शंभर वर्षांपूर्वीच्या वृत्तांकनाचे नमुने हवे आहेत

माझ्याकडे चित्रमय जगत या मासिकाच्या १९२१ सालातील फलज्योतिष विषयावरील चिं वि वैद्यांचा लेखाची झेरॉक्स आहे. त्यात मुद्राराक्षसामुळे 'सन्मान्य ज्योतिषी' अशा उल्लेखा ऐवजी 'सामान्य ज्योतिषी' असा उल्लेख झाल्याचा खुलासा आहे. तो वाचल्यावर जरा करमणुक झाली.
पुण्यात लक्ष्मी रस्त्यावरील गोखले हॉल वरील ग्रंथालयातून तो मिळवला होता. जीर्ण कागदाचे तुकडे पडत होते.

चित्रमय जगत

आता हाताशी पुस्तक उपलब्ध नाही, पण 'लोकमान्य ते महात्मा'च्या पहिल्या खंडात लोकमान्यांच्या काळच्या वृत्तपत्राचे नमुने असू शकतात. खात्रीने सांगू शकत नाही, पण पानं चाळून अंदाज घेता येईल. त्यात अधेमधे नाटकांच्या जाहिरातींची बिलं, फार प्रसिद्ध नसणारी पदं, पोवाडे हे ही त्यात आहेत. कदाचित घाटपांडे काकांनी टाकलं आहे त्याप्रमाणे स्कॅन्ड चित्रं नसतील तर शोधणं त्रासदायक होईल; पण बहुदा केसरी आणि ब्राह्मणेतर वर्तमानपत्रं यांच्यातली तुलना, त्याप्रकारचं लिखाण, त्यांचा अन्वय अशा गोष्टी या ग्रंथात आहेत.

माझे पणजोबा गणेश नारायण कोल्हटकर ह्यांनी सातारा गावात १८६७ साली 'महाराष्ट्र मित्र' नावाचे मराठी साप्ताहिक सुरू केले होते अणि त्यांचा १८९७च्या प्लेगमध्ये मृत्यु होईपर्यंत ते चालू होते. त्यांच्या हाताशी आलेल्या दोन मुलांचाहि त्याच प्लेगने बळी घेतल्यामुळे साप्ताहिक चालविण्यास कोणी उरले नाही आणि ते बंद झाले. दुदैवाने साप्ताहिकाचे काही अंक, जे ३०-४० वर्षांपर्यंत जीर्णावस्थेत टिकून होते, ते तदनंतर कोठेतरी गहाळ झाले.

माझे आजोबा चिंतामणराव कोल्हटकर ह्यांच्या 'बहुरुपी' ह्या आत्मचरित्रपर पुस्तकात 'महाराष्ट्र मित्र'च्या लिखाणाचा नमुना म्हणून एक उतारा दिला आहे. 'बहुरुपी'चे ते पान स्कॅन करून पुढे जोडत आहे. लिखाण १८९५ सालाचे आहे.

जुन्या पिढीतील पत्रकार रा.के. लेले ह्यांचे 'मराठी वृत्तपत्रांचा इतिहास' ह्या नावाचे ११७५ पानांचे पुस्तक काँटिनेन्टल प्रकाशनाने १९८४ साली प्रकाशित केले होते असे जालावर दिसले. त्या पुस्तकाचा शोध घेतल्यास काही माहिती मिळू शकेल असे वाटते.

मुंबईतील अमेरिकन मिशनरी सोसायटी कित्येक दशके 'ज्ञानोदय' नावाचे मासिक इंग्लिश आणि मराठी मजकुरासह छापत असे. त्याचे बरेचसे अंक books.google.com येथे 'full view' मध्ये उपलब्ध आहेत आणि त्यात बर्‍याच चालू घडामोडींचे वृत्तान्त छापले जात. उदा. येथे १८७४ सालचे अंक आहेत. तेहि पाहावेत.

बहिष्कृत भारत, आणि मूकनायक चे अंक महाराष्ट्र शासनाने प्रकाशित केलेले आहेत. त्यात कदाचित हवी ती माहिती मिळू शकेल.