मुलं, संस्कृती, आडदांडपणा, बलात्कार इत्यादी: काही असंकलित नोंदी

अनेक शाळांमधून हिरीहिरीने राबवला जाणारा उपक्रम म्हणजे ताज्या वर्तमानपत्रांचे वाचन. अशाच एका शाळेत मुलांना पेपर वाचायला सांगण्यामागची कारणे सांगितली जातात ती अशी: दररोज घडणा-या घटनांची माहिती मुलांना कळते, २. मुलाला आत्मविश्वास येतो, ३. मुलांची भाषा चांगली होते, ४. मुलांना सामाजिक भान येते इत्यादी. आता, नऊ-दहा वर्षाच्या वयाच्या मुलाला माहिती वा सामाजिक भान देण्यासाठी पेपर वाचायला लावणारा ‘स्पर्धा परिक्षा- अभ्यास’ टाईप प्रकार कशासाठी किंवा वर्तमानपत्रे वाचून भाषा खरच चांगली होते काय अशा प्रश्नांना शिक्षणशास्त्रीय चौकटीत प्रतिसाद देण्याचा हेतू इथे नाही. दररोजच्या भडक बातम्या वाचताना मुलांच्या प्रश्नांने निरुत्तर होण्यापेक्षा बातम्या वाचायचे प्रोत्साहन न देण्याकडे काही पालकांचा कल असतो. पण एक शिक्षिका काही केल्या ऐकेना. ती मुलाच्या आईला समजावून सांगण्याच्या स्वरात म्हणाली, “अगं, मागच्या वर्षीच्या मुलांना भारतात पीएम कोण आहे सीएम कोण आहे हे पण माहिती नव्हते. म्हणून आम्ही यावेळेला दररोजच्या सकाळचे काम पेपरवाचनाने सुरू करायचे ठरवलेय.” “पण”, मुलाची आई म्हणाली, “सगळं कसं मुलाला माहिती होणार एकदम? आठ-दहा वर्षाच्या मुलाला सी एम पीएम माहिती असायलाच पाह्यजे असं काय आहे.”. यावर ती शिक्षिका नाराज झाली. “नाही, आपण राहातो तिथले जनरल नॉलेज माहिती पाहिजे. नाहीतर मुले फ़क्त नुसत्या गोष्टी वाचत बसतात.” त्यांच्यातला मुद्दा वाढत गेला. दोघींच्या संवादात पुढे तणाव आणणारा असा एक मुद्दा उपस्थित झाला की जो आज लिंग भेद, पुरुषी बल, आणि स्त्रीशोषण यांच्याशी निगडीत आहे. आईने त्र्याग्याने त्या शिक्षिकेला विचारले: “माझ्या मुलाने बलात्कार म्हणजे काय विचारले तर काय सांगायचे?” सहजतेने, ती शिक्षिका उत्तरली: “सांगायचे, बलात्कार म्हणजे, मुलाने मुलीवर केलेली जबरदस्ती.” यानंतर, बाजूला उभारलेल्या मुलांपर्यंत ‘जबरदस्ती’ या शब्दातून काय पोहोचले असेल? मुलांना प्रौंढांसारखेच भवतालाचे आकलन होत असते त्यामूळे त्यांना प्रौंढ समजूनच त्यांना बरोबरीचे समजावे यावरही आपली सहमती असते. भवताली होणारे बदल मुलांपासून आपण किती काळ लपवुन ठेवणार. त्यांना माहिती होऊ द्या या जगाची. नव्या प्रगल्भ शिक्षणपध्दतीतील सुजाण पालक आणि सुजाण नागरिक म्हणून या मुद्द्यावर आपली सहमती. पण, तरीही...

+++++

एके दिवशी, शाळेच्या बाहेर मुले-मुली खेळत होती. अंगावर धावुन जाणे, ओरडणे वैगेरे खेळ सुरू होते. एक मुलगी दुस-या मुलाला हातात बारकी काठी घेऊन म्हणाली, “पुढे येऊन बलात्कार करशील तर बग. माझ्या हातात कायाय.” कदाचित, त्याशाळेतल्या शिक्षकवृंदाला आभिमान वाटेल की स्वयंसंरक्षणाचे बाळकडू आपल्या शाळेच्या ग्राऊंडात मिळतात.

