ज्ञातिनग्न

गविराज
नेहमीप्रमाणे...

अतिशय सहजपणानं झालेली ही प्रक्रिया कुठलाही अभिनिवेश न बाळगता कथन केलीत.
सारेच हे करतील तो सुदिन.

सहज सुंदर लिखाण

ज्ञातिनग्न शब्द आवडला.
आता गावाकड बामनांच्या जमीनी र्‍हायल्या नाय.पण बामनांच्या जमीनी कसणारे लोक कूळ म्हणून लागले व मालक झाले. शेवटी कसेल त्याची जमीन.
जुन्नर तालूक्यात ओतूर जवळ ब्राह्मणवाडा म्हणून गाव आहे. त्याला कुणी बामनवाडा किंवा बाम्हनवाडा म्हणले नाही. आळेफाट्याजवळ एसटी नियंत्रक चला ब्राहमणवाडा कोण आहे बसा पटापट. अशिक्षित म्हातारी देखील कंडक्टरला एक ब्राह्मनवाडा दे अस तिकिट मागायची.
असो गेले ते दिन

वैयक्तिक ज्ञातीनग्न होतो आपण हे खरं. पण एरवी 'जात नाही ती जात', हेही खरंच. ज्ञातीनग्न होण्याची प्रक्रिया इतकीच मर्यादित नसणार. हात आखडता घेतला गेला असावा या लेखनात. त्यातील अनुभव बारकाव्यांसकट आणखी आले पाहिजेत. ज्ञातीभानाविषयी येतात, ज्ञातीनग्न होण्याविषयीही आले पाहिजेत.

जातीनग्न अजूनतरी होता आलेले नाही. म्हणजे जाती लक्षात घेत नाही मात्र नावावरून अनेकदा धर्म लक्षात येतो आणि आचरण वरवर सारखे वाटले तरी त्यानुसार छोट्या छोट्या गोष्टीत वेगळे होते असे स्वतःबद्दलचे दुर्दैवी निरिक्षण कधीतरी अस्वस्थ करतेच!

असो.

लेख आवडला हे वे सांनं

पण जी काही आंतरजातीय लग्नं होतात ती लव्ह मॅरेजमधेच होत असतील असं वाटतं.

असे काही नाही.

प्रमाण कमी असेल, कदाचित खूपच कमी असेल. पण उदाहरणे पाहिलेली आहेत. (आणि 'ब्रॉडमाइंडेडनेस' वगैरे कोठलेही आव न आणता घडलेली पाहिलेली आहेत.)

ठरवून आंतरजातीय लग्न करणारं एखादं जोडपं जाहिरात देऊन बक्षीस लावूनच शोधावं लागेल.

यात बक्षीसपात्र असे काही आहे असे वाटत नाही.

"आंतरजातीय चालेल" अशा काही जाहिराती तुम्हाला दिसतील. त्यामुळे समाजपरिवर्तन झालंय असं म्हणण्याची घाई करू नका.

यात समाजपरिवर्तनाचा संबंध आला कोठे?

अहो, आपल्याच काय, परंतु जगातल्या बहुतांश समाजांत आज हजारो वर्षे नि कित्येक पिढ्यांपासून आंतरलैंगिक विवाहाची प्रथा रूढ आहे. झाला आहे जगात आंतरलैंगिक सलोखा? झाली आहे आंतरलैंगिक तेढ तसूभरही कमी? झाला आहे (कोठल्याही) एका लिंगाचा (कोठल्याही) दुसर्‍या लिंगावरील वर्चस्ववाद कमी? "आंतरजातीय चालेल" ही त्यामानाने अलीकडची गोष्ट आहे.

मुळात विवाहाचा आणि परस्परसलोख्याचा संबंध काय? विवाहसंस्थेचे ते उद्दिष्टच नव्हे - किंबहुना, असलेच, तर ते याच्या नेमके उलट आहे, असे आमचे नम्र प्रतिपादन आहे.. (कढी शिळी आहे; ऊत हा यायचाच. असो.)

