हस्तांदोलन

मला एखादी इंटरेस्टींग मुलगी भेटली तर मी लगेच हात पुढे करतो, हस्तांदोलनाला. हो म्हणजे पुढचं पुढे, पण...

भारतीय मुलींबाबत माझेही निरीक्षण असेच आहे. खरंतर भारतातही हस्तांदोलन फक्त 'फॉर्मल कनेक्शन' असलेल्या पुरुषांशी व्हायचं/करायच्यो असे आठवते. अमेरीकेत आल्यापासून (मुख्यतः सवयीमुळे) मी सर्वांशी हस्तांदोलन करतो. अमेरीकन मुलींबाबतीत हस्तांदोलन करण्याबाबत मुलांपेक्षा वेगळे असे वर्तणुकीचे निरीक्षण नाही. मात्र प्रसंगानुसार भारतीय मुलींबरोबर कधीकधी टाळतो, नंतर ऑकवर्डं होण्यापेक्षा टाळणं बरं.

संवाद संपल्यावर एक फुलस्टॉप म्हणून हस्तांदोलन केले जाऊ शकते, वयानुसार भेटल्यावर किंवा जाताना हस्तांदोलन, गळाभेट, डॅप, हाय-फाईव्ह, हस्तांदोलन+दंडावर थाप, पाठीवर हात मारणे वगैरे उपचार केले जातात. अमेरिकेत परका माणूस जवळपास दिसला तर हसून 'हाय/हलो' म्हणण्याची पद्धत आहे, त्याचा उद्देश त्या छोट्याशा भेटीतला अवघडपणा कमी करणे हाच असतो. स्पर्शामुळे अनौपचारिकता कमी होण्यास अधिक मदत होत असावी असा कयास आहे.

काही मुली हस्तांदोलन करताना नाजूकपणे करतात तर बर्‍याच मुलींचे पंजे(तळहात) छोटे असल्याने हस्तांदोलन करताना अनपेक्षित गडबड होते, लष्करातल्या लोकांशी हस्तांदोलन करण्याचा अनुभव मात्र फारच थोर असतो, मोठे राकट हात आणि घट्ट पकड आपल्या तळहाताच्या ठेवणीप्रमाणे बरी किंवा त्रासदायक वाटू शकते.

माझ्या एका मित्राच्या हाताला कायम घाम येतो, त्यामुळे त्याच्याशी हस्तांदोलन करायला गेल्यावर हात बर्‍याचदा ओलाच होतो, ते काहींना किळसवाणे वाटते, तर बऱ्याचवेळेला हस्तांदोलनासाठी हात पुढे केल्यावर हा दोस्त आधी हात पुसायला जातो व समोरचा माणूस नुसताच हात पुढे करुन उभा रहातो.

जरा आंग्लाळलेले तरुण, गळाभेट, चीक/एअर-किस जास्त करताना दिसतात, त्यात औपचारिकता कमी होण्यापेक्षा वाढतानाच जास्त दिसते, उच्चभ्रु चेकलिस्टचा तो एक भाग असावा.

रोचक चर्चाविषय. आमच्याही दोन (फुटक्या) कवड्या:

बहुतांशी धाग्यात नोंदवल्याप्रमाणेच अनुभव. भारतीय मुली शक्यतोवर आपणहून हात पुढे करत नाहीत. (बाहेरील मुलींचा अनुभवच नाही, सबब मुली=भारतीय मुली) हात पुढे केला तरी करू-की-नको छाप संभ्रमयुक्त हालचालीच जास्त. निळे यांनी म्हटल्याप्रमाणे मीही शक्यतोवर टाळतोच, उगी पोपट होण्यापेक्षा इनिशिएट न केलेलंच बरं असा विचार करून.

त्याचप्रमाणे, मुलींना हस्तांदोलन करायची इच्छाच नसते की इच्छा असूनही ते सामाजिक संकेतांत बसत नसल्याने त्या तसं करत नाहीत हाही एक प्रश्न येथे उभा राहतो आहे.

दुसरा पर्याय जास्त लागू पडावा. मुळात इच्छा आहे किंवा नाही हे सामाजिक संकेतांवरही ठरत असल्यामुळे जरा काँप्लिकेटेड आहे प्रकार. त्यामुळे खरं तर पहिला पर्यायही लागू पडावा.

त्याचप्रमाणे, मुलींना हस्तांदोलन करायची इच्छाच नसते की इच्छा असूनही ते सामाजिक संकेतांत बसत नसल्याने त्या तसं करत नाहीत हाही एक प्रश्न येथे उभा राहतो आहे.

