२०१४ लोकसभा निवडणुका: पर्याय व अंदाज (भाग - १)

भाग: १ | २ | ३

काल मनमोहन सिंग यांनी पंतप्रधानपदाची तर काँग्रेसने सत्तेची सलग ९ वर्षे पूर्ण केली तर, युपीए-२ ने व सध्याच्या लोकसभेने आपल्या कारकिर्दीचे चौथे वर्ष पूर्ण केले. आता ही लोकसभा आपल्या कार्यकाळाच्या शेवटच्या वर्षात शिरणार आहे. अर्थातच वातावरण राजकीय घडमोडींनी भरलेले व भारलेले दिसते आहे. काँग्रेसप्रणीत आघाडीच्या या दुसर्‍या कार्यकाळाची पहिल्याबरोबर तुलना केल्यास सरकारची कामगिरी अधिक डागाळलेली व वादग्रस्त आहे हे स्पष्ट आहे. मात्र याचे रुपांतर मतदानात होण्याआधी जवळजवळ ८ ते ९ महिन्यांचा काळ बाकी आहे. काँग्रेस पक्षाबद्दल व एकूणच या सकारबद्द्ल काहि प्रमाणात असंतोष आहे हे नक्की. मात्र तो किती मोठा व व्यापक आहे? त्याचे रुपांतर मतपेटीत परिपर्तित होईल का? काँग्रेस विरोधाची छुपी देशव्यापी लाट आहे का? असल्यास त्याचा फायदा करून घेणे कोणत्या विरोधकांना शक्य आहे? वगैरे अनेक प्रश्न पडतात. या लेखात २०१४ मध्ये लागु शकणार्‍या निकालांच्या चार शक्यतांची चर्चा करायचा मानस आहे.

त्या आधी सध्याच्या लोकसभेचे चित्र कसे आहे ते बघुया. हे चित्र बघताना भाजपा व काँग्रेस या पक्षांसोबत तिसरी आघाडी व चौथी आघाडी व इतर असे विभाजन करत आहे. तिसर्‍या आघाडित युपीएचे घटकदल + बाहेरून पाठिंबा देणारे + डावे - बसपा तर चौथ्या आघाडित एन्डीएचे घटक दल + एन्डीएला न नाकारणारे पक्ष + बसपा यांचा समावेश केला आहे. या व्यतिरिक्त लहान प्रादेशिक पक्ष, अपक्ष उमेदवारांना इतर या गटात ठेवले आहे (ही मंडळी "वेळ पाहुनी खेळ मांडणारे" असतात हे निरिक्षण)

लोकसभा: २००९

लहान राज्ये व केंद्रशासित प्रदेश
भारतातील एकूण राज्ये व केंद्रशासित प्रदेश मिळून १६ प्रदेश/राज्ये अशी आहेत ज्यांचे प्रतिनिधित्त्व ५ वा त्यापेक्षा कमी खासदार करतात. अंदमान-निकोबार(१), अरुणाचल प्रदेश(२), मेघालय(२), मिझोरम(१), नागालँड(१), सिक्कीम(१), त्रिपुरा(२), मणिपूर(२), चंदिगढ (१), हिमाचल प्रदेश (४), पाँडेचेरी (१), उत्तराखंड (५), दादरा-नगर हवेली (१), दमण-दिव (१), लक्षद्वीप (१) आणि गोवा (२) अशी राज्ये मिळून एकूण २८ खासदार लोकसभेत जातात. यापैकी सध्या १६ खासदार काँग्रेसचे, ७ भाजपाचे आणि इतर पक्षांचे ५ खासदार आहेत.

मोठी राज्ये: पूर्व
यात आसाम, छत्तिसगढ, ओधिशा व पश्चिम बंगाल या राज्यांचा समावेश केला आहे. ही चार राज्ये मिळून ८८ खासदार लोकसभेत पाठवतात. इथे काँग्रेसचे २० खासदार आहेत तर भाजपाचे १५ खासदार आहेत तर इतर पक्ष मिळून ५३ खासदार लोकसभेत आहेत. इतर पक्षांपैकी सर्वाधिक खासदार तृणमूल काँग्रेसचे (१९) आहेत तर त्या खालोखाल बिजु जनता दलाचे १४ खासदार आहेत. डाव्या पक्षांचे मिळून एकूण १४ खासदार (CPM ९ , CPI ३ व फॉब्लॉ २)आहेत.

मोठी राज्ये: युपी-बिहार
असं म्हटलं जातं की दिल्लीच्या सत्तेचा मार्ग युपी-बिहार मधून जातो. या भागातील उत्तराखंड हे लहान राज्य सोडले तरी या भाग १३४ खासदार लोकसभेत पाठवतो. सध्या या भागातून काँग्रेसचे २४ तर भाजपाचे ३० खासदार आहेत.

