अँटवर्पमधील रुबेन्सची चित्रे

गेल्या महिन्यामध्ये अर्धा दिवस मी अँटवर्पला एक छोटी भेट दिली. हिर्‍यांच्या व्यापारासाठी आणि एक मोठे बंदराचे शहर म्हणून ते विख्यात आहे पण हिरेबाजारात डोकावयाला लागणारा पैसा आणि बंदर नीट पाहायला लागणारा वेळ दोन्ही मजजवळ नसल्याने अजिबात रु. न लागणारे उद्योग करण्याचे मी ठरविले होते. तेथील Cathedral of Our Lady हे जुने चर्च तेथे असलेल्या पीटर पॉल रूबेन्सच्या चार चित्रांसाठीहि प्रसिद्ध आहे. रूबेन्स १५७७-१६४० हा विख्यात फ्लेमिश चित्रकार अँटवर्पचा राहणारा होता आणि त्याचे राहते घर आणि स्टुडिओ, तसेच त्याचे स्वत:चा मोठा कलावस्तूंचा संग्रह हे सर्व अँटवर्पमध्ये आहेत. माझ्याजवळच्या थोडया वेळात मी कॅथीड्रलला भेट दिली आणि ही चित्रे पाहिली त्याचा हा वृत्तान्त.

अगदी प्रारंभाच्या दिवसांपासून ख्राइस्ट, त्याचा काळ, त्याचे चरित्र, अन्य ख्रिश्चन संतांची आयुष्ये, तसेच जुन्या आणि नव्या करारातील गोष्टी चित्र, शिल्प, मूर्ति अशा कलाकृतींच्या मार्गांनी दाखवायची प्रथा ख्रिश्चन धर्मामध्ये दिसून येते. प्रॉटेस्टंट चळवळीतील अतिसाधेपणाला विरोध म्हणून कॅथलिक पंथामध्ये बरोक आणि रोकोको अशा शैली, चित्रांमध्ये ठळक रंगांचा वापर तसेच वास्तववादी चित्रण ह्यांना महत्त्व आले. रूबेन्स जरी प्रॉटेस्टंट कुटुंबामध्ये जन्मला होता तरी नंतर कॅथलिक पंथाकडे ओढला गेला आणि त्या परंपरेतील एक महत्त्वाचा चित्रकार म्हणून त्याला मान्यता मिळाली.

कॅथीड्रलपासून जवळच आमची टूरिस्ट बस थांबली आणि पाच मिनिटांच्या चालण्यानंतर आम्ही शहरातील मुख्य चौक Grote Markt - Great Market येथे आलो. चौकाच्या एका बाजूस अँटवर्पचा City Hall उभा आहे. १६व्या शतकाच्या मध्यात ही देखणी इमारत बांधली गेली. इमारतीपुढील चौकामध्ये ’ब्राबोचे कारंजे’ आणि रुबेन्सचा पुतळा उभा आहे आणि दुसर्‍या बाजूस कॅथीड्रल.

कारंजे जेफ लॅंबो नावाच्या शिल्पकाराने १८८७ मध्ये बनविले पण त्यामागची ब्राबोची दंतकथा खूपच जुनी आहे. अशी कथा सांगितली जाते की अँटिगून नावाचा एक दुष्ट राक्षस अँटवर्पच्या शेल्ट (Scheldt) नदीमधून येजा करणार्‍या प्रवाशांकडून सक्तीने पैसे उकळत असे आणि पैसे द्यायला नकार देणार्‍यांचे हात तोडून ते दूरवर भिरकावून देत असे. ब्राबो नावाच्या सैनिकाने त्याचा युद्धामध्ये पराभव केला आणि शिक्षा म्हणून त्याचा हात तोडला आणि तो तसाच दूर भिरकावला. ही गोष्ट ह्या कारंज्याच्या शिल्पामधून सांगितली आहे.

