जे एन यू मेरा प्यारः एक स्त्री म्हणून

(मागील भाग)

जे.एन.यू.त नव्याने आलेल्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींना (विशेषतः मुलग्यांना) तिथले सिनियर आवर्जून सांगतात, 'कोणाकडेही दहा सेकंदांहून अधिक काळ टक लावून पाहू नकोस हं! जीएसकॅश होईल'. [म्हणजे लैंगिक छळाचा गुन्हा दाखल होईल. 'जीएसकॅश' हे विद्यापीठातल्या 'Gender Sensitisation Committee Against Sexual Harassment'चं लघुरूप आहे.] दहा सेकंदाहून अधिक वेळ न्याहाळणं हा 'लैंगिक छळ' असल्याचं हे गमतीदार समीकरण विद्यापीठातलं लोकप्रिय मिथक आहे. ते मिथक आहे, हेही बहुधा सगळ्यांना माहीत आहे. असुरक्षिततेसाठी प्रसिद्ध असलेल्या दिल्लीत स्थित हे विद्यापीठ स्त्रिया-मुलींना मोकळं अवकाश देण्याचा कसा प्रयत्न करतं, त्याची झलक या मिथकातून दिसते.

विशाखा केसनंतर आलेल्या मार्गदर्शक सूचनांमध्ये सगळ्या कार्यालयांमध्ये लैंगिक छळविरोधी समिती असावी अशी सूचना होती. त्यानुसार एक-दोन वर्षांतच अशी समिती जे.एन.यू.तही स्थापन झाली. नियम बनताच जे.एन.यू प्रशासनाने लगेच समिती स्थापन केली, असं झालं नाही. विद्यार्थ्यांनी चळवळ करून ही समिती स्थापन करणं प्रशासनाला भाग पाडलं. [जीएसकॅश स्थापनेच्या इतिहासावर कदाचित रोचना नीट प्रकाश टाकू शकतील.] लैंगिक छळ झाल्यास शिक्षा करणारी समिती हे या समितीचं रूप असू नये, तर एकंदरीत लिंगभाव, लैंगिक समानता यांविषयी विद्यार्थ्यांना जागरूक, संवेदनशील करणं हे या समितीचं कार्य असावं ही जाणीव सुरुवातीच्या काळापासूनच होती. सामाजिक मुद्द्यांवर चर्चा करण्याची प्रचंड हौस असलेल्या या विद्यापीठात या संस्थेनं चांगलंच मूळ धरलं यात नवल नाही. विद्यापीठातल्या संवेदनशील, चर्चोत्सुक वातावरणामुळेच अशी संस्था (समिती) अस्तित्वात आली आणि छान रुजली. आणि विद्यापीठातलं वातावरण संवेदनशील राखण्यासाठी समिती नेहमी काम करत असते. उदाहरणार्थ, आमच्या हॉस्टेलच्या बाथरूम्समध्ये - म्हणजे मुलींच्या अगदी खाजगी अशा जागी - 'लैंगिक छळ म्हणजे काय' याची सोप्या शब्दांत माहिती देणारी छोटी पत्रकं चिकटवलेली होती. या समितीतर्फे खूप छान नाटकं सादर झालेली मी पाहिली आहेत.

या समितीवर प्राध्यापकांचे, कर्मचार्‍यांचे प्रतिनिधी असतात, तसे विद्यार्थी-विद्यार्थिनींचेही. जे.एन.यू.च्या जीएसकॅशची जी नियमावली आहे, ती इतर संस्थांना प्रमाणभूत ठरण्यासारखी आहे, असं मत वेळोवेळी व्यक्त झालेलं आहे. इतर अनेक ठिकाणी अशी समिती अस्तित्वात आहे, हेच अनेकांना माहीत नसतं. लैंगिक छळ म्हणजे काय, तो झाला तर काय करायचं हेही अनेकांना माहीत नसतं. जे.एन.यू.तल्या बहुतांश लोकांना मात्र या समितीविषयी आणि तिच्या कार्याविषयी व्यवस्थित माहिती असते. अनेकांनी वेळोवेळी समितीचा आधार घेतलेला आहे. गुन्हा करणार्‍या आणि बळी पडलेल्या अनेकांना विद्यापीठाने (या समितीच्या सल्ल्यानुसार) व्यावसायिक व्यक्तींकडून समुपदेशन पुरवलेले आहे.

