दिवाळी टू दिवाळी लिहिण्यामागची कारणं…

'ऐसी अक्षरे'चा दिवाळी अंक छानच झाला आहे. संपादक मंडळाचे आणि सहभागी लेखकांचे अभिनंदन!

माझ्या लेखावरील प्रतिसादात मन यांनी विचारलेला प्रश्न आणि त्यासंदर्भात त्यांनीच काढलेला एक धागा याच्या अनुषंगाने काही लिहावं असं वाटलं. तसा प्रयत्न करतो आहे.

इंटरनेटच्या माध्यमातून प्रथम लिहायला सुरूवात झाली ती 'मनोगत'वर. कविता पोस्ट करून. आपली कविता या माध्यमातून झटकन लोकांपर्यंत पोचते, त्यावर लगेच प्रतिक्रिया येतात ही भावना सुखावणारीच होती. पुढे मग 'ऐसी अक्षरे'वर थोडं लिहिलं. (इथे श्रावण मोडकांची आठवण येणं अपरिहार्य आहे, इंटरनेटवरील मराठी विश्वाबाबत ते माझे गाईडच होते. मी त्यांना मनोगताच्या आधीपासून व्यक्तिशः ओळखत असल्याने 'ऐसी अक्षरे'वर मोडक आहेत हे कळताच मीही तिथे खातं उघडलं!). याच काळात फेसबुकवरही वावर होऊ लागला. फेसबुकने अनेक नव्या लेखकांना (आणि विशेषतः कवींना) चांगलं व्यासपीठ दिलं. मी दिवाळी अंकात कविता देणे हा उपक्रम २००९ साली सुरू केला. पहिल्यांदा 'मौज'मध्ये कविता आली तेव्हा भारी वाटलं होतं. त्यानंतर मौजेत नियमितपणे कविता दिल्या. पण फेसबुकवर कविता वाचून जितका प्रतिसाद मिळाला तितका मौजमधून आला नाही. म्हणजे दिवाळी अंकातल्या कवितांची नोंद घेतली जात असणारच, फक्त लगेच कवीला कळवलं जात नाही. (याचं एक कारण म्हणजे मौजसारख्या अंकातून लेखक-कवींचे पत्ते-फोन नंबर दिले जात नाहीत. काही अंकातून दिले जातात. अर्थात ते प्रत्येक अंकाचं 'पॉलिसी मॅटर' आहे.) मजा अशी होती की फेसबुकची रीच मोठी असल्याने जवळच्या मित्रांनाही 'च्यायला हा कविता करतो?' असा साक्षात्कार झाला. (हे मित्र मौजेपासून दूर होते!) फेसबुकमुळे प्रत्येकाला स्वतःची अशी ओळख करून द्यायची सहज संधी मिळाली. (यातलं 'सहज' महत्त्वाचं आहे.)