बाकी, "आंतरजातीय चालेल" हे मुळी ज्ञातिनग्नतेचे द्योतकच नव्हे. जेव्हा असे काही लिहिणे मुळात सुचणार नाही, तेव्हा ती ज्ञातिनग्नता होऊ शकेल कदाचित. पण "आंतरजातीय चालेल"? ज्ञातिभेदांच्या अस्तित्वाच्या जाणिवेची ही उलट उघड कबुली नाही काय? वर परत "आम्ही कित्ती कित्ती ब्रॉडमैंडेड - आमच्या तीनतीन पिढ्यांत किनै, इंटरकाष्ट म्यारिजिस झालीयत"च्या भविष्य- किंवा वर्तमान- कालीन फुशारक्यांची शक्यता उघडी ठेवून? ('हो हो - आमच्याही तीनच पिढ्यांत काय, पण आमच्या घराण्याच्या अवघ्या ज्ञात इतिहासात आंतरलैंगिक विवाह होत आलेले आहेत - कीत्ती कीत्ती आम्ही ब्रॉडमाइंडेड! नि आमच्या काही पुरुष-पूर्वजांचे तर दोनदोनदा आंतरलैंगिक विवाह झाले होते - ते तर डब्बल ब्रॉडमैंडेड!' म्हणजे, लग्न कोणीही कोणाशीही करावे. तो ज्याचातिचा वैयक्तिक प्रश्न आहे. पण त्याची वाच्यता/चर्चा आणि/किंवा त्यावरून फुशारक्या कशाला?)

(त्याच धर्तीवर: प्रस्तुत लेख म्हणजे वस्तुतः एका प्रकारे ज्ञातिनग्न नसण्याचीच अप्रत्यक्ष कबुली नाही काय? अन्यथा, ज्ञातिनग्नास असला लेख लिहिण्याची गरज ती का पडावी, नि मुळात असा विषय तरी कसा सुचावा?)

याउलट, "अमक्यातमक्या जाती/पोटजातीचा/ची/चेच पाहिजे" ही अट निदान प्रामाणिक तरी आहे. (नि कदाचित उपयुक्तही असावी. कदाचित, A known devil is better than an unknown saint अशाही अर्थी. म्हणजे, असे समजा, की मी अविवाहित आहे, नि मला लग्न करायचे आहे. आता मला मद्रासी ख्रिश्चन / उत्तरप्रदेशी मुसलमान / मिझो / ९६ कुळी मराठा / मारवाडी / दक्षिण आफ्रिकी झुलू यांच्याविरुद्ध मनुष्य म्हणून काहीही भावना नाहीत. परंतु यांच्यापैकी कोणत्याही समाजातील व्यक्तीशी माझा विवाह झाल्यास भाषा/रोजची जेवणपद्धती/रोजची जीवनपद्धती यांची एक तर अडचण येईल, किवा अगदी अडचण जरी नाही आली, तरी रोजरोज त्या फरकांशी जमवून घेण्याची माझी इच्छा नाही, असे समजा मला वाटले. (वाटले, तर पु.लं.च्या धर्तीवर "कारण शेवटी आम्ही भटेंच, त्याला काय करणार?" असे कोणी खुशाल म्हणावे. वांदा नाही. म्हणणार्‍यांच्या ज्ञातिनग्नतेविषयी कोणताही प्रश्न आम्ही इतःपर उपस्थित करणार नाही. असो.) अशा फरकांशी जुळवून घेण्यात काही गैर आहे, असा दावा नाही. ज्याची/जिची इच्छा आहे, त्याने/तिने खुशाल जुळवून घ्यावे. पण म्हणून मीही जुळवून घ्यावे की नाही, हा माझा वैयक्तिक प्रश्न आहे. समजा तशी इच्छा आणि/किंवा गरज मला वाटत नाही. तर मग त्याप्रमाणे माझे पॅरामीटर्स मी स्पष्टपणे मांडलेले बरे नव्हेत काय? की येतील तेथून येतील तितके अर्ज मी स्वीकारावेत, आणि मग एकेकीला टोलवत बसावे? प्रतिपक्षाच्या वेळेच्या अपव्ययाचे एक वेळ सोडा, पण मला काय दुसरे उद्योग नाहीत काय? मी मला (माझ्या निकषांनी) अनुरूप अशी जोडीदारीण शोधतोय, माझी गरज भागवतोय; तेथे 'सामाजिक न्याय' / 'सर्वांना समान संधी' वगैरे माझे उद्दिष्टच नाहीये. तर मग मी सरकारी टेंडरांची कार्यपद्धती मुळात का स्वीकारावी?) उलटपक्षी, जोडीदारणीच्या जात/धर्म/खाण्यापिण्याच्या पद्धती/जीवनपद्धती/(कदाचित लिंगसुद्धा) यांच्याशी जर मला खरोखरच काही घेणेदेणे नसेल, तर मग मला असे काही विधान करण्याचीही गरज नाही. 'जोडीदार पाहिजे' एवढीच जाहिरात दिलेली पुरेशी व्हावी, येतील ते अर्ज येऊ द्यावेत नि आलेल्या अर्जांपैकी सुयोग्य निवडीचा काय तो विचार करावा. फर्स्ट-कम-फर्स्ट-सर्व्ह, लास्ट-इन-फर्स्ट-आउट, मेरिट लिष्ट, अडम-तडम-तडतडबाजा किंवा उचित वाटेल अशा अन्य कोणत्याही पद्धतीने. 'आंतरजातीय चालेल' हे मुद्दाम लिहिण्याची गरजच काय? म्हणजे, मी खरोखरच ज्ञातिनग्न असेन तर?

