मराठी इंटरनेट साइट्सवर स्त्रियांचे प्रमाण कमी का?

खरेच कुतूहल आहे. "अलेक्सा डॉट कॉम"ला वापरकर्त्यांचा स्त्री/पुरुषभेद कसा कळला?

वेगवेगळ्या संस्थळांवरील रहदारीचे विश्लेषण करण्याकरिता त्या रहदारीचा लिंगनिहाय विदा नेमका कसा मिळतो?

अजूनतरी मराठी प्रांतात नोकरी करणार्‍या स्त्रीयांचे प्रमाण हे पुरूषांइतके झालेले नाही. त्यामुळे (ऑफीसातून) मराठी संस्थळ वापरणारे पुरूषच जास्त असावेत. (हा एक आपला अंदाज हं)
महिला दिनाच्या शुभेच्छा!

अनेक वेबसाईट्स स्टॅटीस्टीकल मॉडेल्स वापरुन तुम्ही स्त्री आहात का पुरुष हे शोधतात. (गुगल प्रोफाईलवर मी माझे 'लिंग' दिले नव्हते. पण आता गुगल स्वतःच मला पुरुष असे दाखवतो) अलेक्साने अर्थातच मराठी संस्थळावरून तुम्ही पुरुष आहात का स्त्री हे ओळखलेले नाही. तुमच्या इतर इंटरनेट वापरावरून (इतर सर्च क्लायंट्सकडून?) ही माहीती मिळलेली आहे.

मराठी इंटरनेट सायटींवर स्त्रियांचे प्रमाण कमी का? आहेत तेवढ्या पुरेशा आहेत की;-) 'सौ सुनार की एक लुहार की' हे तुम्ही ऐकले नाही काय?
यावरुन आठवले. मराठी संकेतस्थळांवर काही वर्षांपूर्वी काही विवक्षित स्त्री आयडीजना टारगेट करुन, त्यांचा छळ करुन त्यांना 'पळवून' लावण्यात पुरुषार्थ मानण्याची एक विकृत फॅशन होती. काही आयडीज त्यात कामी आले. (त्यातले काही नंतर पुरुषांचे आयडीज होते असे कळाले आणि लोचा झाला!) काही बाणेदार महिला आयडीजनी झाशीच्या राणीप्रमाणे युद्ध करुन रणांगण सोडले ते परत न येण्यासाठीच.
गरीब बिचारे पुरुष ! ते यातल्या कश्श्यात म्हणजे कश्श्यात नसतात. मीठ नसलेली दोडक्याची किंवा दुधी भोपळ्याची भाजी खातात, शेवटच्या टप्प्यात रंगात आलेली म्याच बघताना बायको अचानक 'एका प्रेमाची दुसरी गोष्ट' लावते तेंव्हा त्या उगीचच कानफटीत मारावी असे वाटणार्‍या राधा नावाच्या पात्रात रस घेतात, आठवड्यातून सात रात्री बायकोचे डोके दुखत असेल तर रोज तिला अ‍ॅस्पिरिनची गोळी आणि पाण्याचा ग्लास आणून देतात (ती गोळी बायको घेत नाही, ही गोष्ट निराळी!) आपला रक्तदाब वाढवून घेतात, पण नेटकेपणाने संसार करत राहतात. तात्पर्य काय, की 'होता है, चलता है, दुनिया है' म्हणून पुरुष मुर्दाडपणे मराठी सायटींवर पडून राहतात. स्त्रियांचे तसे नसावे.
बाकी आयडींवरुन जाऊ नका. उद्या कुणीतरी रमाबाई कुरसुंदीकर या खरोखर साठी सत्तरीच्या महिला आहेत असे म्हणायचा!

मराठी इंटरनेट साइट्स पुरुषप्रधान मनोवृत्तीच्या आहेत का?

याचे उत्तर 'पुरुषप्रधान मनोवृत्तीच्या आहेत' असे आहे हे खेदाने म्हणावे लागते.

तरीही इंटरनेटवर व्यक्त होण्यात स्त्रियांचे प्रमाण कमी का असावे?

कारणे माहित नाहीत.. परंतु प्रिन्ट आणि इतर मिडिया मध्ये देखिल हे प्रमाण विषम आहे असे माझे निरिक्षण आहे ( विदा नाही). मराठी इंटरनेट साइट्स वर ही विषमता अधिक प्रमाणात आहे का ह्याची कल्पना नाही.

वर तुम्ही दिलेल्या संस्थळांच्या संस्थापकांमध्ये स्त्रिया आहेत काय? नसल्यास, ऐसी अक्षरे ह्या बाबतीत एक milestone ठरावा.
जागतिक महिला दिनाच्या तुम्हालाही शुभेच्छा... जगात सर्वच क्षेत्रात स्त्रियांची उत्तरोत्तर प्रगती / उन्न्ती होवो ही मनोकामना.

"मूळ लेखनात सुटलेले महत्त्वाचे मुद्दे" विशेष आवडले. यथावकाश त्यांना प्रतिसाद द्यायचे म्हणतो. तूर्तास त्या मुद्द्यांबद्दल अभिनंदन.