कॅथीड्रलचा मुख्य प्रवेशद्वार नाना कोरीव आकृति आणि चित्रांनी भरलेले आहे. दरवाज्याचा वरच्या भागावर कोरलेले ’शेवटच्या न्याया’चे चित्र लक्षवेधी आहे. ख्रिश्चन धर्माच्या विश्वासानुसार विश्वाच्या अंतसमयी सर्व मानवांचे मृतात्मे येशूपुढे न्यायासाठी आणले जातात, सेंट मायकेल प्रत्येकाचे पाप आणि पुण्य तराजूच्या दोन पारडयामध्ये घालून तोलतो. मेरी आणि अन्य ख्रिश्चन संत येशूच्या जवळ उभे राहून न्यायदानाला मदत करतात. ज्यांचे पुण्य अधिक ते येशूच्या उजव्या बाजूस स्वर्गाकडे पाठविले जातात. ज्यांचे पाप अधिक ते येशूच्या डाव्या बाजूस स्टिक्स (Styx) नदीच्या पलीकडे नरकात ढकलले जातात. ह्या समजुतीनुसार ह्या चित्रात पाठीवर पंख असलेल्या संतांच्या मधोमध उच्च स्थानावर येशू बसला आहे. त्याच्या खाली संत मायकेल तराजूने पापपुण्ये तोलत आहे. त्याच्या उजव्या बाजूचे पुण्याचे पारडे खाली गेलेले असून पुण्यात्मे त्याच दिशेला जात आहेत. ह्या उलट पापी लोक नागडेउघडे डाव्या बाजूस नरकाकडे रवाना होत आहेत. चर्चमध्ये प्रार्थनेसाठी येणार्‍या सर्वांच्या लक्षात हे यावे की ’शेवटचा न्याय’ अटळ आहे ह्यासाठी हे चित्र चर्चच्या प्रवेशातच महत्त्वाच्या स्थानी दाखविले जाते आणि तदनुसार ते येथे प्रवेशद्वारावरच आहे, जेणेकरून सर्व भक्त येताजाता ते पाहतील.

कॅथीड्रलमध्ये प्रवेश करताच हे जाणवते की त्याचा अंतर्भाग नाना चित्रे, शिल्पे, पुतळे ह्यांनी खच्चून भरलेला आहे. धार्मिक वृत्तीचे सधन लोक प्रख्यात कलाकारांना अशी कामे देऊन कलाकृति चर्चला अर्पण करीत असत. परिणामत: पुष्कळ चर्चेस अशा कलाकृतींनी समृद्ध बनली आहेत कोटयवधींनी मूल्यमापन केली जाणार्‍या ह्या कलाकृति सांभाळणे ही एक मोठी जोखीम त्यांच्यावर पडलेली आहे. (दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात हिटलरच्या आज्ञेवरून ताब्यातील प्रदेशातील धनाढय लोक, तसेच चर्चेस, म्यूझिअम्समधी चित्रे आणि अन्य कलाकृति लुटून जर्मनीकडे पाठविण्याचा पद्धतशीर कार्यक्रम चालविला गेला होता. ती परत मिळविण्याच्या प्रयत्नांच्या युद्धाच्या अखेरीच्या दिवसांमधील कथेवरील झालेला Monuments Men हा अलीकडचा चित्रपट ह्या संदर्भामध्ये पाहण्याजोगा आहे.) येथील कलाकृतींपैकी रूबेन्सच्या चार चित्रांवर आपण लक्ष केन्द्रित करू.

कॅथीड्रलमध्ये रूबेन्सची चार चित्रे - तीन ट्रिपटिक (triptych) प्रकारची आणि एक मुख्यस्थानी असलेले (altarpiece) - आहेत. ट्रिपटिक म्हणजे एकमेकांशी संबंधित आणि घडी करण्यासारखी एकमेकांना जोडलेली तीन चित्रे, त्यांपैकी मधील मोठे आणि बाजूची दोन अर्ध्या रुंदीची, असे चित्र. (अशीच दोन, चार, पाच वा अधिक चित्रेहि एकमेकांना जोडलेली आढळतात. त्यांना diptych, tetraptych, pentaptych, polyptych असे म्हटले जाते.)