++++

गल्लोगल्ली, वर्तमानपत्रांच्या पानापानांवर झळकतात छायाचित्रे आणि बातम्या: स्त्रीने आत्मसंरक्षण करणे महत्वाचे आहे. त्यासाठी मिळेल त्या साधनांनी पुरुषाचा प्रतिकार करावा असाही प्रसार केला जातो.
कुठल्यातरी गावचा पोलिस आधिकारी वैगेरे सांगतो स्वसंरक्षणासाठी प्रतिकार करणे हा स्त्रिचा हक्कच आहे.
“मी माझ्या मुलगीला सांगून ठेवलय बाबाशिवाय कुणाही पुरुषाला जवळ येऊ द्यायचे नाही. मग तो मामा असू दे न्हाईतर काका, न्हाईतर आणि कोण.”, आजूबाजूला घडणा-या घटनांनी दचकुन गेलेली एक आई आपल्या मुलाला सांगते.
बारमधे संध्याकाळी बिअर पिताना समोरच्या टीव्हीवर बलात्काराच्या ब्रेकिंग न्यूज बघून मुलगा असलेल्या बापाला मुलबाळ नसलेला तरूण चिडीला येऊन सांगतो “साल्यांना चौकात फ़ासावर चढवाय पाह्यजे. बरय रे तुला मुलगी नाही.”
गावागावांतल्या ब-याच कॉलेजिसमधून उद्दिपित करणारे कपडे मुलींनी घालू नयेत असे फ़तवे काढले जातात.
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सरसंघचालक असोत नाही तर गावातला कॉंग्रेसचा कार्यकर्ता असो: मातृत्वाचा पर्यायाने स्त्रीत्वाचा आदर करणा-या भारतीय संस्कृतीचा –हास होतोय म्हणून असे माणूसकीला काळीमा लावणारे प्रसंग घडत आहेत असे त्वेशाने सांगितले जाते.

++++

“कायद्याच्या बडगा, फ़ाशी आणि काय काय,” माझी मैत्रिण मला सणकलेल्या डोक्याने सांगत असते, “अरे कसे बघतात रे हे बापय. त्यांची मालमत्ताच आहो आपण. मला तरी ते बघितले तरी कधी-कधी घाणेरडी फ़ीलींग येते. काय करणाराय त्यांचं.”

++++

बलात्काराच्या घटनेला दिल्या जाणा-या प्रत्येक प्रत्युतरात एकवेम सत्य गृहित धरलेले असते ते म्हणजे या घटनेच्या केंद्रस्थानी ‘बाई’. ती घटना घडते तेंव्हा बाई अबला असते. तिथे ती एकटी असते. हिंसेच्या घटनेला प्रतिकार करण्यास ती कमी पडते. बरोबर कुणी असेल तर तो/ते तिला बळ देण्यात ते कमी पडतो/पडतात. माणूस असणारा पुरुष त्यादिवशी पशुसारखा वागतो इत्यादी. तो असा का वागतो? याची कारणे, समाज बदललाय, आधूनिकीकरण झाल्येय, कुटूंबसंस्था मोडकळल्या आहेत, संस्कृतीचा –हास होतोय वैगेरे.
यासगळ्यांमधे अजुन एक मान्य केलेले असते की बाई ती जी पुरुष नाही. म्हणजे, ती व्यक्ती बाई नसती तर असे काही झालेच नसते. यावर सर्वांचे एकमत. आरुन फ़िरुन, बाई म्हणजे ‘दुसरी’ कुणीतरी ही इथल्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक इतिहासात सर्वकाळ तशीच कायम राहिलेली भावना आधिक तीव्र केली जाते. त्यात शिक्षणे, माध्यमे, पोलिसे, राजकारणे अशांच्या संस्थांत्मक भरघोस पाठिंब्याने बाई पुरुषापेक्षा कुणीतरी दुसरीच आहे हे आधिकाधिक गडद केले जाते. बलात्कारासारखे प्रसंग जे माध्यमे (जसे काही पहिल्यांदाच असे घडले आहे आणि आता नाही आपण ही न्यूज फ़्लॅश केली तर नंतर ही संधी येणार नाही अशा आवेशाने) उचलून धरतात. मग, खैरलांजी असो वा त्या आधीचा वा नंतरचा इतर हिंस्त्र प्रकार असो. संस्थात्मक संक्रमाणाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यावर असे प्रसंग उचलून धरले जातात (आणि विसरलेही जातात). सगळ्या प्रसंगातली टॅगलाईन अशी की पशुवत हिंसा कमी करायची असेल तर स्त्रीकडे आपण संस्कृतीतल्या उदात्त भावनेने बघितले पाहिजे. अशा प्रसंगातील नराधमांना कडक शिक्षा व्हायला हवी. त्यातुन इतर स्त्रियांना बळ येईल. ‘डेलि मिरर’ या वर्तमानपत्रातील बातमीत बलात्कारीत महिलेचे नांव तिच्या वडलांकडून जाहीर केले जाते. हे करताना वाचणारा गलबलून जाईल अशा भाषेतील या बातमीत परिच्छेद पाडून असेही सांगितले जाते की: “Releasing a photo of her is for another day.” उद्या-परवा किंवा तेरवा पेपर वाचावा अशी उत्सुकता चाळवत ठेवली जाते. जिथे इंग्रजी पहिली भाषा आहे त्या समाजात वाचले जाणारे असे इंग्रजी पेपर वाचले तर भारतातल्या मुलांची इंग्रजी चांगली होईल या ‘शैक्षणिक’ हेतूने इथल्या शाळांमधल्या वाचन कट्ट्यावर अशा वृत्तपत्रांचे वाचन नक्कीच चांगला ‘उपक्रम’ समजला जाईल.

