सर्जनशीलता व वेडेपणा

सर्जनशीलता व वेडेपणा किंवा (सौम्य शब्दात वेडसरपणा) यांच्यात काही संबंध असू शकेल का हा एक नेहमीच विचारला जाणारा प्रश्न आहे. हा प्रश्न विचारण्यात एक गर्भितार्थही दडलेला असतो. तो म्हणजे वेडेपणाशिवाय प्रतिभाशक्ती असू शकत नाही किंवा प्रतिभेचे पर्यावसान वेडेपणात होऊ शकते. प्रतिभावान वेडे असतात हे मिथ वर्षानुवर्षे नव्हे, तर पिढ्यान पिढ्या जपली जात आहे. त्यात थोडा फार सत्यांश असला तरी अशा प्रकारचे sweeping statements त्या संबंधित व्यक्तीला, त्यांच्यातील प्रतिभेला व एकूण समाजाला धोकादायक ठरू शकतात. सर्जनशील व्यक्तींमध्ये वेडसरपणाची झाक असते, या विधानाला कुठल्याही प्रकारचा वैज्ञानिक आधार नाही. चाकोरीपासून थोडा जरी वेगळेपणाने वागणाऱ्या वैज्ञानिकाला मॅड सायंटिस्ट हा न पुसणारा शिक्का नेहमी बसतोच. हा वेडेपणा केवऴ वैज्ञानिक वा गणितज्ञांनाच नव्हे तर अनेक प्रतिभाशाली कलावंत - कवी, लेखक, नाटककार, संगीत रचनाकार, चित्रकार - यांच्यावरही बसलेला आहे. शेक्सपीयरने मिडसमर नाइट्स ड्रीम या त्याच्या नाटकात कलावंत, कवी आणि वेडा यांच्यातील फरक निश्चित करत प्रतिभाशक्ती व वेडेपणा यांच्यात संबंध नाही, असे सांगण्याचा प्रयत्न करतो. तरीसुद्धा सर्जनशीलता व वेडेपणा हे मिथ अजूनही जोपासले जात आहे. कदाचित शेक्सपीयर या कामी कमी पडला असे आपण आता म्हणू शकतो.

चार्ल्स डिकेन्स, न्यूटन, चर्चिल या प्रतिभाशाली व्यक्ती मानसिक विकृतीचे बळी होते, असे मानसतज्ञांचे मत आहे. डिकेन्सला स्वत:ला कुठल्या ना कुठल्या गोष्टीत गुंतून राहण्याची गरज भासत होती. तो एकाच वेळी दोन दोन पुस्तकं लिहित असे. तो पत्रकार, नट, कादंबरीकार, व समाज सुधारक होता. या सर्व व्यापात असूनसुद्धा रोज तो 10-15 किमी चालण्याचा व्यायाम करत असे. थोडी जरी विश्रांती घेतली तरी आपण आजारी पडू याची त्याला भीती वाटत होती. विन्स्टन चर्चिलला बाल्कनीची वा उंच इमारतींची भीती वाटत होती. कुठल्याही क्षणी आपण वेडे होऊन उडी मारू असे त्याला वाटत होते. प्रतिभाशाली कवींच्या बाबतीत तर ते ठार वेडे आहेत याबद्दल बहुतेकांचे एकमत असते. त्यांच्या लहरी स्वभावामुळे त्यांच्या बोलण्या-वागण्यात सुसंबंद्धता नसते हे एकमेव कारण त्यांना वेडे ठरविण्यास पुरेसे ठरते.

