बाळासाहेबांनंतर काय ?

असं म्हणतात की नेहरू गेल्यानंतर तत्कालीन देशीविदेशी पत्रकार/निरीक्षक "नेहरूंनंतर कोण?" आणि त्याहीपेक्षा "नेहरूंनंतर काय ?" असे प्रश्न विचारू लागले होते. पुढे काय घडलं ते सर्वज्ञात आहे. यातला "काय ?" हा प्रश्न म्हणजे "भारताचं काय होणार ?" अशा अर्थाने होता.

बाळासाहेब ठाकरे यांच्या निधनानंतर "महाराष्ट्राचे काय ?" असा प्रश्न शिवसेनेचे कट्टर समर्थकही विचारत नाहीत. "शिवसेनेचे काय होणार ?" या प्रश्नाची चर्चा हळुहळू सुरू झालेली आहे. बर्‍याचदा या धर्तीवर सुरू केलेलं अंदाजपत्रक चुकतं, काहीतरी भलतंच अनपेक्षित घडतंही. मात्र "बाळासाहेबांनी केलेलं काम आणि त्यांची योग्यता" किंवा "बाळासाहेबांचे अपराध" इत्यादि स्वरूपाच्या लिखाणापेक्षा "काय घडणार/घडू शकेल" याचा वेध घेणारं लिखाण - निदान प्रस्तुत संदर्भाततरी - मला अधिक रोचक वाटतं.

या प्रश्नाचा वेध अनेक प्रकारे घेता येईल. राजकीय समीकरणे काय जुळतील किंवा कुठली तुटतील या आणि अशा र्‍हस्वदृष्टीच्या अंदाजांपासून ते "अस्मितांचं राजकारण कुठलं वळण घेईल ? यापुढे निव्वळ अस्मितांचं राजकारण करून सत्ता काबीज करता येईल का ? की त्याकरता प्रस्थापित सरकाराविरुद्धचा असंतोष पुरेसा असणं आवश्यक आहे ?" या आणि अशा प्रश्नांच्या अंगाने, काहीसा दूरगामी वेधही घेता येईल.

विषय गॉसिपकॉलम भरावा इतका रोचक आहे पण माझ्यामते महाराष्ट्राच्या एकंदर राजकीय वाटचालीच्याबाबत महत्त्वाचा ठरावा.

सर्वात मोठा मुद्दा म्हणजे शिवसेनेच्या राजकीय महत्त्वाचा. बाळासाहेबांच्या निधनानंतर जाळपोळ नि हिंसा न करून शिवसेनेने आपली पुण्याची गंगाजळी राखली आहे हे खरं, पण शिवाजी पार्क वर बाळासाहेबांचं स्मारक बनवावं - पर्यायाने या महत्त्वाच्या मैदानाचा मैदानी भाग देण्यात यावा - ही मागणी करून अस्मितांचं राजकारण पुढे नेण्याची टेस्ट-केस शिवसेना बनवते आहे हे दिसतंय. सत्तेत असताना जितक्या सहजपणे "बाँबे"चं "मुंबई" झालं तितक्या सहजपणे दादर स्टेशनचं नामकरण किंवा शिवाजीपार्कच्या जागेच्या मागणीची पूर्तता या गोष्टी होणार नाहीत हे उघड आहे. पण या मुद्द्यावर किती मायलेज मिळतं यावर शिवसेनेमधे किती राजकीय बळ शिल्लक आहे हे ठरेल.

"उद्धव आणि राज एकत्र येणार काय ?" या, काहीशा भावनाप्रधान/मेलोड्रामाटीक चर्चेमधे माध्यमं रंगलेली असताना, भाजप बरोबर असलेली युती आणि शरद पवार यांनी शिवसेनेला आपल्या कह्यात आणण्याची शक्यता या गोष्टींकडे दुर्लक्ष होऊ शकतं. यापैकी "जोड्या जुळवा" किंवा "तोडो और जोडो" अशी वेगवेगळी काँबिनेशन्स केली तरी एक गोष्ट निश्चित : राजकीय नकाशा पालटणार.