वर उल्लेखलेल्या भागातल्या मुद्द्यांचा उत्तम परामर्ष या ब्लॉग वर घेण्यात आलेला दिसतो आहे : http://dnyanadadeshpande.blogspot.com/2012/03/blog-post_08.html?spref=fb

माझे काही सुचलेले विचार :
ज्या वर्गामधे एकंदर आर्थिक स्थैर्य असेल तेथे इंटरनेट च्या वापराबद्दल लिंगसापेक्ष समानता असण्याचं गृहितक मला सकृद्दर्शनी बरोबर वाटतं. मात्र स्वतःच्या हक्कांची जाणीव, आर्थिक प्रगती आणि स्थैर्याच्या बाबत "स्मार्ट" असलेल्या या वर्गामधे, आपल्या हितसंबंधांपलिकडे पहायची प्रवृत्ती कमी होत असल्याची खंत वर उल्लेख केलेल्या ज्ञानदा देशपांडे यांच्या लेखात जी व्यक्त झालेली आहे ती मला बरोबर वाटते. एकंदर प्रबोधन, सामाजिक समस्यांबद्दलच्या विचारांची घुसळण, विशेषकरून स्त्रियांच्या हक्कांच्या प्रश्नांबद्दलची जागरूकता याबद्दल खाओ-पिओ-ऐश करो वर्गातल्या उदासीन किंवा प्रसंगी छद्मी प्रवृत्तींचं एक्स्टेंशन म्हणजे त्या वर्गातल्या स्त्रियांची या प्रक्रियेतली गैरहजेरी.

अर्थात हे सरसकट खरं नाही. महाराष्ट्रातल्या अनेक शहरी, निमशहरी आणि गावाकडच्या पॉकेट्स मधे कुठे ना कुठे स्त्रियांचं सक्षमीकरण किंवा त्यांच्या प्रश्नांबद्दल जागरूकता दाखवणारा स्त्रीवर्ग आपल्याला भेटतो. यामधे अनेक मध्यमवर्गीय घरातल्या स्त्रिया आहेतच. महाराष्ट्र हे जे कार्यकर्त्यांचं मोहोळ असं म्हण्टलं गेलेलं आहे त्यात स्त्रियांचा सहभाग निश्चितच मोठा आहे. मात्र जिथे मराठी लोक एकमेकांशी ऑनलाईन संवाद साधताना दिसतात तिथे याचं प्रतिनिधित्व आजवर पुरेसं झालेलं नाही असा प्रत्यय येतो.

मायबोलीवर आलेला आणि मला अतिशय आवडलेला एक प्रतिसाद आणि त्यावर माझी प्रतिक्रिया इथे डकवते आहे:
मृदुला म्हणतातः

मराठी इंटरनेट साइटची मनोवृत्ती अमूक असे म्हणता येणार नाही. त्यावर लिहिणार्‍या लोकांविषयी काही संख्याशास्त्रीय निष्कर्ष काढता येऊ शकेल.

माझ्या अनुभवात असे आले आहे की तात्रिक, राजकीय, क्रीडाविषयक अश्या (पूर्वी पुरुषप्रधान) चर्चांत हल्ली स्त्रियांचा जवळपास सारखाच सहभाग दिसून येतो. पण स्वयंपाक, सुशोभन, संगोपन, प्रसाधन अश्या (स्त्रीप्रधान) चर्चांत पुरुषांचे प्रमाण कमी दिसते.

माझं उत्तरः

मृदुलाच्या प्रतिसादामधे मला जी शंका होती तीच पुन्हा खरी आहे का काय असं वाटतंय. पूर्वीच्या पुरूषी चर्चांमधे आता स्त्रियांनाही रस निर्माण झालेला आहे. आपल्या घराबाहेरही जग आहे त्याची जाणीव स्त्रियांना झाली आहे, होते आहे; ही गोष्ट मला पॉझिटीव्ह वाटते. पण घर, मुलं यात आपलीही समान जबाबदारी आहे याबद्दल पुरूषांमधे कितपत जागृती आहे याबाबत शंका आहे.

या चर्चेत विचार करत असलेल्या सर्वच संस्थळांवर ही चर्चा सुरू केलेली आहे. त्यामुळे प्रतिसाद चोप्य-पस्ते करण्याचा मोह आवरत नाही; त्यातून तेच तेच पुन्हा टाईप करण्याचे कष्टही वाचवते आहे.

महिला ऑफीसमध्ये फक्त ऑफीसचं काम करतात (हा हा हा!! ;) )
किंवा
ऑफीसचं काम (करायचे) नसल्यास शिळोप्याच्या गप्पा मारतात पण (पुन्हा काम करावं लागेल म्हणून) कंप्युटरकडे वळत नाहीत
किंवा
महिलांना एकुणच 'अव्यक्त' रहाणे आवडते (? हे माझ्या एका मित्राचे ठाम मत आहे. 'पुरुषांनी महिलांना समजून घ्यायचे असते - त्या काहीच सांगणार नाहीत' या प्रकारावर तो (दोन पेग झाल्यावरत तर जास्तच खुमासदार) बोलतो ते रेकॉर्ड करून इथे लिहिलं पाहिजे ;) )

मुळात स्त्री - पुरुष समानता म्हणजे काय?
ही समानता सांख्यिकीच्या आधारे ठरलेली असावी का?

लेखात आलेला आणि प्रामुख्याने जाणवणारा मुद्दा हा 'समान संखे'वर आधारित आहे असे मला वाटले. जे मला पटत नाही. सांख्यिकीच्या आधारे जर शिक्षण, नोकरी, उच्चपदे आणि इतर तुलना करायची क्षेत्रे ह्यामध्ये जर "स्त्री = पुरुष" असे सिद्ध झाले तर स्त्री - पुरुष समानता आली असे म्हणता येईल का? हा मुद्दा वैचारिक नसून सामाजिक असावा असे मला वाटले. ह्याचे मूळ आपल्या सामाजिक जडणघडणीवर आधारित आहे.