मुळात सर्जनशील कृतीसाठी काही प्रेरणांची गरज भासते. शांत रीतीने समाधानी आयुष्य जगणार्‍यात अशा प्रेरणांचा अभाव असतो. त्यामुळे त्यांच्याकडून अत्युच्च प्रतीची वा अफलातून अशा कलाकृतीची अपेक्षा करणे चुकीचे ठरू शकेल. मनात अस्वस्थता असल्याशिवाय अत्युच्च कलाकृती शक्य नाही असेच आपल्याला वाटत आले आहे. वेडेपणाची झाक असलेले कलावंत एकाग्रचित्ताने एखाद्या गोष्टीच्या मागे लागून कलाकृती सादर करतात हा आपला अनुभव आहे. हेमिंग्वे, थॉमस चॅर्टन, व्हिर्जिनिया वूल्फ, सिल्विया प्लाथ, या कलावंतानी आत्महत्या केली. विलियम कॉलिन्स, विलियम कॉपर, जॉन क्लेर, एड्गर ऍलन पो, कॉल रिड्ज, टेनिसन, टॉलस्टॉय, रस्किन यांच्या डोक्यात आत्महत्येचे विचार घोळत होते. प्रसिद्ध लेखक, ग्राहम ग्रीन आत्महत्येचा विचार करत होता असे त्याच्या जवळच्या मित्रांचे म्हणणे होते. कलावंताच्या जगात 'वेड्या प्रतिभावंताची अनेक उदाहरणे आहेत. हेर्मन हेस, टेनेसी विलियम्स, एझ्र्रा पौंङ, चार्लस मिंगस्, मार्क रोटको, वाल्ट व्हिटमन, विन्सेंट गॉग, जार्जिया ओ कीफ, व्हिर्जिनिया वूल्फ, पॉल गॉगिन, कोल पोर्टर, ऍन सेक्स्टन, जॉन बेरिमन, गुस्टाव्ह मल्हर, विलियम ब्लेक, लॉर्ङ बैरन, इत्यादी प्रसिद्ध कलावंत कुठल्या ना कुठल्या प्रकारच्या मनोविकृतीस बऴी पङलेले होते. ही वेडसरपणाची झाक अनेक नामवंत सेलिब्रिटीजमध्येसुद्धा आढळते. व काही सेलिब्रिटीज जीवनाला कंटाळून आत्महत्या केलेली उदाहरणं इतिहासाच्या पानात सापडतात. आपल्या येथेही गुरुदत्त, मीनाकुमारी यांची उदाहरणं आहेत. तत्वज्ञ व वैज्ञानिक यांना एकांत आवडतो. एकट्याने जीवन जगणे आवडते. विचार करण्यासाठी, प्रयोग करण्यासाठी कुठलाही अडथळा नको असे त्यांना कदाचित वाटत असावे. त्यामुळे अनेक तत्वज्ञ व वैज्ञानिक कौटुंबिक सुखापासून वंचित राहतात. न्यूटन, दे कार्ते, पास्कल, हॉब्ज, नित्शे, कांट, स्पिनोझा हे आयुष्यभर अविवाहित होते. वैयक्तिक व व्यावहारिक संबंधापेक्षा अमूर्त विचारांशीच त्यांचा संबंध येत असल्यामुळे ते त्यातच मग्न होते.

आधुनिक निदान पद्धतीनुसार हे कलांवत वेङेपणातील अवसादावस्था (Manic Depression Illness) किंवा तीव्र विषण्णावस्था (Major Disorder) ह्या मनोविकृतीतील प्रकाराने ग्रस्त झालेले असतात. ह्या अवस्थेत रुग्णाची मनोदशा दोलायमान स्थितीत असते. त्यांच्यात एका प्रकारचा लहरीपणा असतो. व तो सारखा बदलत असतो. औदासीन्य, निष्क्रियता व अतीक्रियाशीलता ह्या दोन्ही टोकाच्या जवऴपासची वर्तणूक, वर्तणूकीतील सातत्याचा अभाव, वैचारिक गोंधऴ, निद्रानाश, हिंस्त्रपणा, आत्महत्या करण्याकङे कल, अस्वस्थ मनस्थिती, वस्तूंचा दुरूपयोग इत्यादी लक्षणे ह्या रूग्णामध्ये दिसून येतात. स्वमग्नता (autism), द्विधृवीय (bipolar) विकृती, छिन्नमानसिकता (schizophrenia), वाचन अक्षमता (dyslexia) आणि उन्माद भयगंड ( lyssophobia) याप्रकारच्या मानसिक विकृतीसुद्धा काही कलावंतामध्ये आढळल्या आहेत.

