मरणाचा बाजार

लहानपणापासून एक गोष्ट माझ्या लक्षात आलीये, कोणीही गेलं, वारलं, मेलं, खपलं, गचकलं वगैरे तर मला रडायलाच येत नाही. हे माझ्या खूप जवळच्या लोकांना म्हणजे ज्यांनी मला विनाकारण रडताना पाहिलंय त्यांना पटणारही नाही, बाकीच्यांचं तर जाऊचदे! पण नाहीच येत मला रडायला कोणीही गेलं तरी. म्हणून मला ती व्यक्ती प्रिय असत नाही असं नसतं. कितीही प्रिय व्यक्ती असली तरी असंच होतं. हे बहुतेक मरणाचा आणि इमोशन्सचा बाजार मांडलेला बघून होत असावं. तर ते असो.
असं कोणी गेलं की भेटायला येणारी माणसं फार मनोरंजक असतात. त्यामुळं रडणं सोडाच काहीवेळा हसायलाही येतं. आज्जी गेली तेव्हा मी माझं जवळचं माणूस गमावलं ते पहिल्यांदा. तेव्हा भेटायला खूप लोकं यायचे. एक आन्टी आलेल्या फुलऑन मेकअप वगैरे करून. मला अजूनही त्यांनी नेसलेली बाॅटलग्रीन रंगाची झुळझुळीत साडी आठवतेय आणि मरून रंगाची लिपस्टीकसुद्धा. तर त्या आन्टी आणि अजून दोन काकू यांच्यात संवाद 'साडी कुठून घेतली, कितीला घेतली, लिपस्टीकचा ब्रॅण्ड' वगैरेवर चर्चा सुरू होती. मला गंमत वाटलेली. आणि मी विचित्रच चेहराकरून त्यांच्याकडं बघत बसले होते नंतर आन्टीला ते जाणवलं आणि ती आन्टी खूपच खजील झाली होती.
एकदा माहितीतले एकजण गेले, जरा जवळचे होते म्हणून समजल्या समजल्या गेले. तर गेलेल्या व्यक्तीच्या अंगावर हात आपटून आपटून त्यांच्या नात्यातली एक मुलगी खूप जास्त रडत होती. खूप वाईट वाटलेलं तिला, खूपच दुःख झालेलं दिसत होतं. तिथं जमलेल्या बायकांच्यात 'होणार सून मी या घरची' बद्दल चर्चा सुरू होती. एक काकू म्हणे, "त्या जान्हवीच्या सासरसारखं सासर पाहीजे बघा सगळ्यांना" दुसरी काकू म्हणे, "हो तर! किती भाग्यवान ती, इतक्या सासवा असून जाच नाही की कटकट नाही. पण मेले या आठवड्यातले एपिसोड बघायलाच मिळाले नाहीत ओ, काय झालं काही कळेना." तर ती हात आपटून आपटून रडणारी मुलगी एकदम म्हणाली, "श्री आणि जान्हवी आता वेगळे राहणार की ओ..." असं म्हणून त्या काकांच्या अंगावर हात आपटून, "कसं होईल ओ आता काकाऽऽऽऽऽ" पुन्हा रडायला लागली. मला जोराचं हसू आलेलं तिथं. 'मी आलेच' असं सांगून बाहेर पडून एकटीनंच हसून घेतलेलं आणि परत आत जाऊन गंभीर तोंड करून बसले होते. हे असे प्रसंग होतच असतात.
एक ऐकीव किस्सा आहे, एका गावाकडं एक बाई गेल्या, तर त्यांच्याकडं कामाला मदत करायला येणाऱ्या बाईने दारातूनच गळा काढला, "दिवाळीत मला जरीची साडी देतो म्हनलेल्या की वैनी, आता कोन दील मला जरीची साडी, वैनी असं कसं गेलात ओऽऽऽऽऽ." तिथं असणाऱ्या शहाण्यासुरत्या लोकांची हसून मुरकुंडी वळली असेल यात शंका नाही.
हे तर एक झालंच, घरातली माणसंसुद्धा ताळतंत्र सोडून वागणारी असतात. घरातलीच व्यक्ती गेली समजा ती बाई असेल तर तिचं प्रेत, शव, मढं इ. जे काही असेल ते घरात असतानाच तिच्या दागिन्यांची वासलात कशी लावायची, कपड्यांची वाटणी करायची की नाही, बॅन्केचे डिटेल्स वगैरे घेणे यावर चर्चा सुरू असतेच. पुरुष असेल तरी जरा फरकानं हे असंच असतं. एक ओळखीतले आजोबा परगावी असताना गेले, पण त्यांना इथं त्यांच्या निवासस्थानी आणणार होते. ते येईपर्यंत सात तास त्यांच्या घरातले लोक आळीपाळीनं ते कसे छळवादी आहेत, ते कसे गरीब स्वभावाचे आहेत, ते कसे तऱ्हेवाईक वागतात, ते कसे शांत आहेत इ. असं बोलत होते. आणि ते आल्यावर अचानक हमसाहमशी रडणं वगैरे. मला प्रश्न पडतो हे कसं जमतं? मला येतच नाही माणूस मेला की रडता.
