मस्ग्रेव्हांचा रिवाज

(सर ऑर्थर कॉनन डॉइल यांच्या 'द मस्ग्रेव्ह रिचुअल' या कथेचा स्वैर अनुवाद)

शर्लॉक होम्सच्या वागण्यात नाही म्हटले तरी काही प्रमाणात विसंगती होतीच आणि ती मला राहून राहून जाणवत असे. रहस्य उकलण्यासाठी तर्कशुद्ध विचार करण्याची आपली पद्धत तो अत्यंत काटेकोरपणे राबवत असे. त्याच्या वेशभूषेच्या बाबतीतही तो अत्यंत नीटनेटका होता. पण त्याचे एरवीचे वागणे मात्र अतिशय गबाळे, बेशिस्तीचे होते. इतके, की दुसऱ्या कोणीही आपल्या बरोबर राहणाऱ्या मित्रांना इतके सळो की पळो करून सोडले नसेल. तसे पाहिल्यास मीही टापटीप, नीटनेटकेपणा यासाठी काही फार प्रसिद्ध आहे अशातला भाग नाही. जात्याच असलेला बेफिकीर स्वभाव आणि अफगाणिस्तानातले अंगमेहनतीचे काम यांनी मला अशा शिस्तीच्या बाबतीत एखाद्या डॉक्टरला न शोभेल असे निष्काळजी करून टाकले होते. पण होम्सच्या अव्यवस्थितपणाची म्हणजे कमाल होती. तो आपल्या सिगारेटस कोळशाच्या बादलीत ठेवायचा. तंबाखूची पुडकी पर्शियन सपातांच्या चवड्यांमध्ये ठेवायचा आणि डाकेतून आलेली कागदपत्रे एक पत्रे फोडायची सुरी खुपसून शेकोटीच्या लाकडी आवरणावर ठेवायचा. शिवाय पिस्तुलातून गोळीबार करण्याचा सराव हा उघड्यावर मोकळ्या जागेतच करायला हवा असे माझे अगदी ठाम मत आहे, पण होम्स गंमत म्हणून आपल्या खुर्चीत बसल्याबसल्या पिस्तुलातून गोळ्या झाडून समोरच्या लाकडी भिंतीवर V. R. (व्ही. आर. ) अशी देशभक्तीपूर्ण अक्षरे कोरण्यासाठी बॉक्सर काडतुसांची पेटीच्या पेटी रिकामी करायचा. बंदुकीच्या गोळ्यांच्या त्या नक्षीमुळे ना आमच्या घरातले वातावरण सुधारते ना आमच्या खोलीच्या सजावटीत काही भर पडते, असे मात्र माझे स्पष्ट मत आहे.

आमच्या घरभर रसायनशास्त्रातल्या प्रयोगांमधून उत्पन्न झालेले विचित्र पदार्थ पसरलेले असायचे आणि ते बरेचदा नको त्या ठिकाणी सापडायचे. आता जेवायच्या टेबलावरची लोण्याची बशी ही काही अशा गोष्टींची जागा आहे का? पण या गोष्टी याहूनही भन्नाट ठिकाणी सापडत असत. अर्थात हे रासायनिक पदार्थ काहीच नाहीत अशी गत होम्सच्या कागदपत्रांची होती. जुन्या केसेसच्या नोंदी असलेल्या कागदपत्रांची विल्हेवाट लावणे होम्सला साफ नामंजूर होते. पण त्याला ही कागदपत्रे आवरायची खुमखुमी वर्षा-दोन वर्षातून एखादेवेळीच काय ती येई, अशा वेळीच ही कागदपत्रे काय ती आवरली जात. मी त्याच्या आठवणींमध्ये कुठेतरी लिहून ठेवल्याप्रमाणे, त्याच्या धवलकीर्तीमध्ये भर घालणारी कामगिरी करताना त्याला जे उत्साहाचे भरते येत असे, त्याच्या अगदी उलट अवस्था ती कामगिरी पार पाडल्यावर होई. अत्यंत आळशीपणाने आपले व्हायोलीन आणि काही पुस्तके घेऊन तो दिवसचे दिवस गुळाच्या ढेपेसारखा आपल्या खुर्चीतून हलत नसे. अधूनमधून जेवायच्या टेबलापाशी काय ती त्याची खेप व्हायची. या सगळ्याचा परिणाम म्हणजे महिनोन महिने त्याच्या खोलीत हस्तलिखितांच्या थप्प्या साठत राहायच्या आणि अखेरीस अशी वेळ यायची की खोलीच्या कानाकोपऱ्यात नुसता कागदांचा खच पडलेला असायचा. ही कागदपत्रे जाळून नष्ट करणे तर सोडाच पण त्यांच्या मालकाच्या परवानगीशिवाय ती जागची हलवतादेखील येत नसत. एकदा रात्री आम्ही शेकोटीपाशी बसलो होतो. थंडीचे दिवस होते. मी होम्सला म्हटले, जर डकव-बुकात नोंदी चिकटवण्याचे काम झाले असेल तर तासा दोन तासांत खोलीतला पसारा आवरून जगणे जरा सुसह्य का करत नाहीस? माझ्या बोलण्यात अजिबात अतिशयोक्ती नव्हती हे होम्सलाही पक्के ठाऊक असल्यामुळे केविलवाणा चेहरा करून तो आपल्या निजायच्या खोलीत गेला आणि एक पत्र्याची पेटी ओढत ओढत बाहेर घेऊन आला. जमिनीवर साधारण मधोमध ती पेटी ठेवून त्याने एका स्टुलावर बसकण मारली आणि पेटीचे झाकण सताड उघडले. ती पेटी लाल चिकटपट्टी लावून वेगळ्या केलेल्या कागदांच्या गठ्ठ्यांनी सुमारे एक तृतीयांश भरलेली होती.