१. आता लेखात म्हटल्याप्रमाणे समानता नाहीयेय तर त्याचे काय फायदे व तोटे ?
२. जर समानता (?) झालीच तर त्याचे काय फायदे व तोटे ?
३. जर सांख्यिकीच्या आधारे "स्त्री > पुरुष" असे झाले तर त्याचे काय फायदे व तोटे ?

आता इंटरनेटचा मुद्दा:
हा मुद्दा समानता आणि स्त्रीमुक्ती ह्यापासून सर्वस्वी भिन्न आहे.
इंटरनेटवर अभिव्यक्त व्हायला मुळात इंटरनेटचा अ‍ॅक्सेस हवा. जसा टीव्ही सरसकट सगळ्या घरांमध्ये पोहोचला आहे तसे इंटरनेट अजूनही घराघरात पोहोचले नाही. तसे जेव्हा होईल तेव्हा महिलांची संख्या लक्षणियरित्या वाढेल असे खात्रीने सांगता येईल. बघा म्हणजे, टीव्हीवरच्या रटाळ, टुकार अशा मालिकांचा TRP हा महिलाच ठरवतात कारण त्यांना मिळालेला वेळ त्या असल्या मालिकांमध्येच सत्कारणी लावतात. पण ते टीव्हीचा सहज असलेला अ‍ॅक्सेस ह्यामुळे. हा मुद्दा लेखात ध्यानात घेतलेला नाही. फक्त काही नोकरपेशा आणि उच्चमध्यमवर्गिय महिलांना अभिप्रेत धरून चर्चा सुरू आहे.

तरीही इंटरनेटवर व्यक्त होण्यात स्त्रियांचे प्रमाण कमी का असावे?

ह्यावर दुसर्‍या एका संस्थळावर आलेला खालील प्रतिसादातले मतही लक्षात घेण्याजोगे आहे.

ईंटरनेट वापरणे हा ज्याचा त्याचा वैयक्तीक प्रश्न आहे. कदाचित बहुतांश स्त्रियांना यात रस नसेल किंवा बर्‍याचशा फक्त वाचनमात्र राहण्याला पसंती देत असाव्यात. करत असलेल्या नोकरीचे स्वरुपही कारणीभूत असु शकते. हे पुरुषांना देखील लागू होते.

- (इंटरनेटवर अभिव्यक्त न होणारी बायको असलेला) सोकाजी

मराठी संस्थळावरच्या स्त्रिया नळावरच्या बायकांसारखे कचाकचा भांडतात असे कुणीसे मराठी संस्थळावरच म्हंटले होते. त्यांच्या तोंडावर फेकायला हा विदा उत्तम ठरावा.

या एका चांगल्या अशा विषयाचा मुख्य हेतू [जरी शीर्षकावरून] एका विशिष्ट कारणासाठीच घेण्याचा लेखिकेचा उद्देश जरी असला तरी तो मांडताना अदिती यानी सुरुवातीलाच समानतेचा मुद्दा आणला आहे तो स्वागतार्ह आहे. त्या लिहितात "तरीही स्त्री-समानता संपूर्णतः आलेली आहे असे आम्हांस वाटत नाही." ~ इथे अनेकवचनी संबोधनाचे प्रयोजन कशासाठी आहे हे जरी उमगत नसले तरी वाक्यातील भावनेशी सहमत व्हायला पुरुष गटाला कसलीही अडचण नाही, कारण ती या क्षणीदेखील वस्तुस्थिती आहे. भारतासारख्या आजही या संदर्भातील पुराणकाळातील वांग्याला चिकटून बसलेल्या मनोवृत्तीचा मागोवा घेण्याची गरज नाही इतकी ती खोलवर रुजलेली आहे. मुलीने 'पीएच.डी.' जरी मिळविली तरी नेमकी तिच्या बुद्धिमत्तेची झेप कुठपर्यंत पोहोचली आहे याबद्दल तिच्या आईवडिलांना खरे तर अभिमान आणि आनंद वाटला पाहिजे, पण भोवताली मी असेही पालक पाहिले आहेत की अगदी अभिनंदनाच्या दिवशीच 'हिने पीएच.डी. मिळविली, आता हिच्या लग्नाचे काय ?" असा प्रसाद प्रॉड्क्शन धर्तीच्या चित्रपटातील टिपिकल कौटुंबिक रडीचा संवाद त्यांच्या मनी रुजू लागतो. म्हणजे जिथे पालकांनाच आपल्या मुलीच्या 'अती शिकलेल्या' टॅगची भीती चिंता वाटते तिथे अन्यांची काय कथा !

ज्या देशाच्या शिक्षणपद्धतीवर आपली शैक्षणिक वाटचाल अधोरेखीत आहे त्या खुद्द इंग्लंडमध्येही स्त्री-पुरुष समानतेविषयी काही वेगळी स्थिती नव्हती. इंग्लंडमध्ये मेरी वुल्स्टन क्रॅफ्टसारखी स्त्रीस्वातंत्र्यवादिनी आणि जॉन स्टुअर्ट मिल सारख्या सामाजिक असमानतेविरुद्ध लिहिणार्‍यांनी वेळोवेळी स्त्री-जीवनविषयक प्रश्नावर सडेतोड विचार प्रकट केले म्हणून तिथल्या स्त्री वर्गात 'समानता हक्का'विषयी काहीतरी जागृती निर्माण झाली होती. निसर्गानेच चूल व मूल हे स्त्रीचे कार्यक्षेत्र ठरविले आहे, त्याना पुरुषापेक्षा बुद्धी व कल्पनाशक्ती कमी आहे, त्यामुळे अज्ञान आणि गुलामगिरीची साखळी ही जन्मजातच त्यांच्या गळ्यात आहे, इत्यादी तथाकथित सिद्धांतांची क्रॅफ्ट आणि मिल यानी रेवडी उडविली होती. तसे इथे भारतात झाल्याचा दाखला नाही.

