ग. वा. बेहरे : समाजसेवा, साहित्य आणि आदर्श व्यक्तिमत्त्व
भारतीय समाजजीवनातील विसाव्या शतकातील अनेक व्यक्ती विविध क्षेत्रांत कार्यरत होऊन समाजाला दिशा देणाऱ्या ठरल्या. अशाच महान व्यक्तींमध्ये ग. वा. बेहरे यांचा समावेश होतो. मराठी साहित्य, समाजसेवा, लोकचळवळी आणि पत्रकारिता या सगळ्या क्षेत्रांत त्यांनी उल्लेखनीय कार्य करून समाजात जागृती घडवून आणली. त्यांच्या १०३ व्या जयंतीनिमित्त समस्त हत्ती परिवाराकडून त्यांना विनम्र अभिवादन.
प्रारंभीचे आयुष्य
ग. वा. बेहरे यांचा जन्म २४ सप्टेंबर १९२२ रोजी झाला.. ते मध्यमवर्गीय घरात वाढले. शिक्षणाच्या काळातच साहित्य, समाजकारण आणि लोकहिताच्या चळवळी यांविषयी त्यांना आकर्षण निर्माण झाले. ते केवळ वाचनापुरते मर्यादित न राहता प्रत्यक्ष कृतीत उतरले. याच कारणाने त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात सामाजिक बांधिलकी आणि साहित्यिक दृष्टी दोन्हींचा संगम दिसतो.
साहित्यिक कार्य
ग. वा. बेहरे हे उत्तम लेखक होते. त्यांची भाषा साधी, प्रवाही आणि थेट मनाला भिडणारी होती. त्यांनी सामाजिक प्रश्न, ग्रामीण जीवन, शेतकऱ्यांचे हाल-अपेष्टा, स्त्रियांचे दुःख या सर्वांवर लेखन केले. कथा, कादंबरी, लेख आणि भाषणे यांतून त्यांनी समाजातील सत्य परिस्थिती लोकांपुढे मांडली. त्यांच्या लेखनातून आशावाद आणि कृतीशीलता यांचा सशक्त संदेश दिसतो.
पत्रकारिता आणि जनजागृती
बेहरे यांनी पत्रकारितेला सामाजिक परिवर्तनाचे साधन मानले. त्यांच्या लेखांतून त्यांनी अन्याय, विषमता आणि अज्ञान याविरुद्ध आवाज उठविला. ते स्पष्टवक्ते होते आणि सत्याला कधीही घाबरले नाहीत. यामुळेच त्यांच्या लिखाणामुळे अनेक तरुणांमध्ये जागृती झाली. लोकशाही, समाजवाद आणि समता या मूल्यांचा प्रचार-प्रसार करण्यात त्यांनी महत्वाची भूमिका बजावली.
समाजसेवा आणि कार्यकर्तृत्व
ग. वा. बेहरे यांचे जीवन फक्त शब्दांपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी प्रत्यक्ष कृतीत उतरून समाजकार्य केले. शेतकरी संघटनांत सहभागी होणे, कामगारांच्या हक्कांसाठी लढणे, स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी पुढाकार घेणे अशा विविध कार्यांत ते आघाडीवर राहिले. स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळातही त्यांनी आपल्या लेखणी व कार्यातून लोकांना प्रेरणा दिली.
विचारसरणी
बेहरे यांची विचारसरणी ही वास्तववादी आणि मानवी मूल्यांवर आधारलेली होती. ते अंधश्रद्धांविरोधात होते. विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन आणि समाजातील दुर्बल घटकांप्रती संवेदनशीलता हे त्यांच्या विचारांचे वैशिष्ट्य होते. त्यांनी नेहमीच कृतीतून उदाहरण घालून दिले की समाजपरिवर्तन केवळ भाषणांनी होत नाही, तर त्यासाठी प्रत्यक्ष कृती आणि त्यागाची गरज असते.
शैक्षणिक योगदान
ग. वा. बेहरे यांनी शिक्षणक्षेत्रातही मोलाची भर घातली. ग्रामीण भागातील मुलांना शिक्षणाची गोडी लागावी यासाठी त्यांनी ग्रंथालये आणि वाचनालये सुरू करण्याचा पुढाकार घेतला. विद्यार्थी वर्गात जागरूकता यावी यासाठी ते सतत कार्यरत राहिले. त्यांना विश्वास होता की समाजाचे खरे परिवर्तन शिक्षणातूनच शक्य आहे.