+++++

बरं येवढं होऊन यातून पुरुष आणि त्याचं पुरुषीपण बाजूलाच. त्याला त्याच आडदांडपण जपून ठेवण्यासाठी जणू व्यवस्था. त्याला त्याच्या लैंगिक प्रेरणा जोपासू द्या. पण, थोडे संयमाने घे बाबा! म्हणजे, वेश्यागमन करु द्या त्याला आणि त्यासाठी वेश्याव्यवसायाला मान्यता द्या. जेणेकरुन तो निष्पाप बाईची धरपकड करणार नाही. घरात बायकोने ‘गृहशोभिका’ सारख्या मासिकांतून येणारे सल्ले अभ्यासून त्याला सांभाळुन घ्यायचे मार्ग कुठले आहेत याचा अभ्यास करावा म्हणजे तो भरकटणार नाही. त्यात, जेवण कसे चविष्ट करावे, ती कितीही थकली वा तिची काही शारिरिक स्थिती असली तरी तिने तो सेक्सपासून वंचित राहाणार नाही याची खबरदारी घ्यावी. जेणेकरुन, घरातल्या वा शेजारच्या स्त्रियांची त्याच्या नजरेपासून सुटका होईल. शिवाय, प.पू. मोहन भागवत महाराजांचा ‘सल्ला’ मानून लग्न हा कराराचे प्रामाणिकपणे पालन करावे. म्हणजे, घर, मातृत्व अशी संस्कृतीची मुल्ये आधिक बळकट होतील वैगेरे.

+++++

रिक्षात बसलाय. मागून टु-व्हिलरवाला अर्थातच घाईघाईने आणि अर्थातच मान वाकडीकरुन मोबाईल कानाला लावून जातो. एकदा हॉर्न देतो दोनदा हॉर्न देतो. रिक्षात जोरात गाणे सुरू आहे. अर्थातच, ते गाणे कुठल्यातरी बाईच्या जवानीला वा आई-पणाला उद्देशून आहे. शेवटी, टू-व्हिलरवाला रिक्षाला ओवरटेक करुन जातो. जाता जाता, रिक्षावाल्याकडे वाकून, “हे रांडच्या. तुझ्या आईच्या झवन्या बघुन चालीव की जरा. तुझ्या आईचा दाना तुझ्या. बघ की जरा.” रिक्षावाल्याला अर्थातच शिव्या ऐकू गेलेल्या नसतात. त्याला राग येतो तो टु-व्हिलरवाला आपल्या ओरड्ला याचा. अर्थात, तोही लिमिटेड. कारण, तो त्या प्रांतातला नसतो आणि टू-व्हिलरवाले त्या गावातल्या पॉवरफ़ुल लोकांपैकी आहेत हे त्यांच्या हेअरस्टाईल वरुन, कपड्यांवरुन आणि हातातल्या कड्यांवरुन त्याला दिसते.