त्यामुळे कोणत्याही क्षेत्रातील स्त्री-पुरुष विषमतेतील प्रमाण [जे अदितीने 'इंटरनेट सहभाग' संदर्भात चार्टद्वारे दाखविले आहेच] असेच राहण्याचे कारण मुख्यत: पुरुष वर्चस्वाचे आणि ते स्त्रीयांनीही मानले असल्याचे लक्षण आहे.

माझा जालीय दुनियेशी गेल्या वर्षभरातील परिचय आहे आणि त्या आधारे 'सहभागातील जाणविण्याइतपतचा फरक' मी वेळोवेळी नोंदविला आहे. फक्त 'मायबोली' वर (मला) असे आढळले की अन्य संस्थळांच्या तुलनेत इथे स्त्रियांच्या सहभागाचे प्रमाण लक्षणीय आहे. इतकेच नव्हे तर तेथील स्त्री सदस्या हिरीरीने विविध विषयात भाग घेतात - धाग्यांच्या तसेच प्रतिसादाच्या रुपातही - मला वाटते 'मायबोली' च्या स्थापनेलाही बरीच वर्षे झाली असल्याने सुरुवातीच्या काळापासून जे स्त्री सदस्य आहेत त्यांच्यात आता जो आपलेपणाचा कौटुंबिक भाव निर्माण झाला आहे त्याची परिणिती इथल्या सातत्याच्या सहभागात झाली आहे, जी स्वागतार्ह मानली पाहिजे. 'गटग' सारखे उपक्रम राबविणे, त्याद्वारे आणखीन् नवनवीन महिला सदस्यांची ओळख करून घेणे, धागा प्रतिसादव्यतिरिक्तही फोन आणि ई-मेल द्वारे कायम संपर्कात राहणे, मुलामुलींच्या शैक्षणिक प्रगतीविषयी, आरोग्याविषयी व्य.नि. वि.पू. तून सातत्याने चौकशी करणे आदी भावनिक नात्यामुळेही त्यांचा तिथला (मायबोलीवरील) सहभाग कायमचा राहिल्याचे दिसते.

'उपक्रम' आणि 'मीमराठी' वर मात्र स्त्री सदस्यांचे प्रमाण ज्याला 'तुलनात्मक दृष्ट्या कमी' म्हटले जाईल असे आहे. त्याला कारण म्हणजे 'उपक्रम हॅज एस्टॅब्लिश्ड इटसेल्फ अ‍ॅज टू अ‍ॅकेडेमिक टु रीस्पॉन्ड ऑन डेली बेसिस', जिथे पुरुष सदस्यच अनियमितपणे येतात जातात तिथे ज्या काही स्त्री सदस्या आहेत त्यांची काय कथा ! अर्थात उपक्रमचे जे रुपडे आहे ते तिथल्या व्यवस्थापनाचाच निर्णयाचा भाग असल्याने त्याबद्दल अन्यांना तक्रार करायला जागा नाही, अधिकारही पोचत नाही. मात्र 'मीमराठी' हे तसे केन्द्रीभूत नसल्याने तिथे नवनवीन सुचनांना/कल्पनांना व्यवस्थापकांकडून चांगल्या प्रकारे अ‍ॅकॉमोडेट करून घेतले जात असल्याने तेथील उलाढाल अव्याहतपणे चालू असते [जरी मायबोलीच्या तुलनेने तिथेही स्त्री सदस्य संख्या कमी दिसत असली तरी]. विषयांचीही विविधता असल्याचे आढळत असल्याने येथून पुढील काळात मीमराठीवरही स्त्री सदस्यांची संख्या चढत्या भाजणीची दिसेल याची मला वैयक्तिक खात्री वाटते.

"ऐसी अक्षरे" बाबत अदिती म्हणते त्याप्रमाणे ते संस्थळ अजून बाल्यावस्थेत असल्याने "ऐसी...."ची या संदर्भातील "मिळकत" आजच पुढे आणावी असे वाटत नाही. संस्थळाच्या स्थापनेला किमान एक वर्षाचा कालावधी झाल्यानंतरच या प्रकारच्या अभ्यासाला जागा द्यावी. तरीही आज या क्षणी तिथे जितके पुरुष सदस्य आहेत त्यांच्या तुलनेने स्त्रीयांचा जितका आकडा असणे अपेक्षित आहे, तो पुरेसा आहे असे ढोबळमानाने म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही.

राहताराहिला स्त्री सदस्यांचा संस्थळावरील प्रत्यक्ष सहभागाचा प्रश्न. इथेही 'मायबोली' वरील स्त्री सदस्या अन्य संस्थळांच्या तुलनेत आघाडीवर असल्याचे स्पष्ट चित्र दिसेल. उपक्रमवर 'प्रियाली', मीमराठीवर 'आतिवास, नीलपक्षी', ऐसी अक्षरेवर अर्थातच 'अदिती आणि रोचना' अशी हाताच्या बोटावर मोजण्यासारख्या स्त्रीयांची नावे 'धाग्यां'च्या रुपात दिसतात. "केवळ प्रतिसादात स्वारस्य" अशा घटकापुरतीच या तीन संस्थळावरील काही स्त्री सदस्यांची उपस्थिती कार्यरत असल्याचे जाणवते. पण मायबोलीच्या तुलनेत तो आकडा थिटा आहे हे मान्य व्हावे. [यामध्ये मी 'कविता' या घटकाचा 'धाग्या' च्या व्याख्येत चर्चेसाठी समावेश केलेला नाही.]