अशी समिती जे.एन.यू.त अस्तित्वात आहे, एवढंच नव्हे, तर तिचं काम चालतं, म्हणजे तिच्याकडे केसेस नोंदवल्या जातात याचा अर्थ जे.एन.यू.त लैंगिक स्वरूपाचे गुन्हे घडतात असाही होतो. पण तरीही, संस्थेतलं एकंदर वातावरण लिंगभावाच्या बाबतीत मोठ्या प्रमाणावर निकोप, लिंगसमानतेच्या बाबतीत अतिशय सजग आहे असं मी ठामपणे म्हणेन.

सहा-सात हजार तरुण तरुणी ज्या कँपसमध्ये राहतात, तिथे काहींना एकमेकां/कींविषयी आकर्षण, प्रेम वाटणार, कधीतरी ते व्यक्त होणार, काहीं व्यक्तींना ते प्रेम मान्य होणार नाही, आपण ज्या व्यक्तीवर प्रेम करतोय त्या व्यक्तीने आपल्यावर प्रेम करावं असं काहींना वाटणार..अशा बर्‍याच गोष्टी घडणं स्वाभाविक आहे. खूप वेगवेगळ्या ठिकाणांहून, वेगळ्या परिस्थितींतल्या कुटुंबांतून, वेगवेगळ्या आर्थिक परिस्थितींतून, संस्कृतींतून आल्यामुळे प्रेमाचे आविष्कार करण्याची प्रत्येकाची पद्धत वेगळी असणं हेही स्वाभाविक आहे. पण तरीही मुलगे नाक्यावर उभे राहून शिट्ट्या मारत आहेत, मुलींना छेडत आहेत, रस्त्यावरून जाताना धक्के मारत आहेत, काळोख पडल्यावर मुलींना बाहेर पडायची भीती वाटत आहे यापैकी कुठलीही घटना घडलेली मी पाहिली नाही किंवा ऐकली नाही. विद्यापीठाचं ग्रंथालय बारा वाजेपर्यंत आणि वाचन कक्ष २४ तास उघडा असतो, याचा उल्लेख आधीच्या लेखात आलाच आहे. कितीही रात्र झाली तरी वाचनालयातून हॉस्टेलला परत यायला (किंवा चहा पिण्यासाठी किंवा मॅगी खाण्यासाठी हॉस्टेलमधून बाहेर पडायला) एकट्या दुकट्या मुलीलाही कणमात्र भीती वाटणार नाही असं वातावरण विद्यापीठात आहे. भल्या थोरल्या कँपसमध्ये जिकडेतिकडे सुरक्षारक्षक असणं हे याचं एक कारण आहे, तसं कँपसमधली लैंगिक मुद्द्यांविषयीची प्रगल्भ समजही या स्वतंत्र, निर्भय वातावरणाला कारणीभूत आहे. अपरात्रीही उघड्या असणार्‍या इथल्या ढाब्यांच्या आकर्षणाने बाहेरून कोणी आले, रात्री रस्त्यांवरून फिरणार्‍या मुलींवर चेकाळून शेरे मारण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला असे प्रसंगही जे.एन.यू.त घडले आहेत, पण अशांना तिथल्या तिथे जाब विचारण्याचं धैर्यही इथल्या मुलींत आहे. कारण पूर्ण विद्यापीठ आपल्या पाठीशी उभं राहील, अर्ध्या रात्री धावून येईल, सुरक्षा रक्षक ताबडतोब मदत करतील याची खात्री.

स्त्रियांसाठी भयमुक्त वातावरण असणं हा एक मुद्दा झाला. जे.एन.यू.ने मला भयमुक्त वातावरण/ रात्री फिरण्याचं स्वातंत्र्य दिलं एवढंच नाही, तर एक तरुण माणूस म्हणून लैंगिकतेसंबंधीच्या अनेक मुद्द्यांबाबत साक्षर केलं. विचार करायला शिकवलं.