बहुधा दुसरा पर्यायच असावा. आपल्याकडे एक तर हातात राखी नाहीतर थेट 'कर हा करी धरिला शुभांगी' अशा बायनरी हस्तलाघवालाच बव्हंशी सामाजिक मान्यता असल्याने असं होत असावं.

बाकी निळ्या आणि बॅटमॅन ह्या युवा (आणि सेमी-युवा) पिढीतल्या सदस्यांचे अनुभव, 'हातांसह सोन्याची सांज गुंफताना'च्या ऐवजी बरेचसे 'दे हाता, या शरणागता'च्या धर्तीवरचे असल्याचे पाहून अं.ह. झालो

आमच्या ग्राज्वेट शाळेतल्या प्रोफेश्वराने एकदा पाच मिन्टं नुसती सगळ्यांना योग्य रितीने हस्तांदोलन कसं करावं ते शिकवण्यात घालवली होती. ते म्हणे (या देशात) यशस्वी होण्यासाठी फार्फार आवश्यक अस्तं.

बर्याच मुलींचे पंजे(तळहात) छोटे असल्याने हस्तांदोलन करताना अनपेक्षित गडबड होते, >>>
सहमत आहे.

लष्करातल्या लोकांशी हस्तांदोलन करण्याचा अनुभव मात्र फारच थोर असतो, मोठे राकट हात आणि घट्ट पकड आपल्या तळहाताच्या ठेवणीप्रमाणे
बरी किंवा त्रासदायक वाटू शकते.>>>
फार्फार सहमत.

एकंदर मी जेवढ्यांदा पुरुषांशी हस्तांदोलन केलंय, त्यातला एकही अनुभव 'छान' असा आठवत नाही.
स्त्रियांशी 'फॉर्मल' हस्तांदोलन कधी केल्याच आठवत नाही. पण टाळी देणे, पाठीवर थाप मारणे, कअॅज्युअल हग वगैरे बाबतीत नक्कीच जास्त कंफर्टेबल वाटतं. कदाचीत हातांचे आकार, राकट दणकट फिल, उंची वगैरेमुळे फरक पडत असावा.

बरेचदा अप्रिय अनुभव आले आहेत . माझा एक कलिग काही वर्षांच्या अंतराने भेटला
असता हस्तांदोलनास उत्सुक होता , त्याने मला ऑकवर्ड होईपर्यंत हात घट्ट धरून ठेवला होता .
शेवटी हात खेचून घ्यावा लागला .

आमच्या पांढर्‍या केसांकडे बघून समस्त स्त्रिया आमच्याशी निर्धास्तपणे हस्तांदोलन करतात.

ही खास मराठी मध्यमवर्गीय समस्या आहे की काय, असं वाटतं. कारण दोन पुरुषांनी हस्तांदोलन करणंसुद्धा उत्तर भारतात चांगलंच फॉर्मल समजलं जात असावं. तिथे दोन पुरुष एकमेकांना चांगले ओळखत असतील, तर सरळ गळाभेट घेतात. बाईशी ते सभ्यतेच्या मर्यादेत शक्य नसल्यानं शरीरस्पर्श टाळला जातो, पण आताचे उत्तर भारतीय तरुण-तरुणी खुशाल गळाभेटी घेतात असं दिसतं. हा संकेत मध्यपूर्वेत आणि दक्षिण युरोपातही सर्रास दिसतो, आणि शरीरसंबंधांबाबतीत अधिकाधिक मोकळेपणा जसजसा येत गेला, तसा तो भिन्नलिंगी जोड्यांमध्येसुद्धा पसरला असं दिसतं.

याउलट महाराष्ट्रात, विशेषतः शहरी मध्यमवर्गीय भागांत, शरीरस्पर्श हे अगदी पुरुषांतसुद्धा टाळले जातात. जवळचे मित्रदेखील एकमेकांना स्पर्श करत नाहीत^१, मग भिन्नलिंगी कुठून करणार? मला कधीकधी असं वाटतं की ब्रिटिशांसारख्या थंड लोकांनी आपल्यावर राज्य केलं आणि मराठी मध्यमवर्गानं त्यांची व्हिक्तोरियन नीतिमत्तेची संकल्पना उचलली, म्हणून आज ही समस्या आहे. फ्रेंंचांनी आपल्यावर राज्य केलं असतं, तर उपरोल्लेखित युवा (आणि सेमी-युवा) पिढीतल्या सदस्यांना हस्तांदोलनापेक्षा जास्त काही पहिल्या भेटीतच कदाचित मिळालं असतं

१ - ह्याला अपवाद विशिष्ट क्षेत्रांचा - उदाहरणार्थ नाटका-सिनेमांच्या क्षेत्रातले मराठी लोक मजेत एकमेकांच्या गळाभेटी घेतात, अगदी स्त्रिया-पुरुषसुद्धा!