पहिले ट्रिपटिक क्रूसावर खिळवलेल्या येशूचा क्रूस उभा करण्याचे काम पूर्ण शक्ति लावून नऊजण करीत आहेत ह्यावरून ’क्रूस उभा करणे - The Raising of the Cross' अशा नावाचे आहे. हे काम करणार्‍यांच्या स्नायूंवरून ते किती शक्ति वापरून हा जड क्रूस उभा करत आहेत ते जाणवते. येशूची दृष्टि आकाशातील ईश्वराकडे आहे आणि त्याच्या अपराधांचे वर्णन त्याच्या डोक्यावर लावले आहे. हे झाले मधले चित्र. डाव्या बाजूस मेरी आणि जोसेफ (वर) तसेच शोकाकुल स्त्रिया (खाली) दिसत आहेत. उजव्या बाजूस अश्वारूढ रोमन अधिकारी ह्या मृत्युदंडाच्या कारवाईवर देखरेख करतांना दिसतो.

ह्यापुढील ट्रिपटिक ’क्रूसावरून खाली उतरवतांना - The Descent from the Cross' अशा नावाचे आहे. मृत्यु पावलेल्या येशूला आठ व्यक्ति काळजीपूर्वक क्रूसावरून खाली काढत आहेत आणि त्याचे शरीर वस्त्रामध्ये लपेटत आहेत असा हा देखावा आहे. त्यामध्ये सर्वात वर दोन अनाम साहाय्यक हातामध्ये आणि दातांत वस्त्र धरून आहेत. त्यांच्याखाली डावीकडे अरिमाथियाचा जोसेफ आणि उजवीकडे निकोडेमस हे ज्यू समाजातील प्रतिष्ठित आणि तरीहि येशूवर श्रद्धा असलेले असे ह्या कार्याला मदत करीत आहेत. पुढच्या बाजूस तांबडया वस्त्रामध्ये येशूचा बाप जोसेफ हेच काम करीत आहे. डाव्या बाजूस शोकाकुल मेरी आपल्या मुलाच्या शरीराला स्पर्श करीत आहे आणि पायाशी शोकाकुल मेरी मॅग्डेलन आणि क्लिओपासची पत्नी मेरी ह्या दु:खात बसल्या आहेत. डाव्या बाजूच्या चित्रामध्ये मेरी आणि आणि तिची बहीण एलिझाबेथ ह्या दोघी गर्भवती (अनुक्रमे येशू आणि जॉन ह्यांच्या आया ) दिसत आहेत. उजव्या बाजूस जेरूसलेमच्या नवजात येशूला मंदिराचा धर्माधिकारी सिमेऑन ह्याच्या हातात त्याचा बाप जोसेफ देतांना दिसत आहे.

ह्यापुढील ट्रिपटिक ’येशूचे पुनरुत्थान - Resurrection of Christ' ह्याविषयी आहे. दफन केला गेलेला येशू ईश्वराच्या इच्छेने कबरीतून बाहेर पडत आहे आणि त्याच्या भोवतीच्या तेजाने डोळे दिपलेले लोक, तसेच त्याचे मारेकरी आणि आता भीतिग्रस्त झालेले रोमन सैनिक येथे दिसत आहेत. बाजूला डावीकडे जॉन दि बॅप्टिस्ट आणि उजवीकडे सेंट मार्टिना दिसत आहेत. तिसर्‍या शतकाच्या प्रारंभी मार्टिनाने ह्या रोमन स्त्रीने ख्रिश्चन धर्माचा स्वीकार केला. तो सोडून पुनं जुन्या धर्मात येण्याला तिने नकार दिल्यामुळे तिला रोमन सम्राटाने मृत्युदंड सुनावला.

चौथे चित्र स्वर्गारोहण करणार्‍या मेरीचे आहे. कॅथीड्रलमधील प्रमुख स्थानी हे चित्र असून पिसासारखी हलकी मेरी आणि तिच्यासह देवदूत (cherubs) स्वर्गाकडे जात आहेत आणि अन्य दोन देवदूत तिला गुलाबाची माळ घालत आहेत, खाली तिच्या कबरीभोवती उभे असलेले बारा गुरु (apostles) हा प्रसंग आश्चर्य आणि आनंद अशा संमिश्र भावनेने पाहात आहेत असे हे आनंददर्शक चित्र आहे.

कॅथीड्रलमधून बाहेर पडल्यावर रस्त्यावर हे पुढील शिल्प कॅथीड्रल बांधणारा कारागीर पिएटर अपलमान्स आणि त्याचा पिता जान ह्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ उभारले आहे.