अनेक वैज्ञानिक सर्जनशीलता व वेङेपणा ह्यांच्या संबधाबद्दल संशोधन करत आहेत. आयोवा विघापीठाचे नॅन्सी अँडर्सन, जॉन हॉपकीन्स विघापीठातील के जॉनिसन मॉंटगोमोरी दांपत्य, अर्नाल्ङ लुड्विग इत्यादी संशोधकानी, अनेक अमेरीकन व युरोपियन कलावंतांच्या जीवनाचा अभ्यास करुन, सर्जनशीलता व वेडेपणा ह्यामध्ये संबंध असण्याची शक्यता आहे, असे सांगितले आहे. भावस्थितीतील विकृतीने (Mood Disorder). ग्रस्त असलेल्यांची संख्या एकूण मनोरूग्णांपैकी 6 टक्के आहे. हा रोग आयुष्याच्या उत्तरार्धात जास्त प्रभावी असतो. पण त्याची चाहूल वयाच्या विसाव्या वर्षीच लागते. आत्महत्या करणा-या मनोरुग्णामध्ये ह्या रोगाचे प्रमाण लक्षणीय असते.

अतीसर्जनशील व्यक्ती केव्हा ना केव्हा मनोविकृतीने ग्रस्त झालेली असते. पण ही विकृती खरोखरच सर्जनशीलतेला उपकारक ठरु शकते का? सौम्य प्रमाणातील वेङसरपणा (hypo-mania) सर्जनशीलता, विचारशक्ती, व भावावस्थेवर नक्कीच परीणाम करतो. अशा रुग्णांचा भाषेमध्यें एका प्रकारची लयबद्धता असते. चित्रविचित्र प्रतिमा त्यांच्या ङोऴ्यासमोर तरंगत असतात. दृष्यरुप/शब्दरुप देण्याची क्षमता त्यांच्यात असते.

वेडसरपणा व सर्जनशीलतेच्या अवस्थेमध्ये अनेक साम्यस्थळे सापङतात. निद्रानाश, एकाग्रचिताने न कंटाळता काम करण्याची क्षमता, वेगवेगळ्या प्रकारच्या भावनाविष्कारांचे अनुभव घेण्याची शक्ती इत्यादी गोष्टी ठऴकपणे दिसून येतात. एखाद्या छोट्या गोष्टीमध्ये चित्तथरारक नाट्यकल्पना करून त्यातून आनंद/प्रसिद्धी मिळवण्याची वृत्ती ह्यांच्यात असते. ह्यांचे अनुभवविश्व कॅलिडोस्कोपमधील आकृत्याप्रमाणे नटलेले असते.

परंतु ह्या प्रकारची मनोविकृती काही काऴापुरती मर्यादित न राहता त्यात वाढ होत गेल्यास शारिरीक व मानसिक प्रक्रियेवर असाधारण ताण पङण्याची शक्यता असते. योग्य उपचार नसेल तर शरीरावर प्राणघातक परिणाम होऊ शकतो. अशा प्रकारच्या रूग्णांना पूर्णपणे दिलासा देणा-या उपचार पद्धतीची आवशकता आहे. परंतु सर्जनशीलतेच्याभोवती विणलेल्या मिथमुळे समाजाची भरपूर हानी होत आहे. कारण

* मानसिक विकाराचे उदात्तीकरण होत असल्यामुळे आजार कितपत गंभीर आहे याकडे दुर्लक्ष होण्याचा संभव असतो.
* या प्रकारच्या मिथ्यकावर विश्वास ठेऊन काही रुग्ण रोगोपचार करून घेण्यास नकार देतात. रोगोपचार केल्यास त्यांच्यातील सर्जनशीलता लोप पावेल अशी भीती त्यांच्या मनात दडलेली असते.
* Normal असलेल्या कलावंताला मनोविकार होण्याची भीती वाटू लागते.
* कलेतून मिळणार्‍या निखळ आनंदाला मुकण्याची शक्यता वाढते.

आपल्या वेडेपणात सर्जनशीलता आहे हा आभास कदाचित या विषयाबद्दलच्या romanticism मधून आलेला असेल. वेळीच निदान करून मनोदुर्दशेवर मात करता येणे शक्य आहे. सर्जनशील व्यक्तीच्या वेङसरपणाला रोमॅंटिक स्वरुप न देता सार्वजनिक आरोग्याचा भाग समजून उपचार पद्धती विस्तृत व अधिक बळकट करणे आवश्यक आहे.