सुरूवातीला अशा ओळखीमुळे आनंद मिळालाच. पण मग पुढे असं झालं की इंटरनेट आपल्यावर अधिराज गाजवू लागलं आहे की काय असं वाटू लागलं. म्हणजे मी इतर कुणाहीइतकंच गूगल वापरतो, पण अधिराज्य म्हणून मला जे म्हणायचं आहे ते लेखकीय दृष्टीकोनातून. फेसबुकवर विविध ग्रुप्स दिसले. तिथे चर्चा सुरू असलेल्या दिसल्या. संकेतस्थळंसुद्धा चर्चेनं गजबजू लागली. यात फारसा भाग न घ्यायचं एक कारण म्हणजे त्यात द्यावा लागणारा वेळ. दुसरं म्हणजे मला स्वतःला बोलायला अधिक आवडतं. मित्राला प्रत्यक्ष भेटण्यातला आनंद माझ्या दृष्टीने कधीही मोठा असतो. मित्राला पाहिलं की होणारा आनंद कॉलेजच्या दिवसांपासून आजतागायत कायम आहे. प्रत्यक्ष बोलताना खूप काही चटकन सांगता येतं. पुस्तकं हाताशी असतात. त्यातला संदर्भ दाखवता येतो. चित्र/स्केच काढून एखादा मुद्दा मांडला येतो. शिवाय माणसाला समोर बघत बोलणं यात जिवंतपणा आहे. शब्द, हावभाव, डोळे - सगळ्यातून एक चित्र उभं राहतं. त्यामुळे कट्ट्यावर बसून मित्राला टाळी देणं हे फार थोर आहे. ते रिप्लेस करता येत नाही. (हे सगळं मी माझ्याबद्दल सांगतोय अर्थात. असं प्रत्येकाचं असेलच असं नाही.) इंटरनेटवर हे शक्य होत नव्हतं. खूप लिहिलं जातंय, खूप बोललं जातंय - पण कुणीच दिसत नाही याचा काहीसा कंटाळा येऊ लागला. इंटरनेटमुळे अनेक नवीन लेखक-कवी माहीत झाले ही अर्थातच जमेची बाजू. पण या माध्यमाच्या काही अंगभूत गुणधर्मांमुळे आपण इथे कितपत जोडले जाऊ असा प्रश्न पडला. एखादं मासिक घरी येतं तेव्हा मी ते उत्सुकतेनं हातात घेतो, कुणी काय लिहलं आहे ते पाहतो. पण हे महिन्यातून एकदा होतं. इंटरनेट चोवीस तास सुरू असतं. टी.व्ही. असह्य झाल्याने जानेवारी २०१३ पासून आम्ही तो बंद केला. इंटरनेट असह्य अजिबात झालं नव्हतं (आणि अजून झालेलं नाहीही), पण 'अब तक छप्पन' मधला डायलॉग उसना घ्यायचा झाला तर 'इंटरनेट तो जरूरी है, लेकिन उसकी आदत से बचना ज्यादा जरूरी है!' असं काहीसं झालं. खूप चर्चा, मत-मतांतरे, दृष्टीकोन…एकूणात चांगलीच गर्दी जमली होती. त्यामुळे लक्ष्मी रोडला संध्याकाळी ६ वाजता मी जसा जाऊच शकत नाही तसं झालं! (फेसबुकबाबत अवधूत डोंगरेने अनुभव २०१२ च्या दिवाळी अंकात चांगला लेख लिहिला आहे, वाचण्यासारखा आहे.)

गर्दीहून महत्त्वाचा भाग लिहिण्याबद्दलचा आहे. सतीश काळसेकरांशी बोलताना एकदा ते म्हणाले होते की इंटरनेटवर चांगलं लेखन होत असेलच. पण मी स्वतः नेट वापरत नाही आणि दुसरं म्हणजे ते तुकड्या तुकड्यातलं लेखन आहे असं वाटतं. म्हणजे नेटवरच्या पन्नास तुकड्यातून एक 'लेखक' मी कसा शोधायचा? माझंही असं झालं होतं. फेसबुकपेक्षा ब्लॉग्ज, ऐसी अक्षरेसारखी संकेतस्थळं इथे अधिक सविस्तर, दीर्घ लेखन होतं. ते सकसही असतं. 'उपक्रम'सारख्या उपक्रमामुळे विज्ञानविषयक लेखन लोकांपर्यंत पोचलं. त्यामुळे त्याचं महत्त्व आहेच. पण तरीही एक पूर्ण लेखक तयार होणं, तो वाचायला मिळणं हे होत नव्हतं. कदाचित अधिक दीर्घ लेखन (कथा, कादंबरी इ. स्वरूपात) नियमित केलं जाऊन पुढे ते होईलही.

नेटवरच्या वावरात आपणहून मैत्री करणं, गप्पा मारणं हे माझ्याकडून फारसं झालं नाही. याचं कारण पुन्हा 'माणूस न दिसणं' आणि 'लिहून गप्पा मारायचा कंटाळा असणं' हेच आहे. 'लिहून' बोलण्यात पुष्कळ वेळ द्यावा लागतो. शिवाय समोरचा काय म्हणतो आहे या उत्सुकतेने सतत अपडेट बघत राहणं यातही वेळ जातो. फेसबुकवर मेसेजला उत्तरच न येणं, कमेंटमध्ये विचारलेल्या प्रश्नाचं उत्तरच न येणं असेही अनुभव आल्याने गोची झाली. आलेल्या प्रत्येक मेल, मेसेजला एका ओळीची का होईना पण पोच गेली पाहिजे ही माझी सवय होती (आणि आहे). त्यामुळे 'इंटरनेट वर्तना'चा कधीकधी त्रास होऊ लागला. या सगळ्यातून माझा फेसबुकचा वापर मर्यादित झाला. माणूस कधीच समोर नसणं, त्याचा आवाजही ऐकू न येणं हे निरूत्साही करणारं वाटू लागलं. माझ्या भिडस्तपणामुळे मीही आपणहून कधी कुणाचा फोन नंबर मागितला नाही हेही खरं आहे. मुख्य म्हणजे आपण फेसबुकवर जास्त वेळ घालवतो आहोत असं वाटू लागलं. त्यामुळे मग मी जिथे काम करतो त्या मिळून साऱ्याजणी, आंदोलन या मासिकांसंदर्भातील बातम्या, लेख शेअर करणे, अगदीच क्वचित एखाद्या चर्चेत मत नोंदवणे, अधूनमधून कविता पोस्ट करणे, इतपतच वापर होऊ लागला. 'लाईक' ही मात्र चांगली सोय. जास्त न बोलता आपला पाठिंबा दर्शवता येतो!

