पुस्तक परीक्षणांत सुसूत्रता

सूचनांबद्दल धन्यवाद. थोडी माहिती : इथल्या धाग्यांना तारे आणि प्रतिसादांना श्रेणी देण्याची सुविधा पुष्कळशा सदस्यांना उपलब्ध आहे. तिचा वापर करून सदस्यांना मतप्रदर्शन करता येतं. मिळालेले सरासरी तारे अथवा श्रेणी किती/काय ते सर्व सदस्यांना दिसतं. अधिक माहिती 'संस्थळाची माहिती' इथे मिळू शकेल.

बाकी एकाच कलाकृतीवर किती जणांनी लिहावं यावर काही बंधन नाही. सदस्यांना स्वतंत्र परीक्षण लिहावंसं वाटलं तर ते लिहू शकतात.

सर्वप्रथम चौकस यांचे ऐसीअक्षरेवर स्वागत!

परिक्षणाला वस्तुनिष्ठता येण्यासाठी परिक्षणांची एक ठोस टेम्प्लेट असावी असे काहीसे सुचवायचे आहे का? याचे फायदे तोटे दोन्ही आहेत.
जर असे काही सुचवायचे असेल तर माझे सध्यातरी मत याच्याविरूध जाते कारण यामुळे ठोकळेबाज (एकासारखीच दुसरी) परिक्षणे येतील असे सकृतदर्शनी वाटते. यावर इतरांच्या मतांचे अर्थातच स्वागत आहे.

बाकी सदस्यांच्या मतप्रदर्शनाबद्द्ल वर चिंतातूर जंतू यांनी माहिती दिली आहेच. तार्‍यांचा वापर करून आपले मत देता येईल - येते.

मांडलेले मुद्दे पटले आणि आवडले.

धोका आहे अशा पद्धतीत......जरी चौकसरावांना 'तुकडा पाड' छापाचे प्रतिसाद अपेक्षित नसले तरी.

म्हणजे असे की, परीक्षण करणार्‍याने ते करताना जे वाचनकष्ट, लिखाणकष्ट घेतलेले असतात त्याचा विचार वाचकाने केवळ 'मान्य/अमान्य' ची त्रोटक फसवी पीसे लावण्यात केला तर त्यापासून परीक्षणकर्त्याला कसले समाधान प्राप्त होईल ? प्रतिसादकाने 'मान्य/अमान्य' मागील योग्य ती कारणमीमांसा सुयोग्य स्वरूपात देवू केली [दिलीच पाहिजे] तरच त्याच्या 'थोडक्यात...' मताला काही तरी वजन प्राप्त होईल, अन्यथा एखादा लेख वाचला की त्यावर ठरलेल्या जिलेबीच्या चकत्या "छान....आवडले....अजून येऊ दे....पुलेशू" इथल्या सदस्यांना नव्या नाहीत [असे होत असलेले काही ठिकाणी मी पाहिले आहे म्हणूनच सविस्तर लिहित आहे...."मायबोली" वर साजिरा नावाचे एक सदस्य आहेत, त्यानी शंकर पाटलांच्या "टारफुला" तसेच भाऊ पाध्ये यांच्या 'वैतागवाडी' व 'राडा' वर प्रदीर्घ असे अप्रतिम परीक्षण केले आहे, त्यावरील बहुतांशी प्रतिक्रिया ह्या अशाच "छान....आवडले" संपले, धाटणीच्या. त्या वाचल्यावर साजिरा याना कसला आनंद झाला असेल ? असे चित्र समोर येतेच येते]. अशा टीआरपी टिकल्यापासून धागा जरी सुजलेला दिसला तरी त्यामुळे धागा-लेखकाला कसले समाधान प्राप्त होईल हे त्यालाच ठावे.

चांगल्या लेखनाला तितक्याच चांगल्या परीक्षणाची पावती मिळाल्याचे पाहिल्यावर चांगला वाचकही त्यापासून निर्माण होतो हे जितके सत्य तितकेच त्या वाचकानेही "....मला अमुक एक पुस्तक वाचण्यास तुमच्या परीक्षणाने प्रवृत्त केले....' इतपत जरी म्हटले तरी त्या परीक्षणकर्त्याला किमान काही पातळीपर्यंत लेखनसमाधान मिळते. केवळ 'मान्य/अमान्य' ने उभयपक्षी काही साधणार नाही.

"२ मान्य, ३ थोडेसे मान्य, ५ अमान्य" ~ अशा चाळणीमुळे 'मत प्रदर्शित' जरूर होईल, पण त्यामुळे पुढील परीक्षण हे 'निरपेक्षवृत्तीने' होईल हे कसे ठरविता येईल ? शिवाय मराठी वाचक नावाची जमातही तशी लबाडच असते. त्याला 'पु.ल.देशपांडे' यांच्या पुस्तकावरील परीक्षण कसेही येवो, तो ते पुस्तक 'पुलंचं' आहे म्हणून वाचणारच, पण 'चौकस' नावाच्या परीक्षणकर्त्याने पु.शि.रेग्यांच्या 'दुसरा पक्षी' वर भरभरून लिहिले तर तो ते पुस्तक मिळवून वाचेल असेही नसते. मग अशावेळी त्याने त्या "पक्षी" परीक्षणाला पुस्तक न वाचताच 'मान्य/अमान्य' शेरा दिला तर त्यामुळे वाचनपरंपरेत कसलीही भर पडणार नाही.