एका जिल्हाधिकार्‍यांनी जिल्ह्याच्या भेटीला आलेल्या मुख्यमंत्र्यांपुढे हस्तांदोलनासाठी हात केला आणि चार खडे बोल ऐकून घेतल्याचे पाहिले आहे.

स्त्री आणि सीनियर यांनी स्वतःहून हात पुढे केल्याखेरीज हस्तांदोलनाचा बेत आखू नये असा एक संकेत ऐकून आहे. तो मी मुकाट पाळतो. ओरीसामध्ये दोन्ही हात जोडून नमस्कार करण्याची विनयशील पद्धत आहे. ती मला आवडते.

गेल्या दहा-बारा वर्षांच्या (भारतातल्या) अनुभवातून आलेलं शहाणपणः मुलींची वानवा असलेल्या क्षेत्रात असाल तर मुलींनी मुलांशी हस्तांदोलनच काय पण नुसती 'हाय' 'हॅलो' असं म्हणून ओळख दाखवतानासुद्धा सावधगिरी बाळगावी- मुलं एखादेवेळी दाखवलेल्या पुसटशा ओळखीतूनसुद्धा कायच्या काय अर्थ काढतात.

भारताबाहेर आपोआपच हस्तांदोलन केलं जातं.

मी नातेवाइकांशी (पुरूष-बायका दोन्ही आले यात) हस्तांदोलन करत नाही- तशी परिस्थितीच आलेली नाही.

>>विशेषतः पाश्चात्य देशात काही वर्ष राहून आलेले मित्र, ज्येष्ठ कलीग्जही बर्‍यापैकी (वाट्टेल तेवढा दंगा, मस्करी करण्याइतपत) मैत्री असेल, बर्‍याच दिवसांनी भेट झाल्यानंतर किंवा बरेच दिवसांसाठी लांब जाणार असल्यास गळाभेट घेतात.<<

चला आता पुढच्या वेळेस भेटू तेव्हा गळे पडू

>>तरूण मुलगेही रस्त्यातून जाताना गळ्यात गळे घालून जाताना दिसतात. परदेशी लोकं हमखास या पोरांना समलिंगी समजतात.<<

हे बरोबर आहे, पण माझं असं निरीक्षण आहे की ही पोरं क्वचितच मराठी मध्यमवर्गातून आलेली असतात.

जंतूंनी नोंद्वलेले निरीक्षण (आणि जोजोकाकूंनी व्यक्त केलेली टिका) बरोबर आहे, पण असे फक्त जवळच्या मित्र-मैत्रिणींमध्येच होते, आणि विशेषतः बर्‍याच दिवसांनी भेटल्यावर किंवा काही विशेष भेटीवेळी होते. कॉलेजमध्ये किंवा त्यापेक्षा लहान असताना गळ्यातगळे घालणे बर्‍यापैकी सर्वच ठिकाणी दिसते, पण मला वाटतं चर्चेचा विषय त्यावयापलीकडच्यांकरता आहे.

चिंजंच्या निरिक्षणाशी सहमत आहे.
ज्या मुलींबरोबर (व मुलांबरोबर) हस्तांदोलन किंवा गळाभेटीचे प्रसंग आले आहेत त्यापैकी क्वचितच कोणी मराठी मध्यमवर्गीय आहेत.
किंबहुना माझ्या मित्र-मैत्रिणमंडळीत मराठी टक्का फारच कमी असल्याने हस्तांदोलनातील किंवा एकूणच शारिरैक जवळकीतील फरक प्रकर्षाने जाणवतो.

मी एकूणच केवळ मध्यमवर्गीय मराठी गट असेल तर बुजून/अवघडून/सांभाळून असतो.

शारिरिक जवळिकीबद्दल अजून एक मुद्दा:

माझे सगळ्यात जवळचे मित्र बह्वंशी मराठी आहेत, विशेष वेस्टर्नाळलेले नाहीत पण तरीही अवघडणे हा प्रकार आमच्यात वट्ट नसतो. इथे थोडाफार जात-वर्ग म्याटर करत असावा काय? त्यांपैकी बहुतेक सगळे मित्र ब्राह्मणेतर आहेत. ब्राह्मण मित्रांत हे अवघडणे मीही पाहिले आहे, ते ह्या वर्गात आजिबात दिसत नाही. लोकांचे याबद्दल काय म्हण्णे आहे?