"वॉटसन, यात इतक्या केसेस आहेत हे तुला माहीत असतं तर तू मला यात कागदपत्रे भरून ठेवण्याऐवजी यातलीच काही कागदपत्रे बाहेर काढायचा आग्रह धरला असतास, " होम्स मिस्कीलपणे म्हणाला.

"तुझ्या सुरुवातीच्या केसेस दिसताहेत ह्या. या नोंदी माझ्याकडे असाव्यात असे मला नेहमीच वाटत आलेले आहे. " मी म्हणालो.

"होय मित्रा! माझ्या केसेसबद्दल विस्ताराने लिहिणारा आणि माझा उदो उदो करणारा चरित्रकार मला सापडेपर्यंत मी आपल्या जमेल तशा नोंदी ठेवल्या आहेत, " त्याने कागदाच्या पुडक्यांवरून हळुवारपणे हात फिरवला. "या सगळ्याच केसेस सोडवण्यात मला यश आले असे नाही, पण यातल्या काही गोष्टी लक्षात राहण्याजोग्या होत्या, " तो म्हणाला, "वॉटसन, हे बघ यात टर्लटन खुनांची केस आहे. व्हॅमबेरीच्या दारूच्या दुकानदाराची केस आहे, रशियन म्हातारीची साहसकथा आहे. ऍल्युमिनियमच्या कुबड्यांची वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्ट आहे. शिवाय पांगळ्या रिकोलेटिची आणि त्याच्या भयंकर बायकोचीही गोष्ट यात आहे. अरे! हे बघ काय आहे! विशेष उल्लेखनीय गोष्ट आहे ही... "

पेटीच्या तळाशी हात घालून त्याने सरकत्या झाकणाची, लहान मुलांची खेळणी ठेवायला वापरतात तसली एक लहानशी लाकडी पेटी बाहेर काढली. त्या पेटीतून त्याने एक चुरगळलेले कागदाचे चिटोरे, एक जुन्या धाटणीची पितळी किल्ली, एक लाकडी खुंटी आणि तिला बांधलेली दोऱ्याची गुंडाळी शिवाय धातूच्या तीन गंजक्या चकत्या बाहेर काढल्या.

"मित्रा, या सगळ्या वस्तूंवरून तुला काय बोध होतो? " माझ्या चेहऱ्यावरचे गोंधळलेले भाव पाहून गालातल्या गालात हसत होम्स म्हणाला.

"या सगळ्या वस्तू माझे कुतूहल चाळवणाऱ्या आहेत हे खरे. "

"अगदी खरे आहे तुझे म्हणणे. या वस्तू वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत आणि त्यांच्याबद्दलची गोष्ट याहूनही अधिक वैशिष्ट्यपूर्ण आहे असे तुझ्या लक्षात येईल. "

"यांच्यामागे काहीतरी इतिहास आहे तर. "

"अरे या वस्तूच ऐतिहासिक आहेत. "

"म्हणजे? काय सांगतोस काय? "

होम्सने एकेक करून त्या सगळ्या वस्तू हातात घेतल्या आणि टेबलावर कडेला ठेवल्या. मग तो आपल्या खुर्चीत नीट बसला आणि त्या वस्तूंकडे त्याने नजर टाकली तेव्हा त्याचे डोळे समाधानाने लकाकत होते. "मस्ग्रेव्हांच्या रिवाजाच्या आठवणी आहेत या. "

मी त्याच्या तोंडून या केसबद्दल याआधीही ऐकलेले होते पण त्याबद्दल जास्त माहिती मला मिळाली नव्हती. "या केसबद्दल तू मला तपशीलवार सांगितलेस तर मला फार आनंद होईल. "

