ती राधा होती म्हणूनी...

पण तू कधीच अनय होऊ शकणार नाहीस. होणारच नाहीस. कारण राधा बनता येण्याची पूर्वअट आहे त्यासाठी. तू अनय होऊ शकत नाहीस कारण तुला कृष्ण मिळाला तरी तू कधीच राधा होऊ शकत नाहीस.

हे मात्र कळले नाही.

सर्वांना माहीत आहेच पण तरीही अरुणा ढेरे यांची ही कविता -

अनय

नक्षत्रांच्या गावातून उतरली होतीस तू त्याच्या घरात;
मेघश्याम आभाळाची ओढ तुझ्या रक्तातच होती
हे समजलं होतं त्याला, अगदी पहिल्यापासून,
तुझ्या बाईपणाची जात विजेची, शेजेला घेता न येणारी
ओळखून होता तो आतून, आतून, खोल मनातून
तुझ्या झिळमिळ स्वप्नांच्या मोरपिसांना
त्याने कधी देऊ पाहिले नाहीत आपले डोळे,
आणि नाही गढूळ केले कधी तुझ्या देहात हिंदकळणारे
धुंदमदिर निळे तळे.

त्याच्या मृण्मय आयुष्यात उमटली होती
अमराचा अळता लावलेली तुझी पावले
घरात तुझ्या असण्याचा अविनाशी गंध होता;
काठोकाठ भरून होता तो नुसत्या तुझ्या आसपास वावरण्याने;
तुझ्याशी खोलवर कृतज्ञ होता
पाहिलं त्यानं तुला उंच बेभान उसळताना;
रात्रीच्या रसज्ञ काळ्या अंधारात मिसळताना;
मधुर विषाचे घोट खुळ्या ओठांनी आकंठ घेताना;
पिसावताना, रसावताना,
अस्तित्वाचा कण न्‌ कण
प्रेमाच्या चेहऱ्यावर उत्कट उधळून देताना.

कळली त्याला तहान तुझ्या तृप्तीला लागलेली अतृप्तीची;
दु:खाचं नख लागलेल्या काळजाची तडफड कळली शर्थीची;
कळली कशी असते प्रेमात स्त्री भरतीची आणि सरतीची.
तू हरलीस हे त्याला कळलं, पण निरर्थाच्या वाटेवर
हरवली नाहीस, स्वत्व सांभाळून उरलीस तशीच, हेही कळलं
त्यानं पुढे होऊन तुझ्या पापणीवरचा शोक टिपला,
त्या क्षणी, राधे तुला तुझा पुरुष भेटला.
पुरुष-जो क्षमा करून नाही ऋणी करत;
पाठ फिरवून नाही उणी करत;
घेतो समजून, सावरतो, आवरतो, उराशी धरतो;
आपल्या नसलेल्या स्वप्नांसाठीही आपल्या काळजाचं घर करतो.
राधे, पुरुष असाही असतो!

– अरुणा ढेरे

____
एकदम आवंढा येतो ही कविता वाचताना.
____
याच प्रकारची पण जरा वेगळी छटा असलेली. गुरु ग्रहाची गोष्ट. गुरु म्हणजे बृहस्पती हा देवांचा गुरु. चंद्रचाही अर्थातच. चंद्राने गुरुपत्नीगमन केले व त्याला शाप मिळाला. गा सहवासातून चंद्राचा पुत्र म्हणजे बुध जन्मास आला. पण या सर्वात बुधाचा काय दोष म्हणुन गुरुने त्याचा सांभाळ केला.
ही पुराणातील गोष्ट. अत्यंत टोकाचा चांगुलपणा दाखवणारी, गुरु ग्रहाचे मोठे मन (benevolent) दाखविणारी.

हे मिपा असतं तर एव्हाना "तो राघा होता म्हणुनी" हे विडंबन येऊन त्यावर शंभरेक प्रतिसाद आले असते.

आज तो कृष्ण होता. पण पूर्वी तो राम होता. तेव्हासुद्धा ती त्याला प्राप्त करुन घेउ शकली नाही...

कारण तेव्हा तो एकपत्नीत्व पालत होता. तेव्हा रुक्मिणी होती सीता. आणि राधा अशीच कुणाच्या स्मृतीतही नसलेली कुणी एक साधी भोळी भक्त.....

किंवा कुणी सांगावं तीच असेल अहिल्या. तीच ती उत्कटता जी राधेच्या कृष्णप्रेमाबद्दल आहे ...ती उत्कटता आणि प्लेटोनिकता अहिल्येच्या रामभक्तीत आहे. तिला शाप दिलेले मुनिवर गौतम... त्यांनाच तर पश्चात्तप होत नसेल ?