इंटरनेटची व्याप्ती, संकेतस्थळांची गुणवत्ता सगळं पाहता इथे वरचेवर लेखन करायला खरं तर काही हरकत नाही. चर्चेचा कंटाळा असेल तर त्यात भाग न घेणं हा पर्याय उपलब्ध असतोच. तरीही माझा कल प्रिंट मीडियात लिहिण्याकडे जास्त आहे. असं का याचा शोध घेताना जी कारणं सापडली ती नोंदवतो -

'संपादक' या भूमिकेबद्दलची माझी (काहीशी घट्ट) धारणा - संकेतस्थळाचे संपादक कोण हे कळू शकत नाही. दिवाळी अंक सोडता इतर वेळी प्रकाशित होणाऱ्या लेखांचं संपादन असं होत नाही. त्यामुळे मी लिहिलेला लेख खरंच कसदार आहे की नाही याबाबत मला संपादकीय अभिप्राय मिळत नाही. तो थेट प्रकाशितच होतो. संकेतस्थळाच्या ध्येयधोरणाशी विसंगत असं काही आढळलं तर मॉडरेटर तो लेख काढून घेतो किंवा त्यात बदल करतो. संकेतस्थळावरच्या एकूण लेखनाला ठरीव आकार असा नसतो. म्हणजे एखाद्या मासिकाचा अंक निघतो तसा इथे 'एक अंक' नसतो. सगळं लेखन एकामागे एक येत असतं. हे खरं तर या माध्यमाचं वेगळेपण म्हणून उठून दिसणारं असलं तरी 'संपादकीय काम' होण्याबाबत मी थोडा आग्रही असतो. मुद्रित माध्यमात ते होतं. (आता तिथे इतर वेगळ्या गमती आहेत हा भाग सोडा!) याबाबत बोलताना बिपीन कार्यकर्ते म्हणाले की जर एखाद्याला संपादकीय तपासणी करून हवी असेल तर मॉडरेटरकडे लेख पाठवून तसं करता येऊ शकतं. ही स्वागतार्ह गोष्ट आहे. ऑनलाईन माध्यमाबाबतचा एक गैरसमज दूर करणारी आहे. (फक्त संस्थळावर तशी सूचना कुठे दिसत नाही.)

अनुभव, मुक्त शब्द, अंतर्नाद, परिवर्तनाचा वाटसरू आणि इतर मासिकांचं स्वरूप आपल्याला माहीत असतं. त्यांची संपादकीय भूमिका परिचयाची असते. आणि संपादकाने लेख स्वीकृत केला म्हणजे तो चांगला असल्याची पावती असते. संकेतस्थळ या माध्यमाचं स्वरूप वेगळं आहे, हे नव्याने सुरू झालेलं माध्यम आहे हे खरं, कदाचित काही वर्षांनी तिथेही संपादकीय निर्बंध येतील, पण सध्या तरी संपादनाअभावी काहीसं बिचकल्यासारखं होतं. काही वर्षं सुरू असलेली मासिकं आणि नव्याने सुरू झालेली संकेतस्थळं अशी तुलना करणं योग्य नाही खरं तर, पण माझ्यासारख्या होतकरू लेखकाला नावाजलेल्या मासिकाच्या संपादकाच्या टिप्पणीचं महत्त्व वाटतं हे खरं आहे. म्हणजे मी विनोदाने 'मुक्त शब्द'बद्दल माझ्याच लेखात काही लिहिलं असलं तरी हरिश्चंद्र थोरातांना माझा एखादा लेख आवडणं हे माझ्या दृष्टीने फार महत्त्वाचं आहे.