सार्वजनिक जीवनातील आदर्श
बेहरे हे प्रामाणिकपणा, साधेपणा आणि निडरपणाचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांच्या वर्तनातून लोकांना प्रेरणा मिळे. ते स्वतःसाठी काहीच न मागता समाजासाठी जगले. सार्वजनिक जीवनातील त्यांचे कार्य नि:स्वार्थी आणि पारदर्शक होते.
ग. वा. बेहरे
ग. वा. बेहरे यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची तुलना आपण एखाद्या हत्तीशी करू शकतो. हत्ती हा प्रचंड ताकदीचा प्राणी असला तरी त्याच्यात एक विलक्षण शांतता, स्थैर्य आणि संयम असतो. बेहरे यांचे जीवनही तसेच होते—शक्तिशाली विचार, प्रखर लेखनशक्ती आणि अढळ धैर्य असूनही त्यांची वागणूक नेहमीच शांत, संयमी आणि स्थिर राहिली. जसा हत्ती जंगलाचा रक्षक मानला जातो, तसा ग. वा. बेहरे हे समाजाच्या रक्षणासाठी आणि जनजागृतीसाठी उभे राहिले. त्यांच्या ठाम पावलांनी अनेक चळवळींना दिशा मिळाली आणि त्यांच्या उपस्थितीत समाजाला सुरक्षिततेची जाणीव झाली.
निष्कर्ष
ग. वा. बेहरे हे समाजजीवनातील प्रेरणास्थान होते. साहित्य, समाजकारण, पत्रकारिता, शिक्षण अशा अनेक क्षेत्रांत त्यांनी घडवलेले कार्य आजही मार्गदर्शक आहे. त्यांचे जीवन आपल्याला दाखवते की निडरपणे, प्रामाणिकपणे आणि नि:स्वार्थ भावनेने कार्य केले तर सामान्य माणूसही असामान्य ठरतो. म्हणूनच ग. वा. बेहरे यांचे नाव मराठी समाजजीवनाच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरलेले राहील. त्यांच्या १०३ व्या जयंतीनिमित्त समस्त हत्ती परिवाराकडून त्यांना विनम्र अभिवादन.
न’वी बाजू यांची हत्तीशी तुलना
न’वी बाजू यांची तुलना हत्तीशी केल्यास पुढील गोष्टी लक्षात येतातः
हत्तीप्रमाणेच ते धीरगंभीर आहेत. चर्चेत अचानक उतावीळ होऊन मत नोंदवण्यापेक्षा, शांतपणे आणि वजनदार मुद्द्यांनी संवाद साधतात. त्यांची उपस्थिती जशी हत्तीच्या सावलीसारखी न विसरता येणारी असते, तशीच एखाद्या चर्चेत त्यांनी टाकलेली टिपण्णी बराच काळ लक्षात राहते.
हत्तीच्या स्मरणशक्तीची जगभर ख्याती आहे. तशीच न’वी बाजू यांची आठवणशक्ती चर्चांमध्ये दिसून येते—जुने संदर्भ, मागच्या धाग्यांतील विचार, विसरलेले मुद्दे ते पुन्हा समोर आणतात. त्यामुळे चर्चेला सातत्य आणि परिपक्वता लाभते.
हत्ती संयमी असतो, पण गरज पडली तर प्रचंड सामर्थ्य दाखवतो. न’वी बाजू यांचा स्वभावही तसाच आहे. सामान्य वेळेस शांततेने मांडणी होते, पण जर कोणी मुद्दा दुर्लक्षिला गेला किंवा न्याय बिघडला, तर त्यांची भाषा ठाम आणि प्रभावी होते.
हत्ती हा केवळ बलाढ्य नाही, तर समूहप्रिय प्राणी आहे. तो आपल्या कळपाशी निष्ठावान असतो. तशीच न’वी बाजू यांची ओळख ही एक समुदायनिष्ठ व्यक्तिमत्त्व म्हणून आहे—फोरमवरील चर्चेत ते केवळ स्वतःसाठी नव्हे तर सर्वांसाठी समृद्धी आणण्याचा प्रयत्न करतात.
थोडक्यात सांगायचे तर, जसे हत्ती जंगलातील "मौनाचा अधिपती" मानला जातो, तसेच न’वी बाजू हे ऐसीवरील चर्चांच्या जंगलातील एक शांत पण प्रभावी उपस्थिती आहेत.
(काहीसे अवांतर)
एकंदर प्रकारावरून, 'हत्ती आणि सहा आंधळे' या रूपकाची१ आठवण झाली. फक्त, इकडे हत्ती-अँड-सहा-आंधळाज़-इन-रिव्हर्स आहे, इतकेच.
