खरे आहे बहुतेक. माझी लाडकी पत्नी देवाघरी गेली तेव्हा आर्थरशिवाय मला दुसरे कोणीच नव्हते. एक क्षणभरसुद्धा त्याचा चेहरा रडवेला झालेला मला सहन व्हायचा नाही. आजपर्यंत कुठल्याच गोष्टीसाठी मी त्याला कधीच नाही म्हटलेलं नाही. मी जर त्याच्याशी थोडासा कठोरपणाने वागलो असतो तर ते आम्हा दोघांसाठीही बरे झाले असते. पण त्या वेळी तरी त्याचे हित व्हावे हाच माझा उद्देश होता. "

"माझ्यानंतर आर्थरने माझी जागा सांभाळावी अशी साहजिकच माझी इच्छा होती, पण आर्थर कामधंदा बघायला नालायक निघाला. तो उनाड आहे. त्याच्या हातात मोठी रक्कम द्यायची मला भीती वाटते. लहान वयातच तो एका उमरावांसाठी असलेल्या क्लबाचा सदस्य झाला. वागायला - बोलायला चटपटीत असल्यामुळे थोड्याच वेळात त्याची अनेक लोकांशी घट्ट मैत्री झाली. हे सगळे लोक पैसेवाले आणि पैसे उधळण्यात मश्गुल होते, त्यांच्या संगतीत राहून आर्थरला जुगाराचे व्यसन लागले. तो घोड्यांच्या शर्यतींवर पैसे लावायला लागला. पुन्हापुन्हा माझ्याकडे येऊन तो त्याला महिन्याच्या खर्चासाठी मिळणाऱ्या रकमेची आगाऊ उचल मागायचा आणि त्यातून आपली बदनामीकारक देणी फेडायचा. ही वाईट संगत सोडून देण्याचा त्याने काही वेळा प्रयत्नही केला. पण सर जॉर्ज बर्नवेल नावाच्या त्याच्या मित्रामुळे दर वेळी तो पुन्हा यात ओढला गेला. "

"सर जॉर्ज बर्नवेलसारख्या माणसाचा आर्थरवर इतका प्रभाव कसा काय पडला हेही मला माहीत आहे. आर्थरच्या बरोबर हा बर्नवेल बऱ्याच वेळा आमच्या घरी आलेला आहे. आणि त्याच्या वागण्याबोलण्यात असे काही चातुर्य आणि सफाई आहे की खुद्द मलाही त्याच्या सहवासाचा मोह झाला. बर्नवेल आर्थरपेक्षा वयाने बराच मोठा आहे. जग हिंडून आल्यामुळे त्याला अनेक विषयांबद्दल विस्तृत ज्ञान आहे. तो सर्व विषयांवर विलक्षण अधिकारवाणीने बोलतो आणि समोरच्या माणसाला संभाषणात ओढून घेण्याचं, त्याला बोलण्यात गुंतवून ठेवण्याचे कसब त्याच्याकडे आहे. या त्याच्या गुणांमुळे त्याची उत्तम छाप पडल्यावाचून राहत नाही. पण या सगळ्या वरच्या रंगाला न भुलता त्याच्याकडे पाहिले तर मात्र असे दिसून येते की त्याच्यावर विश्वास टाकण्यात मुळीच अर्थ नाही. त्याच्या नजरेत दिसणारी लोभी छटा आणि त्याचे तिरकस बोलणे या गोष्टी पाहिल्यावर तर क्षणभरही त्याच्या संगतीत राहू नये असे वाटायला लागते. आणि हे फक्त माझेच नाही तर आमच्या मेरीचेही म्हणणे आहे. बायकांना एखाद्या माणसाची नियत चटकन ओळखता येते म्हणतात आणि मेरीलाही ती लक्षात आलेली आहे. "