असो. आजच्या अति वेगवान आणि वैज्ञानिक युगात स्त्रीजीवनविषयक समस्यांबाबत लोकमत निर्माण करणे वा ते जागृत करण्यास मराठीतील संस्थळे मोलाची कामगिरी करू शकतील असे वाटत असल्याने स्त्री सदस्यांचा (ज्या सर्वार्थाने सुशिक्षित आहेत) सहभाग केवळ पाककृती, वधूशृंगार, बालसंगोपन, भटकंती इतक्या विषयापुरताच मर्यादित न राहता समाजाच्या विविध अंगांना स्पर्श करणार्‍या विषयातही त्यांचा सहभाग होत राहिल्यास त्यामुळे अन्य स्त्रीयांनाही वेगवेगळ्या संस्थळांच्या सदस्यत्वाची तहान लागेल.

अशोक पाटील

संपूर्ण चर्चा अजून वाचलेली नाही (इतकं कोण वाचणार!), पण चर्चा करताना काही मुद्दे लक्षात घेतले पाहिजेत.

१. वरच्या चित्रात दाखवलेल्या हिरव्या आणि लाल रंगाचा संबंध काय?
हिरवा रंग जितका जास्त तितकी ती 'जमात' ग्लोबल इंटरनेट अ‍ॅव्हरेजच्या तुलनेने ओव्हर रिप्रेझेंटेड आहे.
लाल रंग जितका जास्त तितकी ती 'जमात' ग्लोबल इंटरनेट अ‍ॅव्हरेजच्या तुलनेने अडर रिप्रेझेंटेड आहे.

२. जवळजवळ सर्वच मराठी संस्थळांवर वय १८-२४ आणि ४५ च्या पुढे हा वयोगट अंडर रिप्रेझेंटेड आहे.
ग्लोबर अ‍ॅव्हरेजमध्ये जगभरात १८-२४ वयाच्या लोकांचा प्रचंड वाटा आहे. थोडक्यात बहुसंख्य पॉप्युलर वेवसाईट्सवरती १८-२४ वयोगट हा ओव्हर रिप्रेझेंटेड आहे. उदाहरणार्थ पहा, imgur.com , redddit.com इ. facebook.com आणि गुगलवरती हा वयोगट अ‍ॅव्हरेजच्या किंचित वर असला तरी यांचा युजर बेस इतका मोठा आहे, की ह्या वेबसाईट्स अ‍ॅव्हरेज ठरवण्यात मोठा वाटा उचलतात.

यामुळे होतं काय? तर मराठी संस्थळाच्या सँपलची संपूर्ण इंटरनेटच्या सँपलशी तुलना ही अ‍ॅपल-टू-अ‍ॅपल होत नाही.

उरलेले मुद्दे सवडीने....

(का घाईत आहे ते मात्र विचारू नये!)

अदिति, एक चांगला विषय पुढे आणला आहेत तुम्ही.
(धागा 'मीम'वर आधी वाचला, तोच इथे आहे, त्यामुळे तिथलेच उत्तर कॉपी केले आहे.)
१. मी मराठी संस्थळांवर मागच्या फक्त तीन महिन्यांपासून वावरत आहे. तुम्ही उल्लेख केलेली बहुतेक संस्थळे मी पाहुणी म्हणून पण पाहिली नाहीत. 'मीम' हे मी जिथे आले ते पहिले संस्थळ. दुसरे 'ऐसी' केवळ मागच्या पंधरा दिवसांत त्यामुळे मर्यादित अनुभवावर काही लिहावे का नाही याबाबत साशंक आहे. पण आता मर्यादा आधीच सांगून टाकल्यामुळॅ पुढे जरा लिहिते.
२. चित्रविचित्र आय. डी, मुळे खरच किती पुरुष आणि किती स्त्रिया इथे वावरतात याचा अंदाज बांधण अवघड आहे. स्त्रीचे नाव घेऊन पुरुष वावरत असेल किंवा पुरुषाचे नाव घेऊन स्त्री वावरत असेल. उदाहरणार्थ माझे 'आतिवास' हे लिहिण्याचे नाव पुरुषवाचक गणले गेले असल्याची शक्यता जास्त आहे.
३. जालावर तात्काल प्रतिसाद नोंदवता येत असल्यामुळे फार जास्त लिहिले जाते - आणि त्या प्रवाहाला तोंड द्यायला पुष्कळ वेळ लागतो. म्हणजे कधी संपतच नाही काही. टेनिसचा चेंडू जसा इकडेतिकडे फटकावत ठेवावा लागतो, तसं सारख बघत रहाव लागत काय चाललय ते. नाहीतर धागाकर्तीला इंटरेस्ट नाही असा आक्षेप येतो. त्याचा ताण येतो आणि मग नुसते वाचक म्हणून राहण्याचा आणि तेही अदृष्य राहण्याचा मार्ग पत्करण्याकडे कल होतो. आपण लिहिलेल्या शब्दांचे किती वेगवेगळे अर्थ निघू शकतात हे समजून घ्यायच असेल तर माणसाने काही काळ संकेतस्थळावर अवश्य घालवला पाहिजे.
४.त्या नादात वाचन, इतर छंद मागे पडतात. हे लक्षात आलं, की संस्थळावरचा वावर कमी होतो.
५. घरात आलं की स्त्रियांना घरच्या कामाची व्यवधानं असतात, त्यामुळे त्यांचा वेळ कमी असतो का?
६. सुरक्षितता हा एक मुद्दा आहे. बिनचेह-याच्या आणि खोट्या नावाच्या माणसांशी सतत संवाद साधण्यात एक प्रकारचा धोका असतो. त्यापेक्षा 'ख-याखु-या माणसांसोबत वेळ घालवणं परवडलं' असं माझ्या काही मैत्रिणी म्हणतात आणि त्यात तथ्यही आहे.
७. कधीकधी संस्थळावरच लेखन हे वर्तमानपत्रांसारखच असत - मग वर्तमानपत्रच वाचलेले काय वाईट? तिथ निदान लेखकाच नाव घेऊन इतरांशी चर्चा तरी करता येते. संस्थळावरच्या लेखकांची नाव काही वेळा चारचौघांत उच्चारताही येत नाहीत :-)

अशी बरीच कारण आहेत माझ्या मते आणि मी ज्यांच्याशी चर्चा करते त्या स्त्रियांचा मते!

