अरबी कहाण्या

मी जुन्या पुस्तकांचा चाहता आहे. जसे जमेल तसे मी ती गोळा करत असतो. गौरी देशपांडे यांनी अरेबियन नाईट्सचे केलेल्या मराठी भाषांतराचे १६ खंड आहेत त्याबद्दल ऐकले, वाचले होते. काही वर्षांपूर्वी मी ते बरेच दिवस शोधत होतो. आणि एकदाचे मिळाले. महाभारत, जातक इत्यादी प्रमाणे मौखिक परंपरेतून आलेल्या वास्तव आणि अद्भूतरम्य यांचे मिश्रण असलेल्या गोष्टी आहेत, ज्या कित्येक शतके सांगितल्या जात होत्या आणि लोक-परंपरेचा भाग होता(आठव्या शतकापासून ते तेराव्या शतकापर्यंत) असे अभ्यासक सांगतात. त्याची बरीच म्हणजे बरीच भाषांतरे आहेत. पण रिचर्ड बर्टनने केलेले भाषांतर हे मुळाबरहुकुम आहे असे म्हणतात. रिचर्ड बर्टनने केलेल्या भाषांतरात बऱ्याच ऐतिहासिक, समाजशास्त्रीय आणि मानववंशशास्त्रीयदृष्ट्या तळटीपा आहेत. तेच गौरी देशपांडे यांनी मराठीत आणायला वापरले आहे. त्यांच्या आधी कृष्णशास्त्री चिपळूणकर(आणि इतर प्रभृती) यांनी एका वेगळ्या भाषांतरावरून ह्या गोष्टी मराठी प्रथम आणल्या होत्या. ह्यातील बऱ्याच कहाण्या आणि इतरही अद्भूतरम्य अरबी कहाण्या जसे अल्लाउद्दीन आणि जादूचा दिवा, अलीबाबा आणि चाळीस चोर, सिंदबादच्या सफरी, अलीफ लैला वगैरे आपल्या अनेकांच्या भावविश्वाचा भाग आहेत.

परवा वाचनलयात जी ए कुलकर्णी यांचे ‘एक अरबी कहाणी’ हे पुस्तक मिळाले. जी ए कुलकर्णी यांची अनुवादित पुस्तकेही बरीच प्रसिद्ध आहेत. जी ए कुलकर्णी यांची पुस्तके म्हणजे माझा अजून एक weak-point, त्यातल्या त्यात त्यांच्या पत्रांचा संग्रह. त्यांची काही अनुवादित पुस्तके मी पूर्वी वाचली आहेत. एक अरबी कहाणी हे पुस्तक The Shaving of Shagpat या जॉर्ज मेरेडिथ यांनी लिहिलेल्या जुन्या कादंबरीचा अनुवाद आहे. जी ए यांनी हे पुस्तक अनुवादित केले यात आश्चर्य काही नाही. कारण कल्पनारम्य, अद्भुतरम्य कादंबरी आहे. त्यांना अद्भुताचे म्हणजेच fantasy चे आकर्षण प्रचंड होते. हा मुक्त अनुवाद आहे. मला या पुस्तकाचे आकर्षण वाटायचे दुसरे कारण म्हणजे मलपृष्ठावर लिहिलेले वाक्य जे असे आहे-‘अरेबियन नाईट्सच्या धर्तीची अथपासून इतीपर्यंत वाचनाची उत्कंठा वाढवीत नेणारी अद्भुतरम्य कादंबरी’. हा अनुवाद अनंत अंतरकर(आणि आता आनंद अंतरकर धुरा सांभाळत आहेत) यांनी स्थापन केलेल्या विश्वमोहिनी प्रकाशन तर्फे १९८३ मध्ये प्रकाशित झाले आहे. म्हणजेच जी ए कुलकर्णी यांच्या मृत्यूच्या ४ वर्षे आधी.

प्राचीन पर्शिया देशाची पार्श्वभूमी असलेल्या, ह्या कादंबरीत अरेबियन नाईट्स प्रमाणे विविध गोष्टी आहेत. जॉर्ज मेरेडिथ कवी होता त्यामुळे अधूनमधून काव्यपंक्ती देखील येतात, त्या देखील जी ए यांनी अनुवादित केल्या आहेत. (तश्याच अरेबियन नाईट्स मध्येही काव्यपंक्ती आहेत, ज्या रिचर्ड बर्टन, आणि गौरी देशपांडे यांनी अनुवादित केल्या आहेत). तर ही कादंबरी कशाबद्दल आहे हे सुरुवातीलाच लेखकाने सांगितले आहे. शागपाट नावाचा पर्शियन राजाच्या हजामतीची ही कहाणी आहे. का ही हजामत करायची आहे? त्यात काय विशेष? का तर म्हणे तो पर्शियन राजा त्याच्या जादुई अश्या लांब सडक अश्या वज्रकेसाने शिराझ शहराला जखडून ठेवलेले असते. त्यापासून सुटका करण्यासाठी ही हजामत आवश्यक आहे. ती करतो दरबारातील मुख्य न्हावी(!) शिबली. आणि इतर कादंबरी म्हणजे हे ध्येय साध्य करताना काय अद्भूत गोष्टी घडतात, त्याची सर्व ही कहाणी आहे. खरेच ही अद्भूत अरबी कहाणी आहे. पण त्यामुळेच जी. ए. कुलकर्णी यांनी याला ‘एक अरबी कहाणी’ असे शीर्षक दिले असावे का की काय? ‘शागपाटची हजामत’ असे का नाही दिले?

ह्या कादंबरीच्या अनुवादाच्या निमित्ताने जी ए यांचा आनंद अंतरकर यांच्याशी पत्रसंवाद झाला होता. तो आणि इतर पत्रसंवाद अंतरकर यांनी आपल्या ‘एक धारवाडी कहाणी’ या संग्रहात त्यांनी मांडला आहे. तो देखील ह्या कादंबरीप्रमाणे मुळातून वाचण्यासारखा आहे. त्यात जी ए यांनी त्यांच्या पत्रातून तसेच अंतरकर यांनी देखील अरेबियन नाईट्स संबंधी देखील आपापली मते मांडली आहेत. त्यांनी म्हणे हा अनुवाद आपल्या बहिणीसाठी करून ठेवला होता. तसेच जी ए कुलकर्णी अनुवादाविषयी, अनुवाद-प्रक्रियेविषयी, त्या कादंबरी काही अद्भूत घटना आणि त्यांच्या आयुष्यात आलेल्या अनुभवांबद्दल ही विवेचन आहे. तसेच भाषांतर प्रक्रियेविषयी देखील त्याची मते त्यांनी मांडली आहेत(उदा. हा अनुवाद मुक्त अनुवाद आहे, स्वैर अनुवाद नव्हे, इत्यादी). ही दोन्ही पुस्तके आपल्याला समृद्ध करतात. अरेबियन नाईट्स, आणि गौरी देशपांडे यांचे भाषांतर याच्याबद्दल तर विचारायलाच नकोय(अर्थात त्याचे १६ खंड आहेत, कधी वाचून होणार, हा ही एक प्रश्नच आहे!)

खरेतर आजकाल अद्भूतरम्य कादंबऱ्या(आणि चित्रपट) यांचा सध्या जमाना आहे. Harry Potter च्या कादंबऱ्या, चित्रपट, तसेच आपला पूर्णतः भारतीय चित्रपट बाहुबली, प्रचंड लोकप्रिय झाले आहेत. The Shaving of Shagpat वर पुढे मागे एखादा इंग्रजी(अथवा भारतीय) चित्रपट आला तर आश्चर्य वाटायला नकोय!