"आणि आता मी तुम्हाला मेरीबद्दल सांगतो. मेरी म्हणजे माझी पुतणी. पाच वर्षांपूर्वी माझा भाऊ वारला. मेरी एकटी पडली. मग मी तिला घरी घेऊन आलो आणि आजवर मी तिचा माझ्या मुलीसरखाच सांभाळ केला आहे. मेरीने अतिशय उत्तम प्रकारे आमचे घर सांभाळले आहे. ती आमच्या घरातला आशेचा किरण आहे म्हणा ना!. ती खूप सुंदर आहे. प्रेमळ आहे. आपल्या ऋजू स्वभावाने आणि स्त्रीसुलभ गोडव्याने तिने आम्हाला केव्हाच जिंकून टाकले आहे. ती म्हणजे माझा उजवा हात आहे. तिच्याशिवाय माझे काम पावलोपावली अडते. फक्त एकाच बाबतीत ती माझे ऐकत नाही. आर्थरचे तिच्यावर खूप प्रेम आहे. आजवर दोन वेळा त्याने तिला लग्नाची मागणी घातली आणि दोन्ही वेळा तिने ती धुडकावून लावली. मला असे मनापासून वाटते की आर्थरला योग्य आर्गावर आणायला तिच्यापेक्षा लायक कोणीच नाही. हे लग्न झाले असते तर माझ्या मुलाचे आयुष्यच बदलून गेले असते. पण आता या गोष्टीला फार फार उशीर झाला आहे... "

"तर होम्स साहेब, आमच्या घरातल्या माणसांबद्दल तुम्हाला सांगून झालेय. आता माझी कर्मकहाणी मी पुढे सांगतो"

"त्या दिवशी रात्रीचे जेवण झाल्यावर आम्ही दिवाणखान्यात बसून कॉफी घेत होतो. माझी अशी खात्री आहे की दिवाणखान्यात कॉफी आणून दिल्यावर ल्यूसी पार तिथून निघून गेली होती. पण दिवाणखान्याचे दार बंद होते किंवा नाही हे मात्र मी खात्रीपूर्वक सांगू शकत नाही. कॉफी घेता घेता मी आर्थर आणि मेरीला त्या दिवशी घडलेल्या प्रकाराबद्दल सांगितले आणि काही दिवसांसाठी माझ्या ताब्यात असलेल्या त्या अमूल्य खजिन्याबद्दलही सांगितले. फक्त तो मुगुट माझ्याकडे सोपवणाऱ्या माणसाचे नाव मात्र मी वगळले. मेरी आणि आर्थर दोघांनाही तो मुगूट बघायचा होता. पण मी काही त्यांना मुगुट दाखवला नाही. म्हटले, कशाला उगाच त्याला धक्का लावायचा. "

"कुठे ठेवलायत तो मुगुट? " आर्थरने मला विचारले.

"माझ्या कपाटात. "

"देव करो आणि आज रत्री आपल्याकडे चोरी न होवो" तो म्हणाला.

"तो मुगूट व्यवस्थित कुलुपात ठेवला आहे. " मी म्हणालो.

"तुमच्या कपाटाचे कुलूप लापट झालेय. कुठल्याही जुनाट किल्लीने ते सहज उघ्डते. मी लहान असताना बाहेरच्या खोलीतल्या कपाटाच्या किल्लीने ते कितीतरी वेळा उघडलेले आहे. "

त्याला एखादी गोष्ट उगाचच वाढवून सांगायची सवय आहे हे माहीत असल्यामुळे मी त्याच्या बोलण्याकडे फारसे लक्ष दिले नाही. माझ्या मागोमाग तो माझ्या खोलीत आला तेव्हा त्याचा चेहरा गंभीर झाला होता.

"बाबा, मला दोनशे पौंड हवेत. " खालमानेने तो म्हणाला.

"आजिबात मिळायचे नाहीत. आजवर पैशांच्या बाबतीत मी तुला खूपच सैल सोडले आहे. "

"हो आजवर तुम्ही खरेच माझे खूप लाड केले आहेत. पण आत्ता जर हे पैसे मला मिळाले नाहीत तर मी पुन्हा कधीच क्लबात पाऊल ठेवू शकणार नाही. "

"फार उत्तम होईल" माझा पारा चढला.