चर्चा वाचतेय आवडीने. आम्हा स्त्रियांची संख्या का कमी ठावूक नाही. पण एस.टी.त पुरुष प्रवासी जास्त असतात. जत्रा, ट्रेन, हॉटेल,कचेर्‍या ईथेही पुरुषांचाच भरणा जास्त मग आंतरजालावर काहीतरी विशेष घडावे अशी अपेक्षा कशाला?

वयोगट १६ ते २५ : विद्यार्थी दशेतला काळ.
मुली मुलांपेक्षा जास्त अभासु असतात (हे त्यांच्या उत्तीर्ण होण्याचा प्रमाणावरुन लक्षात येईलच.) मुलांना टिंगल टावाळी करण्यात जास्त रर असतो. कदाचीत म्हणुनच या वयोगटातल्या मुलांच आंजावरील प्रमाण मुलींपेक्षा जास्त असेल.

वयोगट २५ ते ३० : नोकरी/धंद्याच्या उमेदीतली वर्षे
काळ बदलत असला तरी अजुनही नोकरी करणार्‍या पुरषांची संख्या महिलांपेक्षा जास्त आहे. पर्यायाने मुलींच्या प्रमाणात मुलांचा आंतरजालाशी जास्त संबंध येतो.

वयोगट ३० ते ४४ : गृहस्थाश्रम फेज १
नवीन लग्न झालेली युगुले, पहिलट करणी, लेकुरवाळ्यांचा हा गट. आपला समाज पितृसत्ताक असला तरी त्याची जडण घडण करणारी ती माताच. त्यामुळे लहान बाळाच्या संगोपना पासुन ते त्या बाळाच्या सुरवातीच्या शालेय काळा पर्यंत स्त्री गुरफटलेली असते.

वयोगट ४५ ते पुढे : गृहस्थाश्रम फेज २
मुलं मोठी झाली, हातशी थोडा वेळही आहे पण इडियट बॉक्सच्या आहारी गेलेला हा वर्ग. संगणक अजुनही घराघरात पोहोचलेला नाही. त्यात त्या सासु सुनांच्या कगाळ्यांचा आणि कट कारस्थानांचा मारा असलेल्या मालिकांत पुरषांना जास्त रस नसतो. तेव्हा आपले काका लोक जालावरच्या संसारात रमतात.

अलेक्सावर म्हटलेले आहे, की स्त्री-पुरुष यांचे "जनरल इन्टर्नेट यूझर्स" हे प्रमाण मानून मग त्या मानाने स्त्री-उपभोक्ते प्रमाणापेक्षा कमी की अधिक, हे सांगितलेले आहे. पण हे प्रमाण भारताकरिता (किंवा मराठी आंतरजाल वापरकर्त्यांकरिता) किती आहे, हेसुद्धा प्रमाण आपण वापरू शकतो. (जर भारत-विशेष संस्थळांमध्ये सर्वांतच स्त्रियांचा सहभाग कमी असेल, तर चर्चा मराठी संकेतस्थळांकरिता खास असणार नाही. भारतातील वापरकर्त्यांकरिता सामायिक असेल. भारतातील वापरकर्ते जागतिक वापरकर्त्यांत १०%पेक्षा कमी आहेत (विकिपेडियाच्या मते ७.५%). त्यामुळे जगाभरातल्या "जनरल इन्टर्नेट यूझर्स"चे प्रमाण हे भरतातील प्रमाणापेक्षा बरेच वेगळे असू शकते.

आता पुढील काही मराठी संकेतस्थळे बघूया :
महाराष्ट्र सरकारचे मराठी भाषेतील प्रवेशद्वार (आलेक्सा दुवा)
ई-सकाळ वर्तमानपत्र (आलेक्सा दुवा)
लोकसत्ता वर्तमानपत्र (आलेक्सा दुवा)

आता भारतातील काही स्थळे बघूया :
भारत सरकारचे प्रवेशद्वार (आलेक्सा दुवा)
टाइम्स ऑफ इंडिया वर्तमानपत्र (आलेक्सा दुवा)
द हिंदू वर्तमानपत्र (आलेक्सा दुवा)

या सर्वच ठिकाणी पुरुष उपभोक्ते "जनरल इन्टर्नेट ऑडियन्स"पेक्षा अधिक आहेत, आणि स्त्री-उपभोक्ते "जनरल इन्टर्नेट ऑडियन्स"पेक्षा कमी आहेत.

अशा परिस्थितीत "मराठी संस्थळे भारतातील सामान्य स्थितीशी समसमान आहेत, मराठी संस्थळ असणे हे या बाबतीत वैशिष्ट्य नाही" असे उत्तर देता येते.

अर्थात एकूण भारतातच "जागतिक सरासरीपेक्षा" पुरुष वापरकर्ते अधिक का? स्त्री-वापरकर्ते कमी का? असा प्रश्न कोणी विचारू शकेल. परंतु ही बाब चर्चाविषयाच्या बाहेरची आहे, असे मला वाटते, कारण चर्चाविषयाचा मोठा भाग मराठी स्थळांच्या तपशीलवार आढाव्याचा आहे.