मोठी राज्ये: उत्तर
उत्तरेची राज्ये लहान असल्याने मोठ्या (५ पेक्षा अधिक खासदार) राज्यांचा विचार केला तर दिल्ली, हरयाणा, जम्मू आणि काश्मिर व पंजाब ही राज्ये उरतात. ही चार राज्ये मिळून ३६ खासदार पाठवतात. यापैकी २६ खासदार काँग्रेसचे असून भाजपाचा केवळ १ खासदार या भागातून आहे.

मोठी राज्ये: पश्चिम
एक गोवा व काहि केंद्रशासित प्रदेश सोडले तर पश्चिमेला चार मोठी राज्ये आहेत. गुजरात, महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश आणि राजस्थान! ही चार राज्ये मिळून लोकसभेत १२८ खासदार पाठवतात. यापैकी ६० खासदार काँग्रेसचे असून भाजपाचे ४४ खासदार या भागातून आहेत.

मोठी राज्ये: दक्षिण
काहि केंद्रशासित प्रदेश सोडले तर दक्षिणेलाही चारही मोठी राज्ये आहेत. आंद्र प्रदेश, कर्नाटक, केरळ व तामिळनाडू. ही चार राज्ये मिळून लोकसभेत १२९ खासदार पाठवतात. यापैकी ६० खासदार काँग्रेसचे असून भाजपाचे १९ खासदार या भागातून आहेत.

या सगळ्या प्रदेशातील खासदारांची काँग्रेस, भाजपा, तिसरी आघाडी, चौथी आघाडी आणि इतर अशी गटविभागणी केल्यास असे चित्र दिसते:

===========
आता २०१४ चा अंदाज घेण्यासाठी आपण एकूण चार शक्यता बघणार आहोत:
१. मतदार स्थानिक राजकारण + राष्ट्रीय कल असा दोन्हीचा विचार करून मतदान करतील. कोणत्याही पक्षासाठी किंवा विरुद्ध अशी राष्ट्रव्यापी लाट नाही.
२. काँग्रेस विरोधी राष्ट्रव्यापी लाट मात्र भाजपासाठी राष्ट्रव्यापी लाट नाही.
३. काँग्रेस विरोधी राष्ट्रव्यापी लाट शिवाय भाजपासाठी ध्रुवीकरण घडून काहि प्रमाणात राष्ट्रव्यापी लाट.
४. काँग्रेस व भाजपा दोघेही आपापल्या मतदारांचे ध्रुवीकरण करू शकले मात्र काँग्रेसविरोधी राष्ट्रीय भावना.
==========

लोकसभा: २०१४

शक्यता १:मतदार स्थानिक राजकारण + राष्ट्रीय कल असा दोन्हीचा विचार करून मतदान करतील. कोणत्याही पक्षासाठी किंवा विरुद्ध अशी राष्ट्रव्यापी लाट नाही.

इथे आपण एकेक गटाचा विचार करूयात.
लहान राज्ये व केंद्रशासित प्रदेश
या राज्यांच्या २८ जागांच्या निकालात फार मोठा फरक अपेक्षित नाही. केंद्रशासित प्रदेशात चंदिगढची अनिश्चितता सोडल्यास फारसा फरक नसेल. नुकत्या झालेल्या विधानसभा निवडणूकीत हिमाचल प्रदेश व उत्तराखंड येथे काँग्रेस भाजपा तोडिस तोड असतील. उत्तराखंड राज्यात बसपा एखादी जागा जिंकु शकेल. थोडक्यात २६ पैकी १३ जागा काँग्रेस तर ८ जागा भाजपाकडे असतील असे म्हणता यावे.

पूर्व
आसामचा विचार केला तर गेल्या विधानसभा निवडणूकीत आसाम गण परिषदेचा प्रभाव कमी होत चाललेला गेल्या निवडणूकीत दिसला आहे. शिवाय काँग्रेसने तेथे चांगले यश मिळवले आहे. तर पश्चिम बंगालमध्ये ममता बेंनर्जींच्या मनमानी कारभारामुळे तृणमूल काँग्रेसच्या जागा नक्कीच कमी होतील, त्याचा थेट फायदा काँग्रेस व डाव्यांना विभागून होईल. छत्तीसगढ मध्ये भाजपाने चांगले सरकार दिले आहे, तेथील निकालात फार मोठा फरक दिसेल असे वाटत नाही