मुंबईसारख्या मोठ्या शहरात आल्यावर जातपात रोजच्या लाईफमधून खूपच लांब गेली. इथे लोकलमधे लिटरली घामात घाम मिसळत लोकांच्या समुद्रात डुंबावं लागत असल्यावर कोण जातीपातीचा विचार करणार?

मुंबईच्या रोजच्या धकाधकीच्या जीवनात रोजच्या व्यवहारांत जातीपातीचा विचार करण्यास वेळ नसतो, हे कदाचित खरे असेलही, परंतु त्यापलीकडे, वैयक्तिक जीवनात मुंबईकर ज्ञातिनग्न असतात, असा जर यातून काही निष्कर्ष निघत असेल, तर ती एक निव्वळ लोणकढी अशी थाप आहे, असे प्रतिपादन अतिशय नम्रपणे करू इच्छितो. असो.

आणि ठरवून आंतरजातीय विवाह होण्याची नजीकच्या भविष्यात तरी काही शक्यता दिसत नाही.

मुळात, ठरवून (म्हणजे, 'करेन, तर आंतरजातीयच करेन' असे ठरवून. पर्यायाने, 'प्राण गेला, तरी स्वजातीय जोडीदार निवडणार नाही' अशा बाण्याने?) असा आंतरजातीय विवाह कोणी का करावा, हे लक्षात येत नाही. लेको, लग्न करता, ते जोडीदार पाहिजे, म्हणून, की 'समाजात ज्ञातिनग्नता यावी' या आपल्या 'उदात्त' उद्दिष्टाचे वाहन म्हणून? (त्या परिस्थितीत, आरे मिल्क कॉलनीत असंख्य म्हशी - आणि रेडेसुद्धा - उपलब्ध आहेत, असे नम्रपणे सुचवावेसे वाटते. आंतरजातीयच काय, आंतरप्रजातिही होऊन जाईल अनायासे.) एखादी व्यक्ती जोडीदार म्हणून योग्य वाटली, आणि ती भिन्न जातीची आहे; ठीक आहे. स्वजातीय आहे, तरीही ठीक आहे. तेथे जातीचा प्रश्न येऊ नये. परंतु ठरवून (काही केल्या) परजातीय(च), या निकषामागील तर्क काही केल्या लक्षात येत नाही. ('समाजात ज्ञातिनग्नता कशीही करून आणणे' हेच जर अशा काही प्रकारामागील उद्दिष्ट असेल, तर असा निकष त्या उद्दिष्टास मुळातच हरवतो, असे सुचवण्याचा प्रमाद पत्करू इच्छितो.)

तूर्तास इत्यलम्|
===
(या प्रतिसादातील मुद्दे हे पुनःपुन्हा उगाळलेले, शिळ्या कढीला ऊत छापाचे आहेत, असे कोणास वाटू शकेल. आणि तसे ते आहेतही.

पण लेखाचा विषयच जेथे 'शिळ्या कढीला ऊत' छापाचा आहे, तेथे प्रतिसादांकडून तरी याहून वेगळी अशी अपेक्षा कोणी का बरे करावी?

असो. गविंकडून याहून बर्‍या (विषयावरच्या) लेखाची अपेक्षा होती.)

फक्त जातीबाबत कोणत्याही अँगलने तोंड उघडणे म्हणजे जातीयतेला अधोरेखित करणे असं असेल तर कोणत्याच नाजुक विषयावर काहीच मत व्यक्त न करणं योग्य ठरेल.

गविशी पूर्णतः सहमत.
लेखाच्या सुरुवातीपासूनच तो लेखकाचा प्रवास आणि त्याची वैयक्तिक मते आहेत हे जाणवत होते. कुठेही कसलाही 'उपदेश' न जाणवता एक प्रोसेस जाववली आणि तीही विथ 'गवि' टच असलेली (किंचीत कमी होता, पण किंचीतच)

- (ज्ञातिनग्न होण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करणारा) सोकाजी

प्रांजळ लेखन आवडलं.

नग्न हा शब्द स्वतःच्या विचारांचं वर्णन करण्यासाठी आला असला तरी त्या शब्दाने अपेक्षा उगीचच वाढल्या आहेत. म्हणजे 'सगळ्यांनीच ज्ञातिनग्न व्हावं' हा संदेश आहे की काय अशी शंका येणं... म्हणजे रद्दी झाल्याशिवाय रद्द होणार नाही, आणि तोपर्यंत ती कारपेटखाली ढकलूही नये असा विचार असताना 'रद्द व्हावी' हा संदेश नाही, सद्यस्थितीचं व त्या परिस्थितीतल्या स्वतःचं चित्रण आहे हे लक्षात घेणं महत्त्वाचं.