बाळासाहेब जिवंत असताना जे चुलतभाऊ एकत्र येऊ शकले नाहीत ते, आता "थोरले साहेब" गेल्यावर एकत्र येतील ही शक्यता दुरापास्त वाटते. भाजप आणि शिवसेनेची युती गेली अनेक वर्षे हेलकावे खात आहे. गेल्या निवडणुकीत युतीला आलेलं अपयश यातून ही स्थिती अधिकाधिक खिळखिळी बनताना जाणवत होतंच. मात्र बाळासाहेबांच्या एकखांबी तंबूमुळे शिवसेनेची साथ धरून असलेला भाजप यापुढे राज ठाकरेंचा पर्याय आत्मसात करेल का ? खुद्द राज ठाकरे भाजपबरोबर जातील काय ? या प्रश्नांची उत्तरं अनिश्चित आहेत; पण हे प्रश्न आता यापुढे निरर्थक राहिलेले नाहीत.

बाळासाहेब अत्यवस्थ असताना अनेकदा "मातोश्री"वर गेलेले छगन भुजबळ या सर्व भेटीगाठी निव्वळ राजकीयदृष्ट्या प्रतीकात्मक नाहीत हे दर्शवतात. शरद पवार यांना शिवसेनेच्या संदर्भात "मर्जर अँड अक्विझिशन्"ची स्वप्नं पडत आहेत हे अगदी नक्की. हे घडलं तर राष्ट्रवादी काँग्रेसचं काय ? त्यांना सत्तेमधे अजून एक भागीदार पसंत पडेल काय ? की सत्तेत भागी द्यावी इतकी लायकीच राहू नये इतक्या वेगाने सेनेचा "मार्केट शेअर" कोसळेल ? सांगता येणं कठीण आहे.

भाजपने साथ सोडण्याची शक्यता, शरद पवार यांनी दाखवलेली लालूच, बाळासाहेबांचा संपलेला करिष्मा , अस्मितांच्या राजकारणाला लोकांनी दिलेल्य प्रतिसादाबद्दलची अनिश्चितता या जोडीला राज ठाकरेंकडे जाण्यासाठी होणार्‍या गळतीची दाट शक्यता हा आणखी एक धोका शिवसेनेच्या जहाजाला आहे खरा. एकंदर जहाजाला नवी दिशा मिळणं सद्यस्थितीमधे आवश्यक आहे. नुसत्या संजय राऊतांच्या भोंग्यांनी आणि शिवतीर्थावरच्या स्मारकांच्या मागण्यांनी हे होईल असं निदान चालू घडीला वाटत नाही.

व्यक्तिशः मला राज ठाकरे यांचा अँगल सर्वाधिक रोचक वाटतो. या सर्व खेळाडूंमधे निदान तेच एक असे आहेत की जे निदान "महाराष्ट्राचा ब्ल्यू प्रिंट" काढण्याची भाषा करतात. नरेंद्र मोदी यांनी गुजरात मधे केलेल्या कामाची निदान तोंडदेखली स्तुती करतात, त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवून राज्याचा विकास साधण्याविषयी बोलतात. मात्र राज ठाकरे यांना स्वत:ची - शिवसेनेच्या दिवसांपासूनच बनलेली - कडवी प्रतिमा त्यागणे, राजकीय सलोखे घडवून आणायची तयारी दाखवणे, "मनसे"ची फक्त "शहरी पक्ष" ही प्रतिमा बदलणे हे सर्व करावे लागेल. मुंबईपरिसरातली दादागिरी, "कोहिनूर मिल"ची कोट्यावधी रुपयांची खरेदी आणि त्या जागी बिल्डींगा बांधून कमावलेले अब्जावधी रुपये हे सर्व लोक विसरतील. राज ठाकरे यांनी अपेक्षाभंग करण्याकरता आधी एकदा त्यांना संधी तरी मिळावी. त्यांची अजून झाकलेलीच असलेली सव्वा लाखाची मूठ सध्या रोचक वाटते खरी.