अशोक पाटील

ऐसीवर स्वागत. या लेखात परीक्षणाबाबतीत किंवा खरं तर एकंदरीतच कलानुभूती आणि त्या अनुभूतीच्या अभिव्यक्तीबाबत एक विशिष्ट पातळी येण्यासाठी काही ना काही साधारणीकरणाची अपेक्षा व्यक्त केलेली आहे. एक विशिष्ट दर्जा राखण्यासाठी तुम्ही म्हणता त्याप्रकारच्या फीडबॅक सिस्टिममुळे फायदा होतो हे निश्चित. निव्वळ +१, आवडलं, अशा चान चान प्रतिसादांनी मूळ लेखात काही विशेष भर पडत नाही.

आंतरजालीय माध्यमाचा फायदा हाच आहे. फक्त लेखकाने लेखन करून वाचकाने ते वाचलं इथेच ते नातं संपत नाही. त्यातून येणाऱ्या प्रतिसादांतून आणि चर्चेतून लेखनविषय़ाचे, शैलीचे, शब्दप्रयोगांचे नवीन पैलू अधोरेखित होतात. एखादा हिरा नुसता बघण्याऐवजी वेगवेगळ्या प्रकाशात गोल फिरवून पहावा तसंच.

एक म्हणजे परीक्षण लिहिणारी व्यक्ती ही जरी 'निरपेक्ष' भूमिकेतून ते परीक्षण करण्याचा आव आणत असली तरी ते परीक्षण बऱ्याचदा 'सापेक्ष' भूमिकेतूनच होते असे वाटते.

हे मात्र अमान्य. परीक्षण लिहिणाऱ्या व्यक्तीचा दृष्टिकोन हे एक महत्त्वाचं अंग आहे. एखाद्या कलाकृतीतून सांगितलेलं सत्य वेगवेगळ्या डोळ्यांना वेगवेगळं दिसतं. त्यामुळे निरपेक्षतेचा चष्मा लावून (तसा चष्मा आहे हे गृहीतकच...) दिसणारं, सर्वांसाठी समान चित्र दाखवण्याचा प्रयत्न झाला तर त्यातली गंमत नाहीशी होईल असं वाटतं.

ऐसीवर तरी आम्ही श्रेणी देऊन लेखनाच्या साधारण दर्जाविषयी लेखकाला फीडबॅक देण्याचा प्रयत्न करतो. वाचकांनी जर +१, आवडलं, अशा चान चान प्रतिक्रियांपलिकडे जाऊन चर्चा केली तर जालीय माध्यमाची शक्ती पूर्णपणे वापरली जाईल.

.

.

पुस्तक परीक्षणच नव्हे तर एकूण लिखाण अशा काही वृत्तामध्ये बंदिस्त करुन लिहिले जावे हे मनाला पटत नाही. प्रतिसाद ठोकळेबाज असणार, पण त्यामुळे लेखकाने चौकटीत राहून लिहावे हे अयोग्य आहे. प्रतिसादांना तारे किंवा श्रेणी देण्याची कल्पना स्पृहणीय असली तरी ती शेवटी चिकित्सा आणि विश्लेषण या अंगानेच जाते. माझ्या मते लिखाणाला मनमोकाट फुलू द्यावे. काटछाट करुन कुठे त्याचा मोरच कर, कुठे हत्तीच कर असले काही केले तर ते बागेत केलेलेया झाडांच्या प्राणीआकारांइतकेच केविलवाणे वाटेल.
बाकी मतांतराचा आदर व्हायलाच हवा. 'काकस्पर्श' या चित्रपटाच्या परीक्षणाचे उदाहरण घ्या. मी त्या चित्रपटाला 'अतिभिकार' म्हणून टाकले होते. रमताराम यांनी त्याच चित्रपटाची प्रशंसा केली आहे. या दोन्ही मतांशी सहमत असणारे आणि नसणारेही प्रतिसाद आले आहेत. ठीक. विषय संपला.

एकूण मुद्दे विचार करण्यासारखे आहेत, पण -

>>वृत्तपत्रांमधून गोग्गोड परीक्षणे येऊनसुद्धा बरीचशी नाटके नि चित्रपट प्रेक्षकांच्या प्रतिसादाअभावी रपाक्कन आपटलेली दिसतात. आणि परीक्षकांनी झोडपून काढूनसुद्धा काही चित्रपट धोधो चालतात. 'मी इतका थोर की जे मला कळते ते जनतेला कळत नाही. त्यामुळे जे जनतेला आवडते ते वाईट' अशी प्राध्यापकी भूमिका म्हणजेच परीक्षण असे जे समीकरण गेली बरीच दशके रुजलेले दिसते आहे ते उखडून काढायला हवे.<<

याच्याशी असहमत. लोकमान्यता आणि रसिकमान्यता यांत नेहमीच द्वंद्वात्मक मांडणी करणे किंवा तिची अपेक्षा ठेवणे हे काहीसे अवाजवी आणि एकंदर परस्परसंवादाला हानिकारक वाटते. तुम्ही म्हटले आहे त्याच्या उलट बाजूनेदेखील उदाहरणे देता येतात -

उदाहरणार्थ, प्रदर्शित झाले तेव्हा गुरुदत्तच्या गंभीर चित्रपटांना लोकाश्रय मिळाला नाही, पण ते आज महत्त्वाचे मानले जातात; त्याउलट त्याच काळात 'ज्युबिली कुमार' म्हणून गाजलेल्या राजेंद्रकुमारच्या चित्रपटांना आज फारशी प्रतिष्ठा नाही.

असो. मुद्दा हा की अशी द्वंद्वात्मकता कल्पून, त्यात एक कोणतीतरी बाजू सरसकट घेऊन आणि दुसरी बाजू उखडून टाकून फार काही साधत नाही. त्यापेक्षा निव्वळ गुणात्मक शेरे देणे आणि दीर्घ पण मौल्यवान प्रतिसाद देणे या दोन्ही साधनांचा वापर योग्य वाटेल तसा करता यावा.