"पण अशा रितीने मानहानी आणि बदनामीला तोंड देऊन मी क्लब सोडलेला तुम्हाला चालेल का? मी हे सहन करू शकत नाही. मला पैसे उभे केलेच पाहिजेत. आणि तुम्ही मला पैसे देणार नसाल तर मला इतर उपाय करावे लागतील. " आर्थर म्हणाला.

महिन्याभरात माझ्याकडे पैसे मागायची त्याची ही तिसरी वेळ होती. मी संतापलो. "मी तुला एक पैसाही देणार नाही." माझ्या या बोलण्यावर त्याने आपली मान झुकवली आणि एक अक्षरही न बोलता तो चालता झाला.

तो निघून गेला त्यानंतर मी माझ्या कपाटाचे कुलूप काढले आणि आतला मुगुट जागच्या जागी असल्याची खात्री करून कपाटाला पुन्हा एकदा कुलूप लावून टाकले. एवढे झाल्यानंतर मी घरात सगळीकडे एक फेरी मारायला गेलो. सगळे काही ठाकठीक आहे ना हे बघायला. एरवी हे काम मेरी करते पण त्या दिवशी आपणच हे काम करून टाकावे अस मी ठरवले. मी जिन्यावरून खाली आलो तेव्हा मेरी हॉलमधल्या खिडकीपाशी उभी होती. माझ्या देखतच तिने खिडकी बंद केली आणि कडी लावून टाकली.

"बाबा, तुम्ही ल्यूसीला आज रात्री बाहेर जायला परवानगी दिली होतीत का? " ती जरा चिंतेत पडल्यासारखी दिसत होती असे मला वाटले.

"छे छे! आजिबात नाही. "

"ती आत्ता मागच्या दाराने आत आली. मला वाटते कोणाला तरी भेटायला ती पुढे फाटकापर्यंत गेली असणार, पण हे काही बरोबर चाललेले नाअही. हे थांबले पाहिजे कारण हे धोकादायक ठरू शकते"

"तू उद्या सकाळीच तिला चांगली समज दे. हवे तर मीही बोलतो तिच्याशी. सगळीकडची कड्याकुलुपे झाली का लावून? "

"हो झाली. "

"ठीक आहे मग! गुड नाईट" असे म्हणून मी माझ्या खोलीत गेलो. थोड्याच वेळात मला झोप लागली.

"होम्स साहेब, मी जे काही झाले ते सगळे तुम्हाला सांगतो आहे. मग त्याचा या प्रकरणाशी संबंध असो किंवा नसो. त्यामुळे एखाद्या गोष्टीबद्दल आणखी माहिती द्यायला हवी असे तुम्हाला वाटले तर मला लगेच प्रश्न विचारा. "

"त्याची काही गरज नाही. तुम्ही व्यवस्थित सांगताय सगळे. " होम्स म्हणाला.

"आता मी जे काही सांगणार आहे ते मला अगदी व्यवस्थितच सांगितले पाहिजे. माझी झोप तशी सावधच असते. शिवाय माझ्या शिरावर येऊन पडलेल्या त्या मुगुटाच्या जबाबदारीमुळे माझी झोप उडाली होती म्हणा ना. मला नीट झोप अशी लागली नव्हती. पहाटे साधारण दोन वाजायच्या सुमाराला कसल्या तरी आवाजाने मला एकदम जाग आली. मी अगदी टक्क जागा होईस्तोवर तो आवाज यायचा थांबला होता. मला असे वाटले की माझ्या घराची कुठलीतरी खिडकी हलकेच बंद करून घेताना तो आवाज झाला होता. मी तसाच पडल्यापडल्या कान देऊन ऐकू लागलो. तेवढ्यात शेजारच्याच खोलीत कोणीतरी दबक्या पावलांनी चालल्याचा आवाज आला आणि मी उडालो. माझ्या छातीत धडधडायला लागले. मी अंथरुणातून बाहेर पडलो आणि शेजारी असलेल्या कपडे करायच्या खोलीच्या दारातून आत डोकावून पाहिले. "

"आर्थर! चांडाळा, त्या मुगुटाला हात लावायची तुझी हिंमत कशी झाली? " माझा आवाज चढलेला होता.