युपी-बिहार
झारखंड राज्यातील पहिली काहि वर्षे चांगले सरकार चालवल्यानंतर भाजपाने झारखंड मुक्ती मोर्चासोबत काडीमोड घेतला होता. तरी जनता सरकारच्या कामगिरीवर नाराज असल्याचे वाटत नाही. त्यामुळे तेथे गेल्याएळ प्रमाणेच निकाल लागतील असे म्हणता यावे. बिहारमध्ये अ‍ॅन्टी एन्कंबन्सी आणि लालुंच्या पुढच्या पिढीने राजकारणात येण्याने किती फरक पडेल माहित नाही पण एकूणात राजदच्या जागा अजून फार कमी होतील असे वाटत नाही. जदयु व भाजपा दोघांच्याही जागा वाढू शकतात. उत्तर प्रदेशात काँग्रेसला गेल्या लोकसभे इतके यश मिळणार नाही हे नक्की असले तरी सध्याच्या सरकारच्या नाकर्तेपणावर काही जागा कमी जातील. तर समाजवादी पक्ष ३० चा पल्ला गाठू शकेल मात्र ४० चा गाढू शकणार नाही असे वाटते. मात्र उमा भारती, वरूण गांधी, (आणि कदाचित नरेंन्द्र मोदी) वगैरेंच्या प्रभावाने भाजपा थोड्या अधिक जागा मिळवू शकते असे वाटते.

उत्तर
उत्तरेला दिल्लीमध्ये गेल्यावेळसारखा व्हाईट वॉश नक्की नसेल. काँग्रेसचा अ‍ॅन्टीइन्कंबन्सी + भ्रष्टाचार आणि विरोधी मते भाजपा आणि थोड्या प्रमाणात आम आदमी पार्टीत विभागल्याने काहि ठिकाणी काँग्रेस निसटता विजय मिळवतील. एकूणच उत्तरेला काँग्रेस आणि भाजपा तुल्यबळ ठरतील असे वाटते. पीडीपीला एखादी जागा जम्मु आणि काश्मिर मध्ये मिळायची शक्यता वाटते.

पश्चिम
गुजरातमध्ये मोदींच्या लाटेमुळे भाजपाच्या जागा बर्‍याच वाढतील असे वाटते. तर मध्यप्रदेशात मात्र अ‍ॅन्टीएन्कंबन्सीचा सामना भाजपाला करावा लागेल. महाराष्ट्र आणि राजस्थान भाजपाला आधारभूत ठरू शकतात. महाराष्ट्रात भाजपा-शिवसेना-मनसे युती झाल्यास (लोकसभेसाठी शक्यता आहे)या आघाडीला २४-३० जागा मिळू शकतील असे वाटते.

दक्षिण
गेल्यावेळी सरप्राईज देणार्‍या कर्नाटकात यावेळी भाजपाची फार डाळ शिजेल असे वाटत नाही. मात्र तेलंगाणा विभाजनाचा सतत केलेला पाठपुरावा आणि काँग्रेसचा नाकर्तेपणा बघता भाजपाला १-२ जागा मिळण्याची शक्यता दिसू लागली आहे. टिडीपी व अण्णा द्रमुकच्या जागा चांगल्या प्रमाणात वाढलेल्या दिसतील. केरळामध्ये डावे व काँग्रेसमध्ये तुल्यबळ सामना होईलसे वाटते.

आता या प्रदेशातील खासदारांची काँग्रेस, भाजपा, तिसरी आघाडी, चौथी आघाडी आणि इतर अशी गटविभागणी केल्यास २०१४ मध्ये असे चित्र दिसते:

आता यातून सर्वसाधारण चित्र काय दिसते

प्रॅक्टिकली अशी वेळ आल्यास, काँग्रेस +तिसरी+चौथी आघाडीतील काही + इतर असे कडबोळे सरकार बनवले जाईल किंवा जर तृणमूल, बसपा आणि जदयु या तिघांनाही भाजपा वळवू शकली तर भाजपा सरकार बनवू शकेल. दोन्ही शक्यतांमध्ये हे असे सरकार आपला कार्यकाळ पूर्ण करू शकेल असे वाटत नाही.

आता पहिल्या शक्यतेत आपण कोणत्याही लाटेचा विचार केलेला नाही. पुढिल भागात काँग्रेसच्या विरूद्ध व बाजूने तसेच भाजपाच्या बाजूने होणार्‍या ध्रुवीकरणाच्या परिणामाचा अंदाज घेऊया. मग आपल्याला सध्याच्या अनेक राजकारण्यांच्या वागण्याचा अंदाज येईल.

(क्रमशः)

भाग: १ | २ | ३