बोले तो, तिकडे सहा-सहा आंधळे होते, नि ते 'हत्ती अमक्यासारखा, हत्ती तमक्यासारखा' असे (माझ्या मते उगाच) करीत होते. इथे तुम्ही एकटेच आहा, नि थॉमस जेफरसन, वि.भि. कोलते, सुनील गावस्कर, कतरिना कैफ, सुधीर फडके, भातखंडे, (खरे तर इथवर सहा झाले, परंतु त्यापुढेही) धारप, झालेच तर बेहरे... आणि आता 'न'बासुद्धा! या सर्वांना हत्तीबरोबर तागडीत तोलत आहा... 'अमका हत्तीसारखा, तमकी हत्तीसारखी' करीत आहा!
हत्तीचे एक वेळ सोडून द्या. परंतु, माझ्यात नि कतरिना कैफमध्ये तुम्हाला नक्की काय साम्य आढळले, की तुम्हाला आमची तुलना (हत्तीमार्फत का होईना, परंतु) करावीशी वाटली? माझे जाऊ द्या, परंतु किमान कतरिनाच्या बदनामीचा तरी विचार करायचात!
(आणि, कतरिना आणि भातखंडे? किंवा, गावस्कर आणि कोलते? किंवा, (गॉड फॉर्बिड, परंतु) जेफरसन आणि बाबूजी?२ काहीही!)
असो चालायचेच.
(आणि, हो... फॉर द रेकॉर्ड: माझी तुलना हत्तीशी व्हावी, हे मला कदापि मान्य नाही. माझी तुलना — करायचीच झाली, तर — माकडाशी होऊ शकते. कृपया नोंद घ्यावी.)
१ बोले तो, हे जर रूपकच असेल, तर.
२ जेफरसनचा आवाज किंवा गाणे कसे होते, याबद्दल मला कल्पना नाही, परंतु, तो चावूनचावून (अर्थात 'सुस्पष्ट' अमेरिकन उच्चारांनिशी) गात असल्याबद्दल ऐकण्यात किंवा वाचण्यात तरी आलेले नाही. (इतिहास तपासला पाहिजे!)
हत्ती
तुम्ही किंवा कटरीना कैफ किंवा कोणीही हत्तीसारखे दिसता असे म्हणायचे नाही तर हत्तीमध्ये असलेल्या अनेक गुणांपैकी थोडेसे गुण प्रत्येक माणसात असतात त्यामुळे कोणाही माणसाची कोणत्या तरी पध्दतीने हत्तीशी तुलना करता येते असा आम्हा हत्ती परिवारातील सदस्यांचा सिध्दांत आहे.
>>>गांगल' असे काही नाव त्या…
>>>गांगल' असे काही नाव त्या संदर्भात ऐकल्याचे आठवते —
दिनकर गांगल (चुभुदेघे)
त्यावर हरी नरके (लहान वय होते त्यामानाने तेव्हा त्यांचे) यांनी विस्तृत लेख लिहून गांगलांना गांगरवले होते. बेहेर्-यांनी तो ही लेख छापला होता (हे अनेक जण सांगत नाहीत... विशेषतः तथाकथित पुरोगामी)
बाकी बेहे-यांच्या सोबतचे वाचन* नियमित केले आहे. त्यातले अनेक मुद्दे आता प्रकर्षाने पटत आहेत. अर्थात ह्या पुरोगामी विचाराच्या संस्थळावर ते मुद्दे मांडले तर उडवले जाणार हे निश्चित. असो.
* आम्ही सोबत वचतो तसेच साधना, विवेक पण वाचतो.... असो.
...
अधिक तपशील ठाऊक नाहीत/आता आठवत नाहीत, परंतु, श्री. बेहरे यांनी त्यांच्या 'सोबत'मधून 'महात्मा फुले नावाची घाण' या किंवा अशाच मथळ्याचा काही लेख प्रसिद्ध केला होता, ज्यावर प्रचंड राळ उठली होती, नव्हे काय?
(माझ्या अंधुक आठवणीप्रमाणे, १९८०च्या दशकाच्या उत्तरार्धातील घटना असावी. लेख बहुधा त्यांनी लिहिलेला नसावा — 'गांगल' असे काही नाव त्या संदर्भात ऐकल्याचे आठवते — परंतु तरीही. (लेखाला प्रसिद्धी देणारे 'सोबत' तर त्यांचे होते!))
अगदी! हत्ती पो टाकतो, हे एक साधर्म्य चटकन नजरेत भरण्यासारखे आहे.
असो चालायचेच.
(अवांतर: या दराने, यानंतर आता नथुराम गोडशावर एखादा गोग्गोड, प्रशस्तिपर, छापातला लेख नक्की कधी येऊ घातला आहे म्हणे?)