ता.क.:- हे सगळेजण वयाने पंचविशीच्या आसपास आहेत.

माझा अनुभव असा आहे की परदेशांतही स्त्री-पुरुषांच्यातले हस्तांदोलन फक्त औपचारीकपणे (त्यातही नोकरी-व्यवसायाशी संबंधित)वापरले जाते. अनौपचारीक भेटींमध्ये स्त्रीपुरुषांत गालाजवळ गाल नेऊन 'खोटे मुके' घेण्याची पद्धत अधिक रूढ आहे पण असे करताना शक्यतो समोरच्या व्यक्तीच्या देहबोलीवरून असे करणे अप्रस्तुत वाटणार नाही याची बरेच जण खात्री करून घेतात असा अनुभव आहे. माझा नवरा अगदी परिचयाच्या स्त्रियांनाही अशी गळाभेट/खोटे मुके वगैरे देण्यास बिचकतो जे त्याच्या चेहेर्यावरून अगदी स्पष्ट दिसत असल्याने या मैत्रिणी मग त्याऐवजी हस्तांदोलनासाठी हात पुढे करतात हे मी अनेकदा पाहिले आहे. माझ्या चेहेर्यावर असली काही भीडभाड दिसत नसल्याने असेल पण माझी परदेशी स्त्री-पुरुष मित्रमंडळी मला मात्र गळभेटी / खोटे मुके देतात. भारतीय पुरुष मात्र हस्तांदोलन करणे काय पण कधीकधी साधे नमस्कार-हाय-हॅलो करणेही विसरतात, मी तिथे असूनही न भेटल्यासारखे करतात.

थोडंसं आत्मपरि़क्षण करताना मीही हस्तांदोलनासाठी स्वतःहून हात पुढे करत नाही हे जाणवलं, परंतु ते करताना अवघडलेपणही येत नाही. कॉलेजमध्ये कलीग्ज नक्कीच हस्तांदोलन करत नाहीत, पण कारणपरत्वे टाळी देतानाही काहीजण बिचकतात असं साधारण चित्र आहे.
मी कॉलेजच्या *प्लेसमेंट टीममध्ये असल्या कारणाने आणि आमचे मुख्य प्लेसमेंट को-ऑर्डिनेटर इतर कामांत व्यग्र असल्याने त्यांची कामेही बर्‍याचदा मीच सांभाळते. अशा वेळेस स्वागत आणि निरोपाचे नारळ यावेळेस दोन्ही बाजूंकडून सहज हस्तांदोलन होते असा अनुभव आहे. यात पुन्हा समोरची व्यक्ती स्त्री आहे की पुरूष याने काही फरक पडत नाही.

*याचंही मराठीकरण करणं म्हंजे लैच होईल

भारतात कधी हस्तांदोलन करायचा प्रसंग आला नाही पण अमेरिकेत आल्यापासून कुणाशीही हस्तांदोलन करायला कधीही प्रोब्लेम वाटला नाही. कधी जुन्या कंपनीतले सहकारी भेटल्यावर किंवा ऑफिसमध्ये कुणी सुट्टीवरून आल्यावर किंवा काही आवडती आणि मनमोकळी मित्रमंडळी भेटल्यावर गळाभेट होणेही खूप नैसर्गिक वाटते. पण काही लोक (अगदी कमी.. पण आहेत) हस्तांदोलनाच्या निमित्ताने हात जोरात दाबतात (किंवा पटकन सोडत नाहीत) किंवा सारखेच (जेव्हा भेटेल तेव्हा ) हस्तांदोलन करायला बघतात, त्या लोकांपासून मी सावध राहते आणि त्यानाही तशी कल्पना देऊन ठेवते .

स्थल, काल आणि समोरील व्यक्तिपरत्वे हस्तांदोलनाचे ठोकताळे आपोआप पडले गेलेत -
१. मोठ्ठ्या (अधिकाराने) व्यक्तिने किंवा स्त्री ने आधी हात पुढे करणे अपेक्षित
२. 'करु की नको' अशा स्थितीत हस्तांदोलन करता उपयोग नाही. करयचं नसेल तर थोडं मान्/कंबरेत झुकवून (हात जोडून) नमस्कार किंवा मग क ड क हस्तांदोलन. त्यात तुमचा कॉन्फिडन्स दिसलाच पाहिजे. हस्तांदोलन करताना नजर समोरच्या व्यक्तिच्या डोळ्यात (शक्यतो).
उरकल्यासारखा शेक हँड करण्यात मजा नाही त्याचवेळी तो खूप वेळ करण्यातही नाही.
- उपास