मोहन अब्दूल फर्नांडीस

नाही लेखात नाहीये आ॓णि मला तसे वाचून वाटलेही नव्हते पण तुमच्या प्रतिसादात - वुई डोन्ट मेक ब्रेन-वॉश. ब्रेन-वॉश ईज व्हेरी अग्ली वर्ड!
असे वाक्य लिहून तुम्ही बॉम्ब टाकलात.

वुई म्हणजे काय? तुम्हीही आलात ना?

हम्म, मेक्स सेन्स. आसामीज़ चा अपवाद सोडला तर बाकी प्रत्यय वेगळे आहेत हे मान्य. तस्मात सुप्त परकेपणाशी सहमत आहे.

अन कॅनरीज़ इ.इ.म्हटलेले कन्नडिगांना ऑड वाटेल पण राग येईल किंवा कसे याबद्दल साशंक आहे.

स्वरान्त शब्दाला 'ईझ' प्रत्यय लागला तर तो सहसा 'नीझ' प्रत्यय होऊन लागतो, असा काही नियम आहेसे वाटते. उदा., 'जावा'पासून 'जावानीझ', 'बाली'पासून 'बालीनीझ' वगैरे. (मात्र, 'बर्मा'पासून 'बर्मीझ'च, 'बर्मानीझ' नव्हे. आणि 'काँगो'पासून 'काँगोलीझ'. का कोण जाणे.)

त्यामुळे, नियमांप्रमाणेच जायचे, तर 'गोवानीझ'मध्ये (किमानपक्षी व्याकरणदृष्ट्या तरी) काहीही चूक नसावे. मला वाटते, 'गोवानीझ'ला हिरिरीने, तावातावाने वगैरे जे आक्षेप येताना पाहिलेले आहेत (गोवन फोरम्स^१वर, मुख्यतः क्याथलिकगोवनांकडून), ते अज्ञानमूलक असावेत. (यातल्या अनेकांना पोर्तुगीझ राजवटीचा ह्यांगोव्हर आणि १९६१च्या भारतीय चोरांच्या 'आक्रमणा'चा राग गेलेला नसतो, पैकी बरेचजण पोर्तुगालात स्थायिकसुद्धा असतात (आणि बहुतकरून जुनी खोंडे असतात), असेही पाहिलेले आहे, परंतु ते कदाचित माझ्या गोवन फोरम्सच्या मर्यादित निरीक्षणाच्या परिणामी असू शकेल. खुद्द गोव्यातल्या आजच्या तरुण पिढीची या बाबतीतील मते काय असावीत, कल्पना नाही.)

(कैच्याकै खुळचट आक्षेपसुद्धा ऐकलेले आहेत. म्हणे 'गोवा'ला प्रथम 'अन' आणि मग 'ईझ' असे दुहेरी प्रत्यय लावून हा शब्द बनवलाय, जे व्याकरणदृष्ट्या चुकीचे आहे, एक तर 'गोवन' व्हायला पाहिजे नाहीतर 'गोवीझ' व्हायला पाहिजे, वगैरे वगैरे.)

"-ईझ" प्रत्यय हा परदेशांकरिता वापरलेला अधिक दिसतो - (बिचारे असम राज्य, भारतातील लोकांकरिता परदेशीच). त्यामुळे मला वाटते, की रूढ उपयोग नसेल* तर आपणहून भारतातील गावा-प्रांतांना "-ईझ" प्रत्यय वापरायचे टाळावे. "आम्ही यांना परदेशी समजतो" अशी गर्भित भावना नसली तरी ऐकणार्‍याला भासू शकते.

असा काही नियम असण्याबद्दल साशंक आहे. म्हणजे, नेपालमध्ये अजूनही इंग्रजी वापरात 'नेपालीझ' हा शब्द प्रचलित आहे. तो वापरताना नेपाली लोकांना आपल्याच देशात एलियनेट वगैरे झाल्याचे वाटल्याचे ऐकिवात नाही. किंवा, श्रीलंकेतील मनुष्यास आज 'सिलोनीझ' म्हणून संबोधल्यास कदाचित आवडणार नाहीही, परंतु त्याचा आक्षेप 'सिलोन'ला असेल, 'ईझ'ला नव्हे, अशी अटकळ आहे.

चिनी किंवा जपानी मनुष्यास इंग्रजीतून 'चायनीझ' किंवा 'जॅपनीझ' म्हणून संबोधल्याने त्याचा तेजोभंग होत असल्याचे ऐकिवात नाही. (फार कशाला, पोर्तुगीझांना 'पोर्तुगीझ' म्हटल्याने त्यांचा थयथयाट होत नाही.)

बाकी, 'भारतीय वि. परदेशी' ही डायकॉटॉमी काही पटत नाही. बोले तो, भारतातल्या बर्‍याचशा प्रदेशांना 'ईझ'प्रत्यय लागत नाही, ही बाब बहुधा ब्रिटिशकालापासून लागू असावी. ब्रिटिशांनी खास हिंदी लोकांच्या अस्मितेस धक्का पोहोचू नये, म्हणून असा काही नियम रचून ती नावे काळजीपूर्वक रचली असावीत, याबद्दल साशंक आहे. हा निव्वळ योगायोग असावा.