"त्या खोलीतला गॅसचा दिवा मी सुरू ठेवला होता तो तसाच मिणमिण जळत होता. आर्थर नुसत्या शर्ट आणि पायजम्यात हातात तो मुगूट घेऊन दिव्याशेजारी उभा होता. आपली सगळी शक्ती लावून तो मुगुट पिरगाळण्याचा किंवा वाकवण्याचा आर्थरचा प्रयत्न चाललेला होता. माझ्या आवाजाने दचकून त्याच्या हातातून मुगुट खाली पडला. मला पाहून आर्थर एखाद्या भुतासारखा पांढरा फटक पडला होता. मी तो मुगुट उचलला आणि तो व्यवस्थित आहे याची खात्री करून घेऊ लागलो. मुगुटाचा एका बाजूचा सोन्याचा तुकडा आणि त्यावर बसवलेले तीन वौदूर्य खडे गायब झालेले होते. "

"नतद्रष्टा! कुळबुडव्या!! तू याची वाट लावलीस. तू माझ्या नावाला कायमचा बट्टा लावलास. यातले चोरलेले खडे कुठे आहेत? " संतापाने माझा माझ्यावरचा ताबाच सुटला.

"चोरलेले खडे? " आर्थर माझ्या अंगावर ओरडला.

"होय! तू चोर आहेस... " असे म्हणून मी त्याचे खांदे धरून त्याला गदागदा हलवू लागलो.

"त्याच्यावरचे सगळे खडे जागेवर आहेत. एकही खडा हरवलेला नाही. असूच शकत नाही. "

"चांगले तीन - तीन खडे गायब आहेत. आणि तुला ठाउक आहे ते कुठे आहेत. चोरी करण्याबरोबरच आता तू धडधडीत खोटेही बोलायला लागलास का? आत्ता तू याचा आणखी एक तुकडा काढायचा प्रयत्न करत होतास की नाही? "

"बास. खूप बोललात. यापुढे हे मला खपायचे नाही. तुम्ही माझा पाणउतारा करायचाच असे ठरवलेले असल्यामुळे मी यापुढे या विषयावर काहीही बोलणार नाही. उद्या सकाळीच मी तुमचे घर सोडून जातो. माझे काय होईल ते मी बघून घेईन. " तो म्हणाला.

"तू इथून जाशील तो थेट पोलिसांच्या ताब्यात. मी या प्रकरणाच्या मुळापर्यंत जाऊन याचा छडा लावणार आहे" संताप आणि दुःख याने मला वेड लागायची पाळी आली होती.

"मला यावर काही बोलायचेच नाहीये. तुम्हाला पोलिसांना बोलवायचे असेल तर खुशाल बोलवा. त्यांनाच यातलं खरे काय आहे ते शोधून काढू देत. " त्याच्या चेहऱ्यावर झळकलेला निर्धार पाहून मला धक्काच बसला.