नेमक्या कुठल्या गोष्टीमुळे किंवा प्रसंगामुळे हे मला सांगता येणार नाही, पण विद्यापीठात राहायला लागल्यानंतर मला माझ्या शरीराची लाज वाटणं बंद झालं. माझ्या कुटुंबातल्या व्यक्तींनी मी वयात आल्यावर अमुक कपडे घाल/ घालू नकोस असं कधीही सांगितलं नव्हतं. तरी का कोणास ठाऊक, या वयानंतर मला विशिष्ट कपडे (उदा. टीशर्ट, स्कर्ट-ब्लाउज) घालायची लाज वाटू लागली. बहुधा विद्यापीठातल्या मोकळ्या वातावरणाचा, जेंडरविषयक चर्चांचा परिणाम असेल, नकळत माझी लाज कमी होऊन, माझ्या शरीराला मी स्वीकारलं.

समलिंगी व्यक्तींविषयी आणि त्यांच्या प्रश्नांविषयी संवेदनशीलता निर्माण करण्यासाठी काही गट गेल्या काही वर्षांत जे.एन.यू.त सक्रिय झाले आहेत. समलैंगिकतेबद्दल चर्चा होऊन सजगतेचं वातावरण निर्माण व्हावं म्हणून दोन वर्षांपूर्वी एका मित्राने स्वतःचं 'गे'पण जाहीर करत विद्यार्थी संघाची निवडणूक लढवली. एस.एफ.आय या डाव्या संघटनेने त्याला पाठिंबाही दिला.

सेक्स वर्क-सेक्स वर्कर्स यांकडे पाहण्याची वेगळी दृष्टी इथे मला मिळाली. सैद्धांतिक चर्चा ऐकल्या, तसं प्रत्यक्ष सेक्स वर्कर्स राहतात, तिथे जाऊन त्यांना भेटणं हेही करता आलं.

शेवटी एक प्रसंग सांगून हे जे.एन.यू.-स्त्री-पुरुष-समानता-वातावरण-संकीर्तन संपवते. आमच्या हॉस्टेलजवळ एक मुलांचं हॉस्टेल होतं, आणि आमचा जाण्यायेण्याचा रस्ता त्या हॉस्टेलवरून जायचा. संध्याकाळी वगैरे अनेक मुलगे चहा प्यायला आणि गप्पा मारायला बाहेर पडून त्यांच्या हॉस्टेलसमोर उभे राहायचे. आमच्या हॉस्टेलमधल्या काही मुलींना फक्त-मुलग्यांच्या घोळक्यांसमोरून जायला यायला किंचित संकोच वाटे. मुलग्यांनी आपल्या हॉस्टेलसमोरच्या रस्त्यावर उभं राहण्यात गैर नव्हतं. कारण ते काही शेरेबाजी, छेड काढणे करत नव्हते. तेव्हा कँपसमधल्या काही मुलामुलींनी काय केलं, संध्याकाळी एकत्र चहा प्यायला या हॉस्टेलसमोरच्या दुकानात जायला सुरुवात केली. मित्रमैत्रिणींच्या एकत्र घोळक्यांमुळे आपोआप त्या हॉस्टेलच्या भवतालचं वातावरण बदललं. अधिक खेळकर, मैत्रिपूर्ण झालं. ही काही 'ऑक्युपाय हॉस्टेलसमोरचा रस्ता' वगैरे चळवळ नव्हती, कुठलीही निदर्शनं, भांडणं झाली नाहीत. एका छोट्याशा, सहज सामूहिक कृतीमुळे दोन हॉस्टेलमधे असलेला एक अदृश्य ताण निवळला. तरुण स्त्री आणि पुरुष वेगवेगळे, आपापल्या गटांत राहिले तर सुरक्षित राहतात असं नाही, तर त्यांनी मैत्रिपूर्ण एकत्र येण्याने स्त्रियांसाठी अधिक मोकळं, निकोप वातावरण निर्माण होतं याची जाणीव मला जे.एन.यू.ने दिली.

म्हणून जे.एन.यू.वर माझं प्रेम आहे.