"मग काय हा पसारा तसाच राहू दे का? " होम्स खट्याळपणे म्हणाला. "यामुळे तुला हवी असलेली टापटीप इथे दिसणार नाही हे खरे. पण या केसमध्ये आपल्या देशाच्या इतिहासाबद्दल असे काही मुद्दे आहेत की आपल्याच काय इतर कुठल्याही देशाच्या इतिहासात असे नसतील. त्यामुळे या केसचा समावेश तू आपल्या कथांमध्ये केलास तर मला आनंदच होईल. कारण या केसशिवाय माझ्या कारनाम्यांची यादी पूर्ण होणारच नाही. "

"मी तुला ग्लोरिया स्कॉटबद्दल सांगितले होते, आठवतेय का तुला? ग्लोरिया स्कॉट बोटीवरच्या त्या दुर्दैवी माणसाशी मी बोललो तेव्हा सर्वप्रथम त्याने मला गुप्तहेर होण्याची प्रेरणा दिली आणि नंतर हाच माझा पोटापाण्याचा उद्योग झाला. आज माझे नाव सर्वतोमुखी झाले आहे आणि सामान्य लोकच नाही तर सरकारी अधिकारीही संदिग्ध परिस्थितीमध्ये अगदी विश्वासाने माझ्याकडे अंतिम निवाड्यासाठी येतात. आपली पहिल्यांदा भेट झाली 'स्टडी इन स्कार्लेट'च्या वेळी, तेव्हा माझा व्यवसाय अगदी खूप नफ्यात चालला नसला तरी माझे नाव बऱ्यापैकी झाले होते. त्यामुळे सुरुवातीच्या काळामध्ये मला किती कष्ट करावे लागले आणि किती वाट पाहावी लागली याची कल्पना तुला यायची नाही. "

"लंडनला राहायला आल्यावर सुरुवातीच्या दिवसांमध्ये मी ब्रिटिश म्यूझियमच्या कोपऱ्यावर माँटेग्यू स्ट्रीटवर राहत असे. माझ्यापाशी चिकार मोकळा वेळ होता आणि हा सगळा वेळ मी माझ्या कामात अधिकाधिक अचूकता यायला मदत करतील अशा विज्ञानाच्या सर्व शाखांचा अभ्यास करण्यात खर्ची घालत होतो. माझे शिक्षण संपत आले त्यावेळेस आमच्या विद्यापीठात रहस्याची उकल करण्याच्या माझ्या तंत्राला बरीच प्रसिद्धी मिळालेली होती. त्यामुळे जुन्या वर्गमित्रांच्या ओळखीने काही काळाच्या अंतराने माझ्याकडे प्रकरणे येत राहिल्या. मस्ग्रेव्हांच्या रिवाजाचे हे प्रकरण म्हणजे माझ्याकडे आलेल्या केसेसपैकी तिसरी केस, मी आज ज्या ठिकाणी पोचलो आहे तिथे पोचण्यासाठी मी पहिली पावले टाकली ती या केसमधल्या वैचित्र्यपूर्ण आणि एकमेवाद्वितीय अशा घटनाक्रमामुळे. "

"रेजिनाल्ड मस्ग्रेव्ह आणि मी एकाच कॉलेजमध्ये शिकायला होतो. कॉलेजात आमची एकमेकांशी ओळख झाली होती. पदवीचे शिक्षण घेणार्या विद्यार्थ्यांमध्ये तो विशेष लोकप्रिय होता अशातला भाग नाही. पण मला मात्र नेहमी असे वाटत असे की त्याचा अभिमानी स्वभाव हा वरवरचा मुलामा होता. या मुलाम्याखाली तो आपला नैसर्गिक असा न्यूनगंड बेमालूमपणे लपवत असे, असा माझा अंदाज होता. मस्ग्रेव्ह अंगकाठीने सडसडीत होता. त्याचे नाक तरतरीत होते. डोळे टपोरे होते, तो वागायला बोलायला तसा संथ असला तरीही त्यात दरबारी अदब होती. एकूणच त्याचे व्यक्तिमत्व अस्सल सरंजामी होते. त्याचे घराणे देशातल्या सर्वांत जुन्या सरदार घराण्यांपैकी एक आहे. उत्तरेतल्या मस्ग्रेव्ह घराण्याचीच ही धाकली पाती असली तरीही मस्ग्रेव्हचे पूर्वज सोळाव्या शतकात केव्हा तरी ससेक्सच्या पश्चिमेकडच्या भागात आले. त्याचे घर म्हणजे हर्लस्टोनची गढी ही बहुतेक ससेक्स परगण्यातली सगळ्यात जुने राहते घर असावे. या जुनाट वास्तूचे अंगभूत गुणधर्म मस्ग्रेव्हच्या व्यक्तिमत्त्वाचा भाग झाले आहेत असे मला नेहमी वाटते. कारण त्याच्या निस्तेज चेहऱ्यावरचे चौकस भाव असोत किंवा सदैव ताठ असणारी त्याची मान असो, या गोष्टींकडे पाहिले की मला करड्या रंगाच्या दगडांनी बांधून काढलेले प्रशस्त बोळ, जुन्या गढीच्या खिडक्या आणि मध्ययुगातल्या भव्य बांधकामांचे अवशेष यांची हटकून आठवण होते. कॉलेजात असताना आमची एक दोन वेळा अगदी प्रदीर्घ चर्चा झाली होती आणि त्या वेळी परिस्थितीचे निरीक्षण करून त्यावरून निष्कर्ष काढण्याच्या माझ्या हातोटीमध्ये त्याला अतिशय रस आहे, असे माझ्या लक्षात आले होते. "