"संतापाने माझा आवाज इतका चढला होता की सगळे घर माझ्या आवाजाने जागे झाले. सगळ्यात आधी मेरी तिथे येऊन पोचली. तो मुगूट आणि आर्थरचा चेहरा बघून काय झाले असेल हे तिने लगेच ओळखले आणि एक किंकाळी फोडून ती जमिनीवर कोसळली आणि बेशुद्ध पडली. एका मोलकरणीला पाठवून मी पोलिसांना बोलावले आणि लगोलग सगळे प्रकरण त्यांच्या हाती सोपवले. हा सगळा प्रकार आर्थर संतप्त चेहऱ्याने हाताची घडी घालून बघत उभा होता. पोलीस इन्स्पेक्टर आणि हवालदार आमच्या घरी पोचल्यावर त्याने मला विचारले की मी त्याला चोरीच्या आरोपाखाली खरोखरीच पोलिसांच्या ताब्यात देणार होतो की काय. मी म्हणालो, की तो मोडलेला मुगुट ही राष्ट्रीय संपत्ती आहे आणि ही गोष्ट चार भिंतींच्या आत राहणे आता अशक्य झाले आहे. तेव्हा कायद्याप्रमाणे सगळ्या गोष्टी होऊ देत. "

"पोलीस घरात शिरल्याशिरल्या मला त्यांच्या ताब्यात देऊ नका. मी फक्त पाच मिनिटे घरातून बाहेर जाऊन आलो तर ते आपल्या दोघांच्याही हिताचे होईल. " आर्थर म्हणाला.

"कशाला? इथून पोबारा करायला? का चोरीचा माल लपवून ठेवायला? " मी म्हणालो आणि मग एकदम माझ्या लक्षात आलं की मी स्वतः किती मोठ्या संकटात सापडलो होतो. मी त्याला सांगितले, की प्रश्न फक्त माझ्या अब्रूचा नव्हता तर माझ्यापेक्षा कितीतरी मोठ्या माणसाची अब्रूही पणाला लागलेली होती. या सगळ्यातून निर्माण होणारा घोटाळा सगळ्या देशभर गाजला असता. पण त्या हरवलेल्या तीन खड्यांचे त्याने काय केलेय हे जर आर्थरने मला सांगितले असते , तर सगळे घोटाळे टाळता आले असते. "

"तू चोरी करताना रंगे हाथ सापडला आहेस. आणि आता तू काहीही सारवासारवीचा प्रयत्न केलास तरी काही फरक पडणार नाही. त्यामुळे आपल्या कर्माची फळे तुला भोगलीच पाहिजेत. पण जर तू शहाण्यासारखा त्या हरवलेल्या तीन खड्यांचा ठावठिकाणा मला सांगितलास तर अजूनही मी घडलेला सगळा प्रकार विसरून जायला तयार आहे. " मी म्हणालो.

"हा तुमचा कनवाळूपणा मला नका सांगू... "आर्थर करवादला आणि त्याने आपले तोंड फिरवले. माझ्या शब्दांचा त्याच्यावर काहीही परिणाम होणार नाही कारण तो पुरता निर्ढावला आहे हे मला कळून चुकले. आता करण्याजोगी एकच गोष्ट माझ्या हाती होती. मी पोलीस इन्स्पेक्टरला हाक मारली आणि आर्थरला त्याच्या ताब्यात दिले. आम्ही त्याची, त्याच्या खोलीची, घराची कसून झडती घेतली. जिथे त्याने चोरलेले खडे लपवलेले असू शकत होते अशा एक न एक जागा धुंडाळल्या. पण त्या खड्यांचा काहीही पत्ता लागला नाही. आणि आमच्या साम दाम दंडाला त्या अवलक्षणी कार्ट्याने जरासुद्धा धूप घातली नाही आणि आपले तोंड उघडले नाही. सकाळ झाल्यावर त्याला पोलीस कोठडीमधे बंद करून ठेवलेय. आणि पोलिसांचे सगळे सोपस्कार पूर्ण केल्यावर मी तुमच्याकडे धाव घेतली आहे. आता तुम्हीच याचा छडा लावा. पोलिसांनी मला स्वच्छ सांगून टाकलेय की या प्रकरणात सध्या तरी ते काहीही करू शकत नाहीत. तुम्हीच यातून मार्ग काढा. खर्चाचा विचार करू नका. कितीही खर्च आला तरी चालेल. मी त्या खड्यांसाठी हजार पौंडांचे बक्षीसही जाहीर केलेय. देवा रे, काय करू मी? एका रात्रीत माझी अब्रू, माझी रत्ने, माझा मुलगा सगळे गमावून बसलोय मी... काय करू मी आता? "

आपल्या दोन्ही हातांमध्ये त्यांनी आपले डोके घट्ट दाबून धरले आणि असह्य दुःखाने एखाद्या लहान मुलाने करावे तशी पुढे मागे डोलायला सुरुवात केली.