स्वरूप - मासिक आणि संकेतस्थळ यांच्या स्वरूपात - 'दिसण्यात' आणि 'असण्यात'ही फरक आहे. ज्याला 'यूझर एक्सपिरिअन्स' म्हणतात त्यात फरक आहे. प्रिंटचा संस्कार अनेक वर्षांचा आहे. छापलेला मजकूर, विशिष्ट फाँट (मौजच्या बाबतीत हे फार लागू व्हायचं!), विशिष्ट लेआऊट (चित्रासह किंवा अंतर्नाद, आजचा सुधारक सारखा चित्राशिवायही), वाचकांची पत्रे, संपादकीय मनोगत यातून येणारा माझा 'एक्सपिरिअन्स' जुना आहे. दर महिन्याला अमुक एक मासिक 'कुठली वार्ता' आणतं आहे ही उत्सुकता, पोस्टाने अंक घरी येणं, अंक आल्या आल्या मुखपृष्ठ, अनुक्रमणिका बघणं, मुख्य म्हणजे संपादकीय मनोगत वाचणं या सगळ्यातून प्रिंटचा 'अनुभव' उभा राहिला आहे. हा 'अनुभव' मला संकेतस्थळावर येत नाही. पान उलटणे आणि स्क्रोल करणे यातच मुळात एक गुणात्मक फरक आहे. प्रिंट माध्यमातून मिळणारा अनुभव 'पर्सनलाईज्ड' झालेला आहे. मासिकाशी अशा अनुभवाने जोडलं गेल्याने त्या मासिकात आपलंही काही लेखन यावं ही ऊर्मी प्रबळ असते.

मासिक हे एक उत्पादन म्हणूनही समोर येतं. मी स्वतः 'मिळून साऱ्याजणी' या मासिकात सहसंपादक म्हणून काम करतो. त्यामुळे मासिकाच्या 'उत्पादना'तल्या दर महिन्याच्या तापांची मला कल्पना आहे. एक मासिक हातात घेतल्यावर 'यात बरंच काम झालं आहे' हे लक्षात येतं. दिवाळी अंक काढताना ऐसी अक्षरेच्या संपादकांना 'तापा'चा अनुभव आला असेलच. राजेश घासकडवींनी तसं म्हटलंही आहे. (हा दिवाळीपुरताच आहे अर्थात. दर महिन्याला नाही.) अर्थात संकेतस्थळाला अंक प्रिंट करायला लागत नाही हा काही त्यांचा दोष नव्हे. शिवाय तिथे साईटसंबंधीच्या तांत्रिक भानगडी बऱ्याच असतात. पण शेवटी सगळं 'अनुभवा'पाशी येतं हे खरं!

कोलाहल - याविषयी मागे लिहिलं आहेच. तरी थोडं अधिक मांडतो. प्रतिक्रिया, प्रतिवाद यामुळे डिस्टर्ब व्हायला होतं. मी तर चांगल्यापैकी हळव्या मनाचा आहे. (विनोद नाही करत, खरंच सांगतो आहे!) त्यामुळे इंटरनेटवरून वाद घालणं मला अजिबात जमत नाही. 'दोन द्यावेत-दोन घ्यावेत' यात मी फार कच्चा आहे. शिवाय लेखन ही मुळात अतिशय गंभीरपणे करायची गोष्ट आहे. तो आत्मशोधच असतो. सतत चर्चा, प्रतिक्रिया यात रमत गेलो तर त्यामुळे लेखन मार खाईल अशी भीती वाटते. त्यामुळे या कोलाहलापासून दूर राहावं असं वाटतं. मासिक महिन्यातून एकदा येत असल्याने ते आपोआपच तुम्हाला संयमी बनवतं. इंटरनेट आपल्याला काहीसं उतावीळ बनवतं.