"कॉलेज संपल्यावर चार वर्षे आमची काहीच गाठभेट नव्हती. अचानक एक दिवस सकाळी मस्ग्रेव्ह माँटेग्यू स्ट्रीटवरच्या माझ्या घरी आला. इतक्या वर्षांमध्ये त्याच्यात फारसा बदल झाला नव्हता. तो आपल्या कपड्यांच्या बाबतीत नेहमीच चोखंदळ होता आणि त्याचे कपडे तरुण माणसांच्या सध्याच्या फॅशनला साजेसेच होते. त्याचे वागणेही पूर्वीसारखेच शांत आणि नम्र होते. "

आम्ही अगदी मनापासून हस्तांदोलन केल्यावर मी त्याला म्हटले, "मस्ग्रेव्ह, कसे काय चालले आहे तुझे? "

"दोन वर्षांपूर्वी माझ्या वडिलांचे निधन झाले. तुला कळलेच असेल. त्यांच्यानंतर हर्लस्टोनची गढी आणि आमच्या सगळ्या जमिनींची व्यवस्था मीच बघतो. शिवाय आमच्या जिल्ह्यातून मी निवडून आलो आहे, त्यामुळे मला वेळ कसा तो पुरत नाही. पण ते असू दे. काय रे होम्स, मी असे ऐकले आहे की कॉलेजात असताना गंमत म्हणून निरीक्षण–निष्कर्षाचा जो प्रयोग करून तू आमचे मनोरंजन करायचास तोच वापरून तू हल्ली खऱ्याखुऱ्या केसेस सोडवतोस म्हणे? "

"होय. मी माझ्या बुद्धीचा वापर करून पैसे मिळवतो. "

"हे ऐकून मला खूप आनंद झाला. कारण तुझ्या सल्ल्याची आत्ता मला खूप गरज आहे. हर्लस्टोनला माझ्या घरामध्ये काही विचित्र घटना घडल्या आहेत आणि पोलिसही हा गुंता सोडवू शकलेले नाहीत. हे प्रकरण अतिशय गूढ आणि अनाकलनीय झाले आहे. "

"गेले कित्येक महिने नुसत्या रिकामपणात मी ज्या संधीची वाट पाहत होतो ती संधी आयतीच माझ्याकडे चालत आली होती. त्यामुळे मी किती उत्सुकतेने त्याचे बोलणे ऐकले असेल याची तू कल्पना करू शकतोस वॉटसन. मला मनातून असे वाटत होते की हे रहस्य उकलण्यात इतर लोक अपयशी ठरले असले तरीही मला नक्कीच यश मिळेल. "

"मला सगळे काही सविस्तर सांग पाहू! " मी अधीरपणे म्हणालो.

मी दिलेली सिगारेट घेऊन मस्ग्रेव्ह माझ्या समोर बसला आणि सांगू लागला -

"हर्लस्टोनच्या आमच्या घराची वास्तू बरीच जुनी आहे आणि ती काही काही ठिकाणी मोडकळीस आली आहे. एवढ्या मोठ्या आणि जुनाट गढीची व्यवस्था पाहण्यासाठी मला अनेक लोकांच्या मदतीची गरज पडते. त्यामुळे मी असा सडाफटिंग असलो तरीही मला बराच मोठा नोकरवर्ग पदरी बाळगावा लागतो. माझी मित्रमंडळी जेव्हा आमच्या मळ्यातल्या पक्ष्यांच्या शिकारीसाठी जमतात तेव्हा कामाला माणसे कमी पडू नयेत असाही उद्देश त्याच्या पाठीमागे असतो. माझ्याकडे आठ मोलकरणी, एक स्वयंपाकीण, एक बटलर, दोन नोकर आणि एक पोऱ्या कामाला आहे. बागेची आणि तबेल्याची व्यवस्था बघायला या लोकांशिवाय वेगळी माणसे नेमलेली आहेत. "

