सत्याचा विजय - लेन्स्की विरुद्ध श्लाफ्ली (भाग १)

तीन पत्तीच्या खेळात कोण टेबलावर जोरात पैसे आपटतो आणि बोली चढवतो याचा हातात प्रत्यक्ष काय डाव आहे याच्याशी काहीच संबंध नसतो. विशेषतः बाकी सगळे जण फोल्ड झाल्यावर, शेवटच्या दोघांतच डाव चालू असतो तेव्हा. फोल्ड होणारे हातात कचरा पानं आहेत म्हणून फोल्ड होतात. किंवा हातात तितकी वाईट पानं नसली तरी उधारीने पैसे घेऊन डाव लावण्याइतकी चांगली पानं नसल्यामुळे फोल्ड होतात. पण शेवटच्या दोघांकडेही चांगलीच पानं आहेत हे आपल्याला खात्रीपूर्वक सांगता येत नाही. त्यांच्यातला एक जण फक्त एस हाय वर लाखो रुपये चढवू शकतो. त्यासाठी जिगर लागते, आणि अधूनमधून अशा बाज्या हरूनही शिल्लक रहातील इतके पैसे.

त्या दोघांपैकी जो खरंच चांगल्या डावावर बोली चढवत असतो त्याचं काय? समोरच्याचा आत्मविश्वास पाहूनच कधीकधी त्याला डळमळायला होतं. समोर पडलेल्या नोटांच्या ढिगांचा मोह असतो, पण त्यासाठी आपले किती पैसे लावायचे? जुगार खेळताना पत्त्यांबरोबर खेळण्यापेक्षा तो समोरच्या माणसाबरोबर खेळायचा असतो. त्यासाठी त्या माणसाला ओळखण्याची गरज असते. समोरचा माणूस खोटारडा असल्याची खात्री असेल तर त्याने लावलेल्यापेक्षाही मोठी थप्पी टाकून, 'चल, दाखव पानं' म्हणावं लागतं. गंमत होते ती बिनजोकरच्या कॅटमधले तीन एक्के आपल्या हातात असतात तेव्हा. कितीही का तो नाटकं करेना, जेव्हा पत्ते दाखवण्याची वेळ येईल, तेव्हा काय होणार आहे हे ठरलेलंच आहे.

सुमारे पाच वर्षांपूर्वी असा एक खेळ झाला. तीनपत्ती, पोकर वगैरे पत्त्याचा खेळ नाही. पण त्या खेळाचे स्टेक्स खूपच मोठे होते. त्याची ही गोष्ट.

खेळाडू होते रिचर्ड लेन्स्की आणि ऍंडी श्लाफ्ली. लेन्स्की एक शास्त्रज्ञ, श्लाफ्ली एक वकील. श्लाफ्लीने लेन्स्कीला पत्र पाठवून कळवलं, त्याचा सारांश असा. "तुम्ही प्रसिद्ध केलेल्या संशोधनाबाबत काही शंका उपस्थित झालेल्या आहेत. विशेषतः इ. कोलाय बॅक्टेरियात सायट्रेट पचवू शकण्याची क्षमता निर्माण होण्याबद्दल तुम्ही जे काही प्रसिद्ध केलेलं आहे त्याबाबत. तुमचं हे संशोधन जनतेच्या पैशाने झालेलं आहे. आणि नॅशनल सायन्स ऍकेडमीच्या नियमांप्रमाणे हा विदा देणं तुम्हाला पर्याप्त आहे. तेव्हा आम्हाला तुमचा सगळा डेटा पाठवा. हे पत्र व त्यावरचं तुमचं उत्तर मी आमच्या वेबसाइटवर प्रसिद्ध करणार आहे."

वाचताक्षणीच आपल्याला काहीतरी पाणी मुरत असल्याचं लक्षात येतं. लेखकाचा स्वर अभ्यासकाचा नसून उर्मटपणा आणि अरेरावी करणाराचा आहे हे जाणवतं. लेन्स्की हा बडा शास्त्रज्ञ. त्याला आपल्या क्षेत्रात कोण कोण नक्की काय करतं आहे, आणि कोणाचे नक्की काय स्वरूपाचे आक्षेप आहेत हे अर्थातच ठाऊक होतं. हा कोणीतरी टिक्कोजीराव वकील येतो आणि ज्या विषयातलं काही कळत नाही त्यातला सर्व डेटा मागतो तेसुद्धा 'मला हक्क आहे म्हणून' यावरूनच त्याच्या मनात संशय उभा रहाणं साहजिक होतं. अर्थात लेन्स्कीला याहूनही अधिक माहीत होतं. ऍंडी श्लाफ्ली म्हणजे दुसरा तिसरा कोणी नसून 'कंझर्व्होपीडिया' या वेबसाइटचा मालक. मग त्याची आपल्याशी दुष्मनी असणारच.

हे नाट्य कळण्यासाठी आपल्याला 'कंझर्व्होपीडिया' नक्की काय आहे, आणि ती साइट कुठच्या विचारप्रवाहातून निर्माण झाली आहे हे समजावून घेतलं पाहिजे.