त्यांनीच तर आपल्या भाळी लिहून नसेल घेतलं प्रायश्चित्त -- अनय होण्याचं!

किंवा

रामाच्या पदस्पर्शानं अहिल्या पवित्र झाली, हा असेल आपलाच भ्रम. कदाचित तिच्या भक्तीनं आतडी पिळवटून आले असतील प्रभु रामचंद्रच तिच्यासाठी. शोधत शोधत ते आले अहिल्येकडे की अहिल्या गेली त्यांच्याकडे ? उत्कटता त्याही जन्मात होतीच.

कदाचित रामाचा अवतारच घेतला असेल त्या अहिल्येसाठीच. लंकेतलं ते युद्ध, ती वानरसेना, ही देखील शेवटी एका भक्तासाठीच होती ना ? 'रावण' नावाच्या विरोधभक्ती करणार्‍या परमभक्तासाठीच ?
आले असतील की मग ते त्या शिळेच्या... त्या खडकाच्या..त्या गौतमपत्नीच्या व्याकुळतेपुढे नतमस्तक होउन. आणि इतकं होउन त्यांचा जन्म कशासाठी हे ठरवून टाकलं आपणच...परस्पर आपसात.

शेवटी आपल्याही मनात गौतम असतोच कुठेतरी. त्याला अहिल्या आवडत असते. निरतिशय प्रेमही असतं. अनयाचं राधेवर होतं तसच. इतकं की आपल्या ह्या प्रिय व्यक्तीसाठी त्यांनी आपल्या प्रियेच्या प्रियतम्याची वाट पाहिली संयम ठेवून. पण तरी मनात भाव होताच "अहम्"चा. "मी" ह्या अहिल्येचा-राधेचा "त्याग" करतोय ह्याचा.
राधा मात्र ह्या "मी"पणापासून मुक्त होती. मुक्त कसली ? ती नव्हतीच. ती आणी भगवंत एकरुप तर झाले होते ना ? ते वेगळे असे होते कुठे ?

त्यांनी तादात्म्य साधलं होतं. अद्वैताचा अनुभव घेतला होता. गौतम- अहिल्या- श्रीराम वेगळे नाहित. अनय-राधा-कृष्णही एकच आहेत. वेगळेपण जाणवतं ते भौतिक मर्यादांमुळे. जे तसंही असतं क्षणभंगुर.

कथावस्तू आकर्षक आहे. पात्रनिर्मिती विलोभनीय आहे.

हे पुणेरी दुकानदार आणि त्याच्या कष्टंबरच्या नात्यावरचं स्फुट आहे.

मी नुकतीच काही पुस्तकं घ्यावीत म्हणून पुण्यातल्या दोन आघाडीच्या पुस्तक-दुकानदारांना फोन केला होता. विशिष्ट दिवशी मी येईन, तेव्हा माल तैयार ठेवा अशी नम्र विनंती केली. (विशिष्ट दिवस वजा फोनचा दिवस >= १५ दिवस.) त्यावर "तुम्ही यायचंय तेव्हा या, त्या दिवशी स्टॉकला असेल तर मिळेल." असं उत्तर मिळालं.

तर या घटनेवरून काय दिसतं? असं दिसतं की "नाही" म्हणणं हा पुणेरी दुकानदाराचा स्थायीभाव आहे. नो-नाही-नहीं-नय असा नन्नाचा पाढा ऐकून थकलेल्या राधारूपी ग्राहकाला "नय् न म्हणणार्‍या (∴ "अनय") दुकानदाराची" आस लागल्यास नवल नाही.

व्हॅन खॅाक्क मथुरेत असता तर कशी चित्रं काढली असती?काळा निळा रंग वापरला असता का?

काव्यात्म लेखन आवडलं.

अनय, भित्रं तिच्यायला!
दोन गालांवर दोन काड्कन मुस्काडीत ठेऊन त्या राधेला घराबाहेर काढायची सरळ! जा म्हणावं इतकं आहे तर र्‍हा त्या किसन्यासोबत!!
थू: त्याच्या जिंदगीवर!!!

कृष्ण निघून गेल्यावर अनय-राधेचं उर्वरित जीवन कसं होतं यावर कोणी काल्पनिक प्रकाश टाकावा.

अनयाच्या वाट्याला तर ते खोटे भाबडे क्षण पण नव्हते

कोण अनया?