"या सगळ्यांपैकी माझा बटलर ब्रुंटन हा आमचा सगळ्यात जुना सेवक आहे. माझ्या वडिलांनी त्याला नोकरीवर ठेवले तेव्हा तो अगदी तरुण होता आणि शाळामास्तराचे काम करत होता. पण लौकरच आपल्या स्वभावाने आणि कौशल्याने त्याने अशी जागा पटकावली की आमचे त्याच्याशिवाय पान हलेनासे झाले. ब्रुंटन चांगल्या घरातला आहे. दिसायला नीटस आहे. त्याचे कपाळ भव्य आहे. गेली वीसेक वर्षे तो आमच्याकडे कामाला आहे. पण त्याचे वय चाळिशीच्या जवळपास आहे. त्याला बऱ्याच भाषा बोलता येतात आणि जवळजवळ सगळी वाद्ये वाजवता येतात. या त्याच्या गुणवैशिष्ट्यांमुळे आमच्याकडे येणाऱ्या पाहुण्यांसाठी हर्लस्टोनला येणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव असतो. विशेषतः हर्लस्टोनच्या बटलरची ते नेहमी आठवण काढतात. ब्रुंटनसारख्या अतिशय गुणी माणसाने इतकी वर्षे एकाच ठिकाणी टिकून राहावे ही खरे तर आश्चर्याचीच गोष्ट म्हणायला हवी. पण माझा असा अंदाज आहे की दुसरीकडे नोकरी शोधण्यासाठी जी काही खटपट करावी लागते ती करणे त्याच्या जिवावर येत असावे आणि म्हणून तो आहे त्या परिस्थितीमध्ये सुखासमाधानाने राहत असावा. "

"या सद्गुणांच्या पुतळ्यामध्ये एकच दोष आहे. तो स्त्रीलंपट आहे. आणि आमच्यासारख्या आडगावचे शांत वातावारण या गोष्टीला पूरक ठरलेले आहे. त्याची बायको जिवंत होती तोवर ठीक होते. पण ती वारल्यावर मात्र आम्हाला त्याच्यामुळे बराच त्रास होत आलेला आहे. रेचल हॉवेल्स, आमची मोलकरीण हिला लग्नाचे वचन दिल्यानंतर अखेरीस तो स्थिरावेल असे आम्हाला वाटले होते. पण तिला वचन दिल्यानंतर काही दिवसांतच तिला सोडून ब्रुंटन आमच्या गेमकीपरच्या लेच्या लेकीच्या जॅनेट ट्रेजेलिसच्या मागे लागला. रेचल ही एक अतिशय गुणी मुलगी आहे. पण ती आहे वेल्श. सणकी डोक्याची. ब्रुंटनने तिचा विश्वासघात केल्यापासून आजतागायत किंवा कालपर्यंत म्हणा, तिची जणू काही सावलीच आमच्या घरात वावरते आहे. हर्लस्टोनमध्ये घडलेली ही पहिली नाट्यपूर्ण आणि सनसनाटी घटना. पण नंतर अशा काही घटना घडल्या की मला ब्रुंटनला कामावरून काढावे लागले आणि त्या गोंधळात या गोष्टीकडे आमचे साफ दुर्लक्ष झाले. "

"त्याचे असे झाले, की मी मागे म्हटल्याप्रमाणे ब्रुंटन हा खूप हुशार माणूस आहे. पण या हुशारीनेच त्याचा घात केला. आपल्या हुशारीमुळे तो गरजेपेक्षा जास्त चौकस झाला आणि ज्या गोष्टींशी आपला संबंध नाही अशा गोष्टींमध्येही त्याने नाक खुपसायला सुरुवात केली. त्याचा हा आगाऊपणा कुठल्या थराला जाऊ शकतो याची मला एरवी कल्पना आलीच नसती. पण एक दिवस निव्वळ योगायोगाने ही गोष्ट माझ्या नजरेस पडली. "

"आमच्या घराची वास्तू मोठ्या भूभागावर पसरलेली आहे. त्यामुळे तिथे सतत काहीतरी खुडबूड सुरू असते. गेल्या आठवड्यात गुरुवारी रात्री जेवण झाल्यावर माझी एक कपभर चांगली कडक कोरी कॉफी झाली होती. त्यामुळे खूप रात्र झाल्यावरही मला काही केल्या झोप लागेना. शेवटी रात्री दोन वाजता मी कंटाळून झोपेचा नाद सोडून दिला आणि माझ्या खोलीतली मेणबत्ती लावली. मी वाचत असलेले पुस्तक पूर्ण करून टाकावे असा माझा विचार होता. पण ते पुस्तक मी बिलियर्डचे टेबल ठेवलेल्या खोलीमध्येच ठेवून आलो होतो. मग मी माझा ड्रेसिंग गाऊन चढवला आणि ते पुस्तक आणायला म्हणून खोलीबाहेर पडलो. "