विषयाला धरून वाट्णार नाही कदाचित पण.. आंजावरचे जास्तीचे पुरुष हे -
"फेसबुकावर हजार मित्रं...गल्लित विचारत नाही कुत्रं!"(नाव घेतात त्या स्टाईलनी म्हणायचं)- या प्रकारातले असतील तर स्त्रीया कमी आहेत याचा आनंदच होईल !

मराठी आंजावर स्त्रीया कमी आहेत ही माहिती नवीनच आहे...कारणं उमगली नाहीयेत अजून.

धनंजय, अलेक्सा पार गंडलेलं आहे हे मानलं तरीही मिपा, मीम, उपक्रम आणि ऐसी अक्षरे या चार संस्थळांवर हजर सदस्यांची यादी दिसते. नावं पाहून, (जुन्या लोकांची बर्‍यापैकी माहितीही असतेच) स्त्रियांचा अभाव दिसून येत नाही का?

आतिवास, अशोक पाटील आणि गणपा यांच्या प्रतिक्रियाही रोचक आहेत.

इंटरनेटवर फेसलेस वावरता येण्यामुळे, संस्थळांवर व्यक्त होण्यात लोकशाहीमुळे फारशी बंधनं स्त्रिया स्वतःवर लादून घेत नसतील असं वाटत होतं, पण अशोक पाटील आणि आतिवास यांच्या विधानांतून असं वाटत नाही. कदाचित मराठी आंजा हे माध्यम अजून पुरेसं जुनं झालेलं नसावं किंवा एकूणच संस्थळ-साक्षरता कमी असावी (उदा: आपली खरी माहिती अगदी लगेच जाहीर करू नये, मैत्री किड्यांचा उपद्रव वाटत असेल तर नावही संदिग्ध घ्यावं इ) अशीही एक शंका येते.

आपण लिहिलेल्या शब्दांचे किती वेगवेगळे अर्थ निघू शकतात हे समजून घ्यायच असेल तर माणसाने काही काळ संकेतस्थळावर अवश्य घालवला पाहिजे.

होय, मी दमले आज चर्चा करून!
मायबोलीवर अधिक प्रमाणात स्त्रिया दिसतात हे अशोक पाटील यांचं निरीक्षण मलाही दिसतं. स्त्रियांसाठी तिथे काही उपक्रम चालवले जातात असं ऐकून आहे. तिथे साहित्याबद्दल तिथलं लिखाण (प्रतिसाद?) चांगलं वाटतं.

एकूण या चर्चेवरून मी स्वतः बरंच काही शिकते आहे हे निश्चित. काय शिकले याचं उत्तर इतक्यात देता येणार नाही.

@ अदिती

"तिथे साहित्याबद्दल तिथलं लिखाण (प्रतिसाद?) चांगलं वाटतं." ~ तुमच्या या निरीक्षणाशी मी सहमत आहे. मायबोलीवरील "मी वाचलेले पुस्तक" हा धागा आणि त्यावरील स्त्री सदस्यांचा सहभाग पाहिल्यानंतर ही बाब प्रकर्षाने लक्षात येते (तुलनेसाठी म्हणतोय मी). १९३७ साली प्रथम प्रकाशित झालेल्या सादिक हिदायतच्या 'The Blind Owl' विषयीचा उल्लेख तिथे एक स्त्री सदस्य करते त्याचवेळी त्यांच्या वाचनातील चौफरता/सखोलता लक्षात येते. जुलै २००८ मध्ये सुरू झालेल्या तेथील त्या धाग्यावर आतापर्यंत १९०० विस्तृत अशा प्रतिक्रिया असून त्यातील स्त्री सहभागाचे प्रमाण (दोन्ही बाजूनी - १. पोच प्रतिसाद, २. प्रत्यक्ष काय वाचले वा काय वाचा या संदर्भात) पुरुष सदस्यांपेक्षाही जास्त दिसले. ही एक आवर्जून नोंद करण्यासारखी बाब आहे असे मला वाटते.

इथे 'ऐसी अक्षरे' वरील रोचनाताईंच्या "सध्या काय वाचताय ?" या धाग्याची "मी वाचलेले पुस्तक" या धाग्याशी तुलना करण्याचा मोह मला पडतोय. या क्षणापर्यंत रोचना प्रस्तुत वाचन धाग्यावर ११० सविस्तर असे प्रतिसाद आले आहेत. त्याचा आढावा घेतल्यानंतर मला असे आढळले की :

१. रोचना यानी तिथे ११ प्रतिसाद दिले आहेत. पण त्या स्वत:चा धागाकर्तीच्या भूमिकेत असल्याने त्यांचा तेथील तितका सहभाग असणे क्रमप्राप्त मानावे.
२. ३१४ अदिती : ७
३. रुची : ३
४. मेघना : २
५. अदिती : २
६. मणिकर्णिका : १
७. आतिवास : १
८. राधिका : १
९. सारिका : १
(चू.भू.दे.घे.) = एखादी स्त्री सदस्य टोपणनावाने इथे वावरत असेल तर तो विदा माझ्याकडे नसल्याने व्यवस्थापक या प्रतिसादाच्या आकड्यात त्याप्रमाणे दुरुस्ती करू शकतात.