रीच - इंटरनेटची रीच हा मुद्दा अनेकदा चर्चिला गेला आहे. त्याबाबतची आकडेवारीही उपलब्ध आहे. भारतात त्याची रीच अजूनही कमीच आहे हे मान्य व्हायला काहीच हरकत नसावी. महाराष्ट्रातल्या छोट्या गावात मराठी मासिकं जातात. तिथे इंटरनेटची उपलब्धता आणि वापर अजूनही कमीच आहे. इंटरनेटवर लिहिणारा, वाचणारा, चर्चा करणारा वर्ग हा प्रामुख्याने शहरी बुद्धीजीवी वर्ग आहे. त्यामुळे जेव्हा माझा 'अनुभव'मधला एक लेख वाचून नांदेडजवळच्या एका गावातील मुलीचा फोन आला तेव्हा मला बरं वाटलं होतं. (असाच एक फोन त्याच लेखाबद्दल वाईच्या एका मुलीचा आला होता. तिच्या वडिलांचं रद्दीचं दुकान होतं आणि तिने तो लेख रद्दीत घातलेल्या अंकात वाचला होता! एकूणात आजचं लेखन उद्याची रद्दी असली तरी उद्याची रद्दीही गप्प बसत नाही हे आश्वासक आहे!)

व्यक्तिगत मर्यादा - इंटरनेटवरील सगळ्या कोलाहलातही गंभीरपणे लिहिता येऊ शकतंच. असं सकस लिहिणारे अनेक लेखक ऐसी अक्षरेवर आहेतच. त्यामुळे मी संकेतस्थळावर फार लिहीत नाही यामागे वर दिलेली कारणं जशी आहेत तसंच माझा कमकुवतपणा हेही एक कारण आहेच. आणि कदाचित हेच कारण सर्वात प्रबळ असावं!

एक मात्र मी मान्यच करेन की ऐसी अक्षरे, उपक्रम सारख्या संकेतस्थळांवरून आणि फेसबुकवरसुद्धा उत्तम लेखन झालं आहे आणि होत आहे. (इतर संकेतस्थळांचा मला अनुभव नाही). सतीश वाघमारे, राजेश घासकडवी, प्रकाश घाटपांडे, (विक्षिप्त अशी ती) अदिती, अरविंद कोल्हटकर, संजोप राव, चिंतातुर जंतू, प्रभाकर नानावटी आणि इतरही अनेक दमदार लेखकांची ओळख झाली ती इथेच. अनुभवकथन, व्यक्तीचित्रण, ललितलेखन, विज्ञानविषयक लेखन आणि समीक्षात्मक लेखन प्रामुख्याने होताना दिसतं. विज्ञानविषयक लेखन तर या माध्यमाचा एक अतिशय महत्त्वाचा पैलू आहे. मला वाटतं कथा नाही लिहिल्या जात. सामाजिक-राजकीय-आर्थिक घडामोडी यावर लेखन - चर्चा पुष्कळच होते, पण अधिक मूलभूत लेखन व्हावं असं वाटतं. त्यादृष्टीने 'काफिला'सारख्या साईटशी तुलना करून बघता येईल.

ऑनलाईन मीडियाचा अनुभवही कालांतराने अधिक 'पर्सनलाईज्ड' होऊन त्याची व्याप्ती अधिक वाढेल ही शक्यता तर आहेच. काही नवीन लेखनप्रकारही इव्हॉल्व्ह होतील. या माध्यमाची ताकद बघता काहीच अशक्य नाही. (फक्त वीजनिर्मिती वगैरे चांगली होवो!)

तर इतकी बडबड करायचं कारण म्हणजे मन यांनी विचारलेला प्रश्न! तेव्हा त्यांचे आभार आणि उत्तर फारच लांबलं म्हणून माफीही!

(मी वर म्हटलं तसं प्रिंट आणि ऑनलाईन मीडियाबाबतचा हा माझा अनुभव आहे. अनुभवाला व्यक्तीच्या मर्यादा अर्थातच येतात. मला जे वाटतं ते प्रत्येकालाच वाटेल असं नाही. त्यामुळे इतरांना याबाबत काय वाटतं हे ऐकायला (वाचायला!) मला आवडेल. आणि संवाद करायचा झाला तर मला 'तू' म्हणावं ही एक आग्रहाची विनंती. 'तुम्ही' म्हटलं की आता आपलं उर्वरित वगैरे आयुष्य सुरू झालं की काय असं वाटायला लागतं….:)….)

धन्यवाद,

उत्पल