"एक जिना उतरून मी खाली आलो. तिथून एक बोळ ग्रंथालय आणि शस्त्रास्त्रे ठेवलेल्या खोलीकडे जातो. मला ग्रंथालयाच्या उघड्या दारातून उजेड बाहेर येताना दिसला. झोपायला जाण्यापूर्वी मी स्वतः ग्रंथालयातला दिवा मालवून खोलीचे दार लावून घेतले होते. त्यामुळे हे दृश्य पाहून माझ्या आश्चर्याला पारावार राहिला नाही. मला वाटले घरात बहुतेक चोर शिरले असावेत. आमच्या घरात अशा बोळांच्या भिंतींवर पेंढा भरलेले प्राणी आणि वेगवेगळी शस्त्रे लावलेली आहेत. तिथून मी एक कुऱ्हाड हातात घेतली आणि माझ्या हातातली मेणबत्ती खाली ठेवून मी दबक्या पावलांनी ग्रंथालयाच्या उघड्या दारातून आत डोकावून पाहिले. "

"ब्रुंटन तिथे होता. त्याच्या अंगात अजून दिवसा घालायचेच कपडे होते. तो एक नकाशासारखे काहीतरी मांडीवर घेऊन आरामखुर्चीत बसला होता. आपले डोके त्याने दोन्ही हातांमध्ये गच्च धरले होते आणि तो कसल्यातरी विचारात अगदी गढून गेला होता. हे दृश्य पाहून मी आश्चर्याने थक्कच झालो. मी अंधारात उभा होतो आणि टेबलाच्या कडेला असलेल्या दिव्याच्या मिणमिण प्रकाशात मला दिसत होते की त्याने अजून कपडेही बदलले नव्हते. अचानक तो खुर्चीतून उठला. मी पाहत असतानाच तो भिंतीजवळच्या मोठ्या मेजापाशी गेला आणि एका खणाचे कुलूप काढून त्याने तो उघडला. आतून एक कागद बाहेर काढून त्याने तो सरळ केला आणि त्यात डोके खुपसून बारकाईने वाचायला सुरुवात केली. आमच्या खाजगी दस्तऐवजांमध्ये नाक खुपसण्याचा त्याचा भोचकपणा पाहून मला इतका वैताग आला की माझ्याही नकळत मी एक पाऊल पुढे टाकले. त्या आवाजाने दचकून ब्रुंटनने मान वर करून माझ्याकडे पाहिले. मला पाहताच तो ताडकन उठून उभा राहिला. त्याचा चेहरा भीतीने पांढराफटक पडला होता. मगाशी ज्या कागदात तो इतक्या एकाग्रतेने डोके खुपसून बसला होता तो कागद त्याने घाईघाईने आपल्या कोटाच्या आतल्या खिशात ठेवून दिला. "

"अच्छा! आम्ही तुझ्यावर विश्वास ठेवला त्याची ही अशी परतफेड करतोयस तू. छान! उद्यापासून तू कामावर येऊ नकोस. " मी त्याला म्हणालो.

"एखाद्या सर्वस्व उद्ध्वस्त झालेल्या माणसासारखा तो अवाक्षरही न उच्चारता तिथून चालता झाला. टेबलावरचा दिवा अजून जळत होता. त्याच्या उजेडात ब्रुंटनने मेजाच्या कपाटाच्या खणातून नक्की काय बाहेर काढले होते हे मी पाहू लागलो. त्या कागदामध्ये महत्त्वाचे किंवा कामाचे असे काहीच नव्हते उलट मस्ग्रेव्हांच्या जुनाट आणि विचित्र रिवाजात अंतर्भूत असणारी प्रश्नोत्तरे छापलेली होती हे पाहून मला आश्चर्याचा धक्का बसला. शेकडो वर्षांपासून प्रत्येक मस्ग्रेव्ह मुलाला सज्ञान होताना एका खास समारंभामध्ये या प्रश्नोत्तरांना तोंड द्यावे लागते, त्याला मस्ग्रेव्हांचा रिवाज असे म्हणतात. खरे तर या गोष्टीला तसा काहीही अर्थ नाही. केवळ एक प्रथा म्हणून आम्ही ती पाळतो एवढेच. हां, एखाद्या पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाला वा समाजवाद्याला त्यात काहीतरी कामाचे सापडेलही पण आमच्यासाठी मात्र तो सगळा प्रकारच निरर्थक आहे. "

"तुझी हकीगत सांगून झाली की आपण या कागदाकडे परत येऊ या, " मी मस्ग्रेव्हला म्हणालो.