पण खूप खूप मोठ्या परीघामधे अजूनही जातव्यवस्थेची मूळ वीण तशीच टिकून आहे

हे खरं असलं तरी एकंदरीत रद्दी होऊन रद्द होण्याची अत्यंत हळू पण अविरत पुढे जाणारी प्रक्रिया चालू आहे. काही ठिकाणी ही वीण म्हणजे सुंभ जाऊन नुसताच शिल्लक राहिलेला पीळ आहे. दीडशे वर्षांपूर्वी अमेरिकेत गुलामगिरी होती. त्या साखळ्या कायद्याने तुटून गेल्या तरी शेवटच्या कड्या गळून पडायला खूप काळ जावा लागला. अजूनही ती प्रक्रिया संपलेली नाही. भारतातली जातिव्यवस्था अधिक जुनी आणि अधिक बळकट असली तरी 'अशाश्वताच्या तलवारीवर शाश्वताचीही तुटेल ढाल' प्रमाणे ती मोडून पडते आहे.

लिखाण आवडले.

"मी जातपात मानत नाही , माझं जातिव्यवस्थेबद्दल प्रबोधन झालेलं आहे, गावाकडून शहराकडे येतायेता मी जातिनग्न झालो" हा मेसेज इथे मिळाला, परंतु वैयक्तिक पातळीवर या बाबत तार्किक वर्तन करणार्‍या व्यक्तीचे सामाजिक प्रश्न, जातींचं राजकारण करणारी राजकीय व्यवस्था आणि प्रशासन, जातीवाचक अस्मितांना चुचकारणार्‍या संस्था आणि घटक यांच्याबाबतचे विचार काय आहेत ?

जातिविषयक लिखाण वाचताना त्यात आरक्षणाचा मुद्दा असणं मला अपेक्षित होतं. तो सापडला नाही. या संदर्भातला हा मुद्दा सर्वात अधिक बिकट आहे. जातिनिहाय आरक्षणे असावीत का ? असल्यास शिक्षण आणि नोकरी दोहोंमधे असावीत का ? नसल्यास का ? आणि मग सामाजिक न्यायाचे काय ? आरक्षण नको असे म्हण्टल्यास मागासवर्गीयांच्या उन्नयनाचा दुसरा मार्ग काय ?

या आणि अशा जटिल प्रश्नांचा विचार जातीयतेच्या संदर्भात महत्त्वाचा आहे. तो असता तर लेख अधिक आवडला असता.

लेख आवडला. सविस्तर नंतर लिहीन.

जातीपातीच्या गप्पा मारण्याने कूल पॉईंट्स कमी होतात, हे असं अगदी याच शब्दात नाही पण लहानपणापासून समजत आल्यामुळे तुमच्यासारखा प्रवास झाला नाही.

आडनावावरून जात समजते म्हणून आडनावं न लावणारे काही लोक भेटले. नंतर प्रश्न पडला, आडनावावरून जातच काय, भाषा, धर्म, देश इत्यादी गोष्टी समजू शकतात. (स्लाव वंशीय लोकांमधे काही आडनावावरून व्यक्तीचं लिंगही समजतं.) मग किती ओळखी आपण टाकायच्या? त्यापेक्षा आहे ती गोष्ट स्वीकारून त्यातली उच्चनीचता एवढा त्याज्य समजला जाणारा प्रकार आपण आपल्यापुरता का होईना, काढून टाकला तर?

लेख आवडला नाही. 'ज्ञातिनग्न' हा शब्दही बटबटीत वाटला. मी माझी जात पूर्णपणे विसरलो आहे असे कोणी १०० टक्के प्रामाणिकपणे सांगू शकेल का ? ती आत्मप्रतारणा ठरेल. समजा, समोरच्याची जात कळली तरी त्याला जराही महत्व न देता त्याच्याशी नॉर्मल व्यवहार करता येतो. जाती माहित असताना सुद्धा जातिभेद न मानणं हे खरे सुदृढ मनाचे लक्षण आहे.

अवांतरः गुजराथी पेपर कधी वाचला आहे का ? त्यांत तर चक्क हिंदु मरण, जैन मरण, असल्या कॅटेगरीज करुन मरणाच्या बातम्या दिलेल्या असतात. ते वाचल्यावर मात्र मन खिन्न होतं. वाटतं, अरेरे, मेल्यानंतरही जात सुटू नये ?