= एकूण २९ [ से ३०, म्हणजेच "वाचन" या विषयावर ८० प्रतिसाद पुरुष सदस्यांचे आहेत]

~ शैक्षणिक दर्जा, नोकरीतील दर्जा, कौटुंबिक दर्जा, सामाजिक दर्जा आदींचा विचार केल्यास या गटातील 'स्त्री' वर्गाला अन्य कलांप्रमाणे वाचनाचीही आवड असल्याचे गृहित धरले तर त्यांच्या या विषयातील सहभाग केवळ धागा 'वाचनमात्र' न ठेवता प्रत्यक्ष सहभाग होणे अपेक्षित आहे. दुसरे असे की मग 'ऐसी अक्षरे' वर फक्त याच ९ स्त्रिया आहेत का ? त्यातही रोचना, अदिती (३१४) आणि सारिका (अजून काही असतीलही) यांचा वावर अन्य धाग्यांवर सातत्याने दिसतो. अदिती या तर संस्थळ संस्थापक सदस्या असल्याने त्यांचे इथे सातत्याने असणे तो एक पॉलिसीचा भाग मानला तरी त्या ज्या ज्या विषयात भाग घेतात तिथे तिथे त्यांचे "सबमिशन थरो' असल्याचे जाणवते.

विविध उपक्रम राबविणे आणि त्यात स्त्री सदस्यांचा सहभाग कशारितीने वाढता होईल हे परवाच्या 'मराठी दिना' निमित्ताने मायबोलीने दाखवून दिले आहे. अदिती यानी प्रस्तुत केलेल्या या "सांख्यिकी" शास्त्राच्या निमित्ताने हा "स्त्री सहभाग वृद्धी" चा प्रयोग 'ऐसी अक्षरे' वरही प्रभावीरितीने कसा राबविता येईल यावर मंथन झाले तरच या धाग्याच्या इष्ट परिणाम.

अशोक पाटील

माझेही (काहीसे लांबलचक व म्हणूनच स्वतंत्र लेखात मांडलेले) मत

http://www.aisiakshare.com/node/612

चर्चा कशी आणि कुठे चालली आहे ते वाचत होतो.

अलेक्साकडचा विदा माझ्या सर्वसाधारण निरीक्षणांशी जुळतो. मराठी आंतरजालावर स्त्रियांचं प्रमाण कमी आहे यात वादच नाही. यावर थोडक्यात अनेकांनी म्हटलेलं आहे, 'त्यात विशेष काय, सगळीकडेच ते कमी आहे, म्हणून मराठी आंतरजालावर कमी आहे.' धनंजयनेदेखील विदा देऊन दाखवलं आहे की की भारतातल्या स्त्रियांच्या बाबतीत, एकंदरीतच आंतरजालावर वावर कमी आहे, त्यात मराठी आंतरजाल काही वेगळं नाही.

इथे बहुतेकांना उत्तर सापडल्यासारखं वाटतं. पण खरा तर प्रश्न इथे सुरू होतो. धनंजयच्या तिथल्याच पुढच्या प्रतिसादात तो म्हणतो की

"मराठी संकेतस्थळ" यापासून बदलून मी विचारलेला प्रश्न एकूण भारतातच "जागतिक सरासरीपेक्षा" इंटरनेटचे स्त्री-वापरकर्ते कमी का? हा स्त्रियांच्या रोजीरोटी आणि सबलीकरणाशी संबंधित होतो. मला तरी हा व्यापक प्रश्न मुळीच भंपक वाटत नाही.

मला हाच कळीचा मुद्दा वाटतो. आंतरजालावर कमी दिसणारा स्त्रियांचा वावर हा प्रश्न नसून तो एका व्यापक प्रश्नाचा दृश्य परिणाम आहे. स्त्रियांचं सबलीकरण अजूनही झालेलं नाही हा मुद्दा रहातोच.

अनेकांनी मांडलेली कारणं हेच अधोरेखित करतात.
- घरी एकच कॉंप्युटर असतो - तो नवऱ्यालाच मिळतो. (असमानता, पुरुषांना प्रथमस्थान)
- बायकांना संध्याकाळी स्वयंपाक वगैरे करायचा असतो, त्यामुळे त्यांना वेळ मिळतो. (चूल आणि मूल हेच जीवन)
- बऱ्याच घरी कॉंप्युटर नसतो, पण पुरुषांना मात्र नोकरीच्या ठिकाणी कॉंप्युटर वापरता येतो. (असमानता, नोकऱ्या पुरुषांनाच अधिक असतात)
- स्त्रिया वाद घालायला कचरतात (दबलेपणाची भावना)
- स्त्रियांना जालीय वावराची भीती वाटते (असुरक्षितता)
- स्त्रियांना तंत्रज्ञानाची भीती वाटते (लहानपणापासून धोका पत्करण्याचं, नवीन वस्तु हाताळण्याचं स्वातंत्र्य वा शिक्षण न दिल्यामुळे ही भीती येत असावी)

म्हणजे समाजात एकंदरीतच स्त्रियांमध्ये - अगदी वरच्या वर्गातल्या स्त्रियांतही (अदिती ज्यांना एलिट म्हणते) - हे वेगवेगळ्या पातळीवर दडपलेपण आहे. या चर्चेतून हा मुद्दा पुढे येतो हे या चर्चेचं यश आहे. यात विशेष काय, हे इतर ठिकाणी दिसतंच वगैरे म्हणणं म्हणजे आहे ती परिस्थिती वाईट आहे हे नाकारणं.

सर्वजागी चालू असलेली चर्चा वाचली. मुद्दे व गुद्दे दोन्ही स्थितीप्रज्ञ (?) अवस्थेत गळी उतरवले तरी एक कळीचा मुद्दा बाजूला राहीला.

"ऐसी अक्षरे, स्त्रियांचे प्रमाण वाढावे म्हणून काय प्रयत्न करणार आहे?"

रोचक चर्चा