"तो जरासा घुटमळला आणि म्हणाला, जर तुला तशी गरज वाटत असेल तर येऊ आपण त्याकडे परत, असो, तर ब्रुंटनने टेबलावर ठेवलेली किल्ली घेऊन मी मेजाच्या खणाला कुलूप लावले आणि माझ्या खोलीत जायला म्हणून मागे वळलो तर ब्रुंटन परतला होता आणि माझ्या मागेच उभा होता. "

तो दाटलेल्या कंठाने मला म्हणाला, "मस्ग्रेव्ह साहेब, आजवर मी माझ्या कीर्तीला अतिशय जपत आलो आहे आणि मला जर बदनामीला तोंड द्यावे लागले तर मला ते सहन होणार नाही, शरमेने मी मरून जाईन. आणि असे झाले तर ते पाप तुमच्या माथी बसेल, साहेब. घडल्या प्रकारानंतर मला नोकरीवर ठेवणे तुम्हाला मंजूर नसेल तर मला नोकरीवरून काढा पण जगाला असे दिसू द्या की मी तुम्हाला नोकरी सोडत असल्याची पूर्वसूचना दिली आणि माझ्या स्वतःच्या इच्छेने मी काम सोडून गेलो. त्यासाठी मला एक महिन्याची मुदत द्या. "

"तुझे वागणे तुझा सहानुभूतीने विचार करावा असे मुळीच नाही. तरी पण गेली अनेक वर्षे तू आमच्याकडे कामाला आहेस त्यामुळे तुझी जाहीर बदनामी करायची माझी इच्छा नाही. पण एक महिना खूप जास्त होतो. मी तुला एक आठवड्याची मुदत देतो. तुला काय हवे ते कारण देऊन एका आठवड्यात तू इथून जाऊ शकतोस. "

"साहेब, फक्त एकच आठवडा? मला निदान पंधरा दिवसांची तरी मुदत द्या हो, " तो निराश होऊन म्हणाला.

"एक आठवडा. मी तुझ्याशी फार नरमाईने वागतोय याबद्दल देवाचे आभार मान, " मी म्हणालो.

तो हताश होऊन मान खाली घालून तिथून निघून गेला आणि मीही तिथला दिवा मालवून माझ्या खोलीत परतलो.

"त्याच्या नंतर दोन दिवस तो अतिशय तत्परतेने आपली कामे करत होता. मीही घडल्या प्रकाराचा पुन्हा उल्लेखही केला नाही. पण आपली बदनामी टाळण्यासाठी तो नेमके काय कारण देतो हे जाणून घ्यायला मी उत्सुक होतो. तिसऱ्या दिवशी सकाळी मात्र, माझे सकाळचे खाणे झाल्यावर नेहमीसारखा आज दिवसभरात करायची कामे विचारायला म्हणून तो काही उपस्थित झाला नाही. मी जेवणघरातून बाहेर पडलो तर माझी गाठ रेचलशी, आमच्या मोलकरणीशी, पडली. ती नुकतीच आजारातून उठली होती आणि तिची चर्या अक्षरशः एखाद्या भुतासारखी पांढरीफटक आणि निस्तेज दिसत होती. ती पूर्ण बरी व्हायच्या आतच कामावर परत आल्याबद्दल मी तिला रागावलो. "

"तू अंथरुणातून का उठलीस? तुझ्यात पहिल्यासारखी ताकद आली की मग ये कामावर... " मी म्हणालो.

तिने माझ्याकडे अशा काही विचित्र नजरेने बघायला सुरुवात केली की मला शंका यायला लागली की हिच्या डोक्यावर परिणाम झाला की काय.

"मस्ग्रेव्ह साहेब, मी बरी आहे आता, " ती म्हणाली.

"यावर डॉक्टरांचे काय म्हणणे आहे ते आपण पाहू या. तू आता हे काम करणे थांबव आणि खाली जाऊन वर्दी दे की मी ब्रुंटनला बोलावले आहे, "

"आपला बटलर निघून गेला आहे. "

"निघून गेला? कुठे निघून गेला? "