अमेरिकेत लिबरल आणि कंझर्व्हेटिव्ह असे दोन विचारप्रवाह आहेत. (डेमोक्रॅट व रिपब्लिकन हे पक्ष अनुक्रमे त्या दोघाचं सर्वसाधारणपणे प्रतिनिधित्व करतात. ) तसे प्रवाह जगभरच दिसतात - सुधारक आणि सनातनी. आहे ते बदलून नवीन स्वीकारणारे, पुरोगामी हे लिबरल तर जुनं ते सोनं मानणारे कंझर्व्हेटिव्ह. लिबरल हे बऱ्याचवेळा सेक्युलर असतात तर कंझर्व्हेटिव्ह हे देव-धर्माबाबत कर्मठ असतात. लिबरल हे व्यक्तिस्वातंत्र्याचा पुरस्कार करतात तर कंझर्व्हेटिव्ह कुटुंबसंस्थेच्या स्थैर्यावर भर देतात. इतके फरक असल्यामुळे अनेक विषयांवर त्यांच्यातली मतभिन्नता आणि त्यातून होणारे सास्कृतिक संघर्ष दिसून येतात. गर्भपात करणं हा स्त्रीचा अधिकार समजणारे आणि गर्भपात म्हणजे हत्या समजणारे यांच्यात होणाऱ्या शाब्दिक मारामाऱ्या कधीकधी हिंसेपर्यंतही जातात. काही अतिरेकी गर्भपाताची कायदेशीर ऑपरेशन करणाऱ्या क्लिनिक्सवर हल्ला करतात, जाळपोळही होते. या लिंकवर वेगवेगळ्या विषयांवर लिबरल आणि कंझर्व्हेटिव्ह यांच्या भूमिका कशा वेगळ्या आहेत याचा आढावा आहे. http://www.studentnewsdaily.com/conservative-vs-liberal-beliefs/

कंझर्व्हेटिव्ह विचारसरणीकडे खोलात पाहिलं की लक्षात येतं - त्यांच्यावर ख्रिश्चॅनिटीचा प्रचंड पगडा आहे. समलिंगी संबंधांना विरोध कारण बायबलमध्ये ते घृणास्पद कृत्य मानलं आहे. गर्भपाताला विरोध कारण मुलं ही देवाची देणगी आहे, आणि शिवाय गर्भपात होऊ दिले तर त्यातून व्यभिचाराला निमंत्रण मिळेल, इ. इ. याचंच आणखी एक लक्षण म्हणजे उत्क्रांतीवादाच्या शिकवणुकीला विरोध. हे जग आणि प्राणीसृष्टी ख्रिश्चन देवाने सुमारे सहा हजार वर्षांपूर्वी निर्माण केली असं बायबलमध्ये लिहिलेलं आहे. त्याविरुद्ध काही शिकवणं म्हणजे बायबलचा शब्द खोटा आहे हे शिकवणं. हे सनातनींना कधीच मान्य होत नाही. डार्विनने उत्क्रांतीवाद मांडून दीडशे वर्षं होऊन गेली. शालेय अभ्यासक्रमात तो स्थिरस्थावर होऊनही अनेक दशकं झाली. तरीही तो शालेय पुस्तकातून पुसून टाकण्याचे प्रयत्न चालू असतात. आजही अमेरिकेतले सुमारे चाळीस टक्के लोक उत्क्रांतीवाद चूक, बायबल बरोबर असं मानतात. यावरून 'शाळेत शिकवलेलं परीक्षेत मार्क मिळवण्यापुरतं, पण आपले आईबाप जे सांगतात, आणि चर्चमधले पास्टर जे सांगतात ते खरं!'

अनेक राज्यांमधल्या स्कूल बोर्डवर आपले प्रतिनिधी नेऊन पाठ्यपुस्तकं बदलून घेण्याचे प्रयत्न तितके यशस्वी झाले नाहीत. कारण उत्क्रांतीवादामागे इतका मोठा अभ्यास, इतके पुरावे आहेत की ते न शिकवणं हे सत्य नाकारण्यासारखं आहे. अमेरिकेसारख्या आधुनिक देशात असा सत्य लपवण्याचा प्रकार व्हावा हे शक्यच नाही. त्यामुळे नव्वदच्या दशकात कंझर्व्हेटिव्ह लोकांनी एक नवीन क्लृप्ती योजली. उत्क्रांतीवाद लपवण्यापेक्षा जर विज्ञानाच्या पुस्तकात त्या शेजारीच 'देवाने पृथ्वी आणि जीवसृष्टी निर्माण केली' असं लिहिता आलं तर? म्हणजे एकाच वेळी उत्क्रांतीवाद ही दोन समान शक्यता असलेल्या थिअरींपैकी एक असं दाखवता येईल. आणि राजरोसपणे ख्रिश्चन संकल्पना शाळेच्या माध्यमातून मुलांवर भिनवता येतील. अर्थातच अमेरिकेन घटनेतर्फे सरकार कुठच्याही धर्माची भलावण करू शकत नाही. तेव्हा 'देव' किंवा 'God' हा शब्द वापरता येणार नाही. म्हणून 'इंटेलिजेंट डिझाइन' नावाची एक बोगस 'थिअरी' पुढे केली गेली. 'या जीवसृष्टीतली क्लिष्टता इतकी अफाट आहे, की कुठच्याही प्रक्रियेने ती आपोआप निर्माण होणं शक्य नाही. तेव्हा कोणातरी सुजाण शक्तीने ही सृष्टी निर्माण केली असली पाहिजे.' हा या थिअरीचा गाभा. नव्वदच्या आणि दोन हजारच्या दशकात शाळांतून 'दोन्ही शिकवा, व विद्यार्थ्यांना ठरवू द्या. उत्क्रांतीवाददेखील एक थिअरीच तर आहे शेवटी.' अशा मागण्या व्हायला लागल्या.

(क्रमशः)