(ब्रिटिशकाळातसुद्धा 'ईझ'प्रत्ययान्त असे कितीसे प्रदेश असावेत? चटकन आठवणारी उदाहरणे: असमीझ, मलबारीझ, क्यानरीझ, अंदमानीझ, निकोबारीझ. शिवाय, ब्रिटिश आधिपत्याबाहेरील इंडियन प्रदेशांत गोवानीझ. पैकी मलबारीझ कालबाह्य झाले कारण क्यारलाइट/मलयाली या व्यापक ऐडेंटिटीने त्याची जागा घेतली. क्यानरीझचे तसेच. गोवानीझचा विचार तूर्तास आपण करत असल्यामुळे ते सोडून देऊ. असमीझ, अंदमानीझ, निकोबारीझ वगैरे अजून कायम आणि भक्कम आहे. अर्थात, 'अंदमांनी आणि निकोबारी जनतेला आपण भारतीय परक्या नजरेने बघतो' असा दावा करता येईलही, परंतु त्यात मला किमानपक्षी 'ईझ प्रत्यय लावण्याचे कारण' या दृष्टिकोनातून तरी अर्थ दिसत नाही. बाकी, गुजरात्यांना ब्रिटिश राजवटीतसुद्धा कोणी 'गुजरातीझ' वगैरे म्हटल्याचे ऐकिवात नाही, परंतु, पुन्हा, त्यामागे काही खास विचारसरणी असावी याबद्दल साशंक आहे.)

आणि हो, 'गोवानीझ' असा वापर किमान ब्रिटिश जमान्यात वाढलेल्या जनतेत तरी 'रूढ' होता. (खुद्द पु.लं.नी असा वापर एके ठिकाणी केल्याचे आठवते. उदाहरणादाखल 'सदू आणि दादू' पहा.)

उदाहरणार्थ : "कॅनरीझ" हे जुने नाव वापरल्यास बर्‍याचशा कन्नड/कन्नडिग लोकांना आवडणार नाही, अशी माझी अटकळ आहे.

बहुधा आवडू नये. परंतु त्या बाबतीतील आक्षेप थोडा अधिक व्यापक असू शकतो. काहीसा 'बर्मा' विरुद्ध 'म्यानमार'च्या धर्तीवरचा. बोले तो, माझ्या कल्पनेप्रमाणे 'क्यानरा' हे नामाभिधान कर्नाटकाच्या फार फार तर दोन जिल्ह्यांना लागू पडते (जे दोन्हीं जिल्हे, बादवे, कन्नडभाषकबहुल नसावेत). त्या दोन जिल्ह्यांच्या नावाने समस्त कर्नाटकवासीयांना ओळखणे हे अपमानास्पद वाटणे शक्य आहे. हे साधारणतः तमाम दाक्षिणात्यांना 'मद्रासी' या सामान्यनामाने ओळखण्याच्या पठडीत यावे.

'गोवानीझ'ला हा आक्षेप लागू पडू नये.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

अर्थात, सरतेशेवटी, एखाद्या गटाला आपल्याला कोणत्या नावाने ओळखले जावे असे वाटते, हे ठरविण्याचा पूर्ण हक्क आहे, हे लक्षात घेता, गोवेकरांना 'गोवन' म्हणावे, शक्यतो 'गोवानीझ' म्हणू नये, हे ठीकच. आणि, याकरिता काही कारणमीमांसा देण्याचीही गरज प्रस्तुत गटाला असू नये, हेही ठीकच. 'आम्हाला वाटते, म्हणून आम्हाला गोवानीझ ऐवजी गोवन म्हणा' हे अर्थात ग्राह्य आहे.

गडबड होते, ती यामागे (काहीही गरज नसताना) कारणमीमांसा दिली/शोधली जाऊ लागते तेव्हा. मग त्या तथाकथित कारणमीमांसेत काहीही जलग्राहकता नाही, ही केवळ 'म्यानुफ्याक्चर्ड डिसेंट' आहे, हे लक्षात येऊ लागते.

म्हणजे, मुंबईकरांना जर वाटले, की आपल्या शहराचे नाव इंग्रजीतसुद्धा 'मुंबई' असेच लिहिलेबोलले जावे, 'बाँबे' असे नव्हे, आणि त्यामुळे त्यांनी तशी प्रथा सुरू केली, तर तो अर्थातच त्यांचा प्रश्न अधिक हक्क आहे. परंतु एखादे जुने खोंड जर तरीही 'बाँबे' म्हणालेच, तर (१) त्यामुळे त्यांच्या भावना दुखावण्याचे किंवा अस्मितेला ठेच लागण्याचे काहीही कारण नसते (विशेषतः, इतकी वर्षे स्वतः होऊन जुनी प्रथा पाळताना कोणाचीही अस्मिता पायदळी भरडली गेलेली नसताना), आणि (२) त्याकरिता त्या जुन्या खोंडास जमावाने रस्त्यात बदडून काढण्याचेही काहीही कारण नसते.

थोडक्यात, गोवेकरांना 'गोवन' म्हणावे, हे ठीकच. (तसेही, हल्ली तोच प्रघात रूढ झाल्यात जमा आहे. नजीकच्या वर्तमानकाळात 'गोवानीझ'चा वापर पाहिलेला नाही.) परंतु क्वचित्प्रसंगी कोणी 'गोवानीझ' म्हटलेच, तर त्यातून पुच्छपददलन होण्याचे काही प्रयोजन सकृद्दर्शनी दृग्गोचर होत नाही, एवढेच.

इत्यलम्|
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

^१ इंग्रजीत 'फोरा'. अमेरिकनमध्ये 'फोरम्स'.

कृष्णप्रसाद वासुदेवप्रसाद यादव