शेरलॉक होम्स कपाळाला आठ्या घालून शेकोटीकडे बघत काही वेळ तसाच बसून राहिला.

"तुमच्याकडे माणसांची बरीच वर्दळ असते का? " होम्सने विचारले.

"छे छे. आजिबात नाही. माझा भागीदार, त्याच्या घरातली मंडळी आणि आर्थरचा मित्र सर जॉर्ज बर्नवेल हे लोक सोडले तर फारसे कुणी येत नाही. हा जॉर्ज बर्नवेल मात्र गेल्या काही दिवसात खूपच वेळा आलाय घरी. "

"तुम्ही लोकांमधे खूप मिसळता का? बाहेर वगरे जाता का? "

"आर्थर जातो. मी आणि मेरी घरीच असतो. आम्हाला तेच जास्त आवडते. "

"मेरीसारख्या तरुण मुलीला घरीच बसायला आवडते? हे जरा विचित्र नाही? "

"ती जात्याच शांत्त आणि एकलकोंडी आहे. शिवाय ती काही तितकी तरुण नाही. चोवीशीची आहे ती. "

"तुमच्या बोलण्यावरून असे दिसतेय की तिलाही या प्रकाराचा बराच धक्का बसला असावा. "

"हो. तिची अवस्था तर माझ्यापेक्षाही वाईट झाली आहे. "

"तुम्हा दोघांचीही खात्री आहे की तुमचा मुलगाच दोषी आहे? "

"हो. माझ्या डोळ्यांनी पाहिलेय मी त्याला मुगुट हातात घेऊन उभा असताना. मग संशयाला जागाच उरत नाही ना"

"माझ्या दृष्टीने एवढा पुरावा पुरेसा नाही. त्या मुगुटाला आणखी काही इजा झाली होती का? "

"हो. तो चिमटला होता. "

"मग तुम्हाला असे नाही वाटले, की तुमचा मुलगा तो मुगुट सरळ करत असेल? "

"तुम्ही माझ्या मुलाला आणि मला मदत करण्याचा प्रयत्न करताय! देव तुमचे भले करेल. पण यात मोठा धोका आहे हो. जर माझ्या मुलाचा उद्देश सरळ असेल तर तो काही बोलला का नाही? आणि मुळात तो मुगुट ठेवलेल्या खोलीत काय करायला गेला होता? "

"अगदी हेच म्हणायचेय मला. आणि जर तो दोषी असेल तर त्याने काहीतरी थाप का नाही मारली? या प्रकरणात त्याचे मौन दोन्ही बाजूंकडे इशारा करतेय. या प्रकरणात अनेक महत्त्वाचे मुद्दे आहेत. तुम्हाला झोपेत असताना ऐकू आलेल्या त्या आवाजाबद्दल पोलिसांचे काय म्हणणे आहे? "

"त्यांना वाटतेय की आर्थरच्या खोलीचे दार लावताना तो आवाज झाला असेल. "

"सहज शक्य आहे! जेव्हा एखाद्या माणसाला चोरून काही काम करायचे असते तेव्हा तो सगळे घर दार जागे होईल इतक्या जोरात दारांची आदळ आपट करतो नाही का? मग ते खडे गायब झालेत त्याबद्दल पोलीस काय म्हणतात? "

"पोलीस अजून आमच्या घरातले सामान उलटेपालटे करून त्या खड्यांचा शोध घेतायत. "

"घराबाहेर शोधाशोध करायचा विचार त्यांना शिवलाय का? "