"कोणास ठाउक कुठे गेला ते. पण सकाळपासूनच तो कुठे दिसत नाहीये. तो आपल्या खोलीतही नाहीये. गेला तो. गेला, निघून गेला! " असे म्हणून ती भ्रमिष्ट झाल्यासारखी खदाखदा हसायला लागली. तिचे हसण्याचे उमाळे इतके जोरदार होते की तोल जाऊन ती मागच्या भिंतीवर आदळली. अचानक घडलेल्या या प्रकारामुळे मी मात्र पुरता गडबडून गेलो आणि कोणाला तरी मदतीला बोलवायला म्हणून घंटेकडे मी धाव घेतली. मदतीसाठी माणसे आल्यावर किंकाळ्या फोडत असलेल्या आणि हमसाहमशी रडत असलेल्या अवस्थेतील रेचलला तिच्या खोलीत नेण्याची व्यवस्था करून मी ब्रुंटनबद्दल चौकशी करायला सुरुवात केली. तो नाहीसा झाला होता ही गोष्ट खरीच होती. काल रात्री तो झोपायला म्हणून खोलीत गेला त्यानंतर त्याला कोणीही पाहिले नव्हते. त्याच्या बिछान्यात तो झोपल्याच्या काहीही खुणा नव्हत्या. त्याच्या खोलीची दारे खिडक्या सगळी बंद होती त्यामुळे तो नेमका कसा निघून गेला हे सांगणे खरोखरच कठीण होते. त्याचे कपडे, त्याचे घड्याळ, त्याच्याकडचे पैसे सगळे काही जागच्या जागी होते. त्याचे बूटही जागच्या जागी होते. पण त्याचा नेहमी घालायचा काळा कोट आंणी त्याच्या सपाता मात्र गायब होत्या. रात्री उठून हा माणूस कुठे गेला होता आणि आत्ता तो कुठल्या अवस्थेत होता? "

"आम्ही घराचा तळघरांपासून पार माळे–पोटमाळ्यांपर्यंत सगळीकडे कसून शोध घेतला पण व्यर्थ. आमच्या घराचा मुख्य भाग सगळ्यात जुना आहे आणि आता तिथे कोणीही राहत नाही. हा भाग एखाद्या भूलभुलैय्यासारखाच आहे. तरीही आम्ही त्या तिथला कोपरा न कोपरा धुंडाळला पण ब्रुंटनचे नखही आमच्या दृष्टीस पडले नाही. आपले सगळे सामानसुमान तसेच सोडून तो परागंदा होईल यावर विश्वास ठेवणे कठीण होते. पण मग तो नक्की कुठे गेला होता? मी पोलिसांनाही कळवले, पण त्याचाही काही उपयोग झाला नाही. आदल्या रात्री पाऊस झाला होता पण तरीही आम्ही घराभोवतालची बाग आणि सगळ्या पाऊलवाटा यांची कसून तपासणी केली. पण तीही व्यर्थ ठरली. हे सगळे घडत असताना अशी काही घटना घडली की या सगळ्या प्रकरणावरून आमचे लक्ष साफ उडाले.

"रेचल दोन दिवस अतिशय आजारी होती. मध्येच ती बेशुद्ध पडायची, मध्येच भ्रमिष्टासारखी वागायची. शेवटी रात्रभर तिच्याजवळ बसायला म्हणून आम्ही एका नर्सची नेमणूक केली. ब्रुंटन नाहीसा झाल्यापासून तिसऱ्या दिवशी रात्री, रेचलला शांत झोप लागलेली पाहून तिची नर्स खुर्चीत जराशी विसावली असताना तिचा डोळा लागला. पहाटे केव्हातरी तिला जाग आली तर खोलीची खिडकी सताड उघडी होती, रेचलचा पलंग रिकामा होता आणि रेचल तिथून गायब झालेली होती. मला तातडीने या गोष्टीची सूचना मिळाली आणि माझ्या दोन्ही नोकरांना बरोबर घेऊन मी रेचलला शोधायला बाहेर पडलो. तिच्या खिडकीखालच्या जमिनीवर तिची पावले स्पष्ट उमटलेली होती त्यामुळे तिचा मागोवा घेणे आम्हाला अजिबात अवघड गेले नाही. तिच्या पावलांचे ठसे बागेतून तळ्याच्या काठाने बागेच्या कडेला असलेल्या फरसबंदीपर्यंत गेलेले होते आणि मग तिथून गायब झाले होते. बागेतले तळे आठ फूट खोल आहे, त्यामुळे भ्रमिष्ट झालेल्या रेचलचा माग तळ्यापाशी येऊन नाहीसा झाल्यावर आम्हाला काय वाटले असेल याची तुला कल्पना येऊ शकते. "

"आम्ही दोराला आकडा बांधून तळे ढवळून काढले पण रेचलचा मृतदेह आम्हाला सापडला नाही, त्याऐवजी आम्हाला एक अनपेक्षित अशी एक भलतीच गोष्ट तळ्यातून बाहेर आली. एका कापडी पिशवीत जुनाट, गंजके धातूचे काही तुकडे, काही दगडगोटे आणि काचेचे तुकडे होते. काल दिवसभर अगदी कसून शोध घेतल्यावर आणि सगळीकडे चौकशी केल्यानंतरही रेचल हॉवेल्स आणि रिचर्ड ब्रुंटन यांचे नेमके काय झाले याचा पत्ता आम्हाला लागू शकलेला नाही. पोलिसांनीही आता हात टेकले आहेत आणि शेवटचा आशेचा किरण म्हणून मी तुझ्याकडे आलो आहे. "

क्रमशः
अदिति

field_vote: 
0
No votes yet