ते असो. पुढची गंमत अजून भयाण असते. ते दिवसकार्य वगैरे प्रकार. कावळा शिवणे इ. आता कावळ्यांना बोर होत नसेल काय तेच ते भात खाऊन मग ते का येऊन चोच मारतील पिंडाला? हा आपला मला पडलेला प्रश्न, विचारला तर "जास्त अक्कल आलीये?" असं ऐकावं लागणार हे माहित असल्यानं गप्प बसलेलं बरं. एखादवेळेस कावळा शिवत नसला तर भटजी लोकं तूपाची धार सोडतात पिंडावर त्या वासानी कावळे भसाभस येतात हे माझं निरिक्षण. एखाद्यावेळेस सगळे सोपस्कार पूर्ण व्हायच्या आतच कावळा शिवला तर, "काहीसुद्धा इच्छा राहिली नव्हती हो! किती शांत, समाधानी!!" असं म्हणून लोकं गळे काढतात. आणि शिवलाच नाही कावळा तर "काय इच्छा राहिली असेल हो? कुणात जीव अडकला असेल?" असं म्हणून पुन्हा गळे काढताना दिसतात लोकं. काही समाजात यावेळी खाद्यपदार्थ ठेवण्याची पद्धत असते. म्हणजे त्यावेळी तिथं येणाऱ्या प्रत्येक नातेवाईकानं, संबंधितानं येताना काहीतरी पदार्थ आणायचा असतो. मग ते पदार्थ तिथे मांडून ठेवायचे असतात आणि कावळा मग कुठल्यातरी व्यक्तीने आणलेल्या पदार्थाला आधी शिवेल (चोच मारेल) ती व्यक्ती खूष होऊन, "माझ्यावर खरंच जीव होता त्यांचा माझ्या हातचं अमुक आवडायचंच त्यांना" असं म्हणून परत कढ... इथं घाटावर गेलं की या ठीकाणी दारूच्या बाटल्या आणि सिग्रेटची पाकिटंही दिसतातच. ते सुद्धा आवडते पदार्थ असूच शकतात ना! त्यातही जीव अडकलेला असूच शकतो ना!!.
माणूस गेल्यावर एक कोपरा सारवून घेऊन त्यावर दिवा लावून ठेवतात दहा दिवस अखंड आणि त्या सारवल्या जागेवर म्हणे चिमणीचे पाय उमटले तर मोक्ष मिळालाच, चिमणीचा की कुठला अवतार घेऊन जन्माला आलेली असते म्हणे ती व्यक्ती, इतक्या चिमण्या असत्या तर "चिमणी वाचवा" म्हणून सांगायला कशाला लागलं असतं? काहीतरी एकेक समजूती असतात खरं लोकांच्या.
हे सगळं होत असताना आपसूक, विनाआजार एखादी व्यक्ती गेली असेल तर "चांगलं मरण आलं बघा.पुण्यवान हो फार पुण्यवान!" आजारी पडून गेली असेल एखादी व्यक्ती तर "फार सोसलं हो, सुटकाच केली देवानं, पुण्यवान हो पुण्यवान म्हणून लेकराबाळांकडून सेवा झाली." सगळीच माणसं पुण्यवान कशी? त्या व्यक्तीला अजून जगायचं असेल तर? मग ती आजारी असो नसो, तिची सुटका झाली हे चांगलं कसं? हे असं पाप पुण्याच्या प्रतवारीत कसं काय तोलता येत? हे असे बाळबोध प्रश्न मला पडतात पण ते गिळून टाकण्यात येतात.
या सर्वात लहान मुलं असतील आजूबाजूला तर त्यांचे प्रश्न तर महान आणि थोरच असतात! एक पाच सहा वर्षांचा मुलगा त्याच्या बाबाची आई गेल्यावर त्याच्या आईच्या आईबाबाला म्हणाला "आता ही आज्जी गेली म्हणजे देवाघरी गेली, म्हणजे आता ती फोटोत जाणार, तुम्ही कधी जाणार आहात आता फोटोत? मला परत एकदा नीट बघायचेय सगळी प्रोसेस" ते आज्जीआजोबा आचंबित होऊन तिथून उठून गेले बिचारे.
नुकतंच अशा काही प्रसंगाना डोळ्यादेखत पाहीलं. घाटावर जावं लागलं. तिथे फक्त आमचंच कुटुंब नव्हतं. इतरही अनेक कुटुंबं होती कावळ्याची वाट बघत, आपापलं माणूस मुक्त होण्याची, त्याला मोक्ष वगैरे मिळण्याची वाट पाहत उन्हात चटके सोसत उभी होती. तिथं फक्त एक माणूस एकटा होता. त्याच्यासोबत एकही माणूस, नातेवाईक, मित्रमंडळ असं कोणीच नव्हतं. ते पाहून माझ्या डोळ्यात पाणी आलं मात्र. एकाकीपणापेक्षा, एकटेपणापेक्षा मरण सुसह्य असावं असं मला वाटतं म्हणून असेल कदाचित पण तेवढ्यापुरतं माझ्या डोळ्यात पाणी आलं.

~अवंती