+++++

चांगले-वाईट या तुकडे-करणामधे संस्कृती चांगल्याचे प्रतिनिधित्व करते असे मानले जाते. ‘चांगले’ काही म्हणायचे असेल तर ‘संस्कृती’ हा शब्द वापरला जातो. यामधे, उदाहरणार्थ, ‘वाचन-संस्कृती’ जोपासावी असे म्हणताना जन्माला आल्यापासून लहान-थोर सगळ्यांनी वाचलेच पाहिजे तरच ते जगतील असे थोपवले जाते. मग, वयाच्या कुठल्या टप्प्यावर वाचावे किंवा वाचण्याशिवाय जगणं समृध्द करणा-या कुठल्या कुठल्या कृती असू शकतात किंवा काय वाचावे अशा शक्यतांचा सारासार विचार न करता वाचन करायलाच हवे आणि ती संस्कृती-समृध्द बाब आहे. मग, ‘बलात्कार’ असे एखाद्या मुलाने वाचले तर त्याचे काय दूरगामी परिणाम मुल आणि त्याच्या भवतालच्या जगावर पडत असतील याचा विचार न करता वृत्तपत्र -वाचन ही एक सकाळी शाळेत आल्यावर ‘वाचन-कट्या’ वर करायची अक्टिव्हिटी म्हणून राबवली जाते. वृत्तपत्रांशिवाय इतर काही सकाळी-सकाळी का वाचायचे नाही? हिंदूत्ववादी चिंतनवाद्यांच्या दृष्टीने इतर ‘गोष्टी’ वाचणे म्हणजे देशभक्तिच्या आड येईल. सामाजिकतावाद्यांच्या दृष्टीने फ़िक्शन वा अदभुत सामाजिक भान देत नाही. सामाजिक भान देण्याच्या भानगडीत मुलांचा हे जग पाहाण्याचा आणि अनुभवण्याचा मोकळा अन अदभूत आनंद त्यांच्याकडून गोष्टी न वाचायला देण्यातून हिरावून घेतला जातो. अशा कुचंबणा करणा-या विचार-बैठकांच्या पार्श्वभूमीवर भवताल आणि भवतालातल्या घटना आपापल्या जबाबदारीवर निरखण्याच्या शक्यता लहानपणापासून दुरापास्त होत जातात. मग राहातात त्या रामायण महाभारतातल्या नैतिकतेच्या गोष्टी. ‘आपल्या’ संस्कृतीतल्या गोष्टी म्हणून त्या थोपवल्या जातात. ख-याच त्या समाजातल्या नसा-नसात वाहाणा-या गोष्टी आहेत काय आज? सीता आणि राम, किंवा कृष्ण-लीला नैतिकचे पाठ इथल्या बलात्कार संस्कृतीत एकमेकाला सन्मानाने जगू देण्यास प्रवृत्त करतात काय? समजुती विकसित होतानाच्या टप्प्यावर रामायण-महाभारत आणि द्रौपदी वस्त्रहरण विचार आणि कृती आपल्याला समृध्द करतात काय? रामायण महाभारताला पर्याय काय असू शकतात? किंवा रामायण महाभारतातले जग वेगवेगळ्या वयातल्या मुलांसाठी, व्यक्तींसाठी जबाबदारीने आणि सन्मानाने कशा त-हेने उपलब्ध करुन दिले जाईल? बाईला संरक्षण करायला शिकवणार, स्त्री सबलीकरणाचे धडे लहानपणापासुन. पुरुषाने शिकायचे काय? कसे शिकायचे? लोकशाही आधिक समृध्द आणि बळकट होण्यात त्याचा सक्रिय़ सहभाग काय आणि कसा असावा? दिवसागणिक बलात्काराचे प्रसंग समोर येतात यात पुरुषाने कुठले भान आणायचे? इतर सामाजिक मुद्द्यांबरोबर याप्रश्नांनाही निकडीने भिडण्याची गरज आहे. स्त्री-पुरुषांमधले भेदांमधले नाते संबंध बदलले तरी भेद नाहीसे झालेले नाहीत. त्याची रुपे बदलली पण सत्ताकारणातील तीव्रता कमी झालेली नाही. बदलत्या समाजाबरोबर स्त्री-रुपे बदलली असे आपण सहज म्हणतो पण पुरूष-रुपे बदलली आहेत काय? असतील तर त्यांच्यात काय बदल झाला आणि झालेल्या बदलाने स्त्री-पुरुषांच्या नाते-संबधात काय फ़रक पडला याविषयीच्या भानाबरोबर हिंसाप्रकाराकडे पाहू लागलो तर कदाचित पुरुष असण्याच्या वेगवेगळ्या त-हा पुन्हा तपासता येतील. तपासण्याच्या या चिकित्सक प्रक्रियेत स्त्री-पुरुष संबधातल्या नव्या शक्यता तपासता येतील. माझ्यासारखा मी आहे, माझ्यासारखी तो आणि ती आहे आणि आपल्यासारखा तिचा आणि त्यांचाही सन्मान आहे ही भावना वाढेल, कदाचित.