"हो! त्यांनी फारच चपळाईने काम केलेय. सगळी बाग पार उकरून शोध करून झालाय एव्हाना. "

"आता असं बघा साहेब, तुम्हाला आणि पोलिसांना वाटतेय तितके हे प्रकरण वरवरचे नाही हे उघड आहे. तुम्हाला हे पटतेय का? " होम्स ने बोलायला सुरुवात केली. " तुम्हाला जी गोष्ट सुतासारखी सरळ वाटली ती विलक्षण गुंतागुंतीची आहे असे मला दिसतेय. तुम्हाला वाटतेय तशा घटना आपण मांडून बघू या. तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे, तुमचा मुलगा झोपेतून उठला, मोठा धोका पत्करून तुमच्या कपडे करायच्या खोलीत गेला, तुमचे कपाट उघडलेन, तुमचा मुगूट बाहेर काढला, नुसत्या हातांनीच त्याचा तुकडा मोडला, घरातून बाहेर गेला, एकोणचाळीस खड्यांपैकी तीन खडे असलेला तुकडा अशा पद्धतीने लपवलान की कोणालाच तो शोधता येणार नाही, मग उरलेले छत्तीस खडे घेऊन तुमच्या खोलीत परत आला आणि मोठा धोका पत्करून पकडला गेला? आता तुम्हीच मला सांगा, हे सगळे तुम्हाला शक्य वाटतेय? "

"पण याखेरीज दुसरे काय आहे? जर तो निर्दोष आहे, तर त्याने तसे सांगितले का नाही? "

"ते शोधून काढणे हेच तर आपले काम आहे! त्यामुळे होल्डर साहेब, आता आपण एकत्रच स्ट्रीटहॅमला जाऊ या आणि साधारण एक तासाभर परिस्थितीची बारकाईने पाहणी करू या"

-- अदिति
(सर आर्थर कॉनन डॉइल यांच्या शेरलॉक होम्सच्या साहसकथांपैकी 'द बेरील कॉरोनेट' या कथेचा स्वैर अनुवाद)
क्रमशः

field_vote: 
3.5
Your rating: None Average: 3.5 (2 votes)

प्रतिक्रिया

वाचतेय

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

.

अनुवाद आवडला. बो-विंडोचे स्पष्टीकरणही उत्तम. पुढच्या भागाची वाट पाहतो.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

कथा माहितीची असली तरी इतक्या नेमक्या भाषांतराने अधिक मजा येते आहे.
मस्त! येऊ दे पुढचा भाग!

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

- ऋ
-------
लव्ह अ‍ॅड लेट लव्ह!

मुगुटाची गोष्ट, तीही एका वैज्ञानिकेने (ही अदिति वेगळी आहे का?) सांगितलेली हे वाचून मला लगेच आर्किमिडीज आठवला. तो सुद्धा रस्त्यातून पळत होता. पण (ग्रीसच्या) रस्त्यात बर्फाचे ढीग वाचून ते खटकले. पुढे पाहिले तर त्या माणसाच्या अंगावर चक्क कपडे होते, तेंव्हा समजले की ही होम्सची रहस्यकथाच आहे.
मस्त वाटली, पुढल्या भागाची प्रतीक्षा.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

भाषांतर फारच चांगले झाले आहे. फक्त 'वैदूर्याचे खडे' म्हणजे काय ते कळले नाही.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

फक्त लेखिकेलाच नाही, सग्ळ्यांनाच इच्चारिंग.

आपल्या आवडत्या लेखकाच्या कृतींचे स्वैर भाषांतर करण्यात 'कायदेशीर' अडचणी असतात का? त्या किती व कोणत्या?

शिरियस प्रश्न इच्चारिंग. प्लीज उत्तर देणे.

  • ‌मार्मिक0
  • माहितीपूर्ण0
  • विनोदी0
  • रोचक0
  • खवचट0
  • अवांतर0
  • निरर्थक0
  • पकाऊ0

-: आमचे येथे नट्स क्रॅक करून मिळतील :-