हुकूमशहांना विनोदाचं वावडं का असतं?

हुकूमशहांना विनोदाचं वावडं का असतं? >>

माझ्या मते ज्यांना विनोदाचं वावडं असतं ते हुकूमशहा होण्याची जास्त शक्यता असते इतकंच!
हुकूमशहा होण्यासाठी ते अत्यंत गरजेचं असतं कारण विनोद कळला तर स्वतःच्या मनमानीतला अंतर्विरोध आणि असंवेदनशीलताही कळेलच की. त्यातले काहीही कळू नये म्हणून 'विनोद न कळणे' ही एक रक्षणव्यवस्था (? defense mechanism) असते.

आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी विनोद ऐकू येत नाहीत.

हे वाक्य “आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी फारसे विनोद ऐकू येत नाहीत.” असे असावे असे वाटते. आणि वरील वाक्य हिंदू आणि मुस्लीम vice versa ही चालेल.

अवांतर

परवाच चेपुवर ‘विनोद किंवा तत्सम निरोप जातात म्हणून SMS वर बंदी घातली गेली तर आम्ही भरणाऱ्या करातून बरेचसे घोटाळे होतात म्हणून काही काळासाठी आम्ही कर भरायचे सोडून देऊ का?’ अशा आशयाचा एक विरोप्या फिरत होता. असा विचार ऐकून अंमळ मजा वाटली.

किंवा आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी विनोद ऐकू येत नाहीत.

वर आधी एका प्रतिसादात म्हटल्याप्रमाणे, वरील विधानाशी असहमत आहे.
=====
एकदा एक मुसलमान मनुष्य मरतो, नि काय गडबड होते, कोण जाणे, पण चक्क थेट स्वर्गात पोहोचतो.

आपण कोठे पोहोचलो आहोत, याची जाणीव होताच त्याच्या मनात विचार येतो: अरे, आपण तर स्वर्गात पोहोचलो आहोत. येथे दुसरा मुसलमान भेटणे दुरापास्त. आता येथे आपण एकटेच मुसलमान. संगतीला समानशील, समधर्मी असा तर कोणी भेटणे नाही. एकंदरीत यापुढचे आयुष्य खूपच कंटाळवाणे होणार!

पण मग अचानक त्याला कल्पना सुचते: अरे, दुसर्‍या कोठल्याही मुसलमानास (अशीच आपल्यासारखी काहीतरी गडबड झाल्याखेरीज) स्वर्गात प्रवेश मिळणे शक्य नाही, हे तर खरेच आहे. पण बाकी कोणी नाही, तरी निदान आपला प्रेषित (सल्लल्लाहु अलैहि व सल्लम), तो तर पुण्यवान होता, निदान तो तरी चित्रगुप्ताच्या लेखी नक्कीच स्वर्गप्रवेशास पात्र ठरला असला पाहिजे. त्यामुळे, बाकी कोणी नाही, तरी तो तरी निश्चितच स्वर्गात भेटेल. चला, त्या निमित्ताने साक्षात प्रेषिताची भेट होईल; ही तर इष्टापत्ती मानली पाहिजे!

पण आता प्रश्न असा आला, की आजूबाजूच्या इतक्या काफ़रांच्या गर्दीत प्रेषितास शोधावयाचे नेमके कोठे, आणि कसे?

मग त्यास एक युक्ती सुचते. रस्त्यात जो कोणी भेटेल, त्यास पत्ता विचारणे.

तर रस्त्यात समोरून साक्षात ब्रह्मदेव येताना दिसतात. "मला प्रेषितास भेटावयाचे आहे. कृपा करून पत्ता सांगता का?"

ब्रह्मदेवाचे उत्तरः "चहा घेणार काय?"

"नको, मला चहा नको. मला फक्त प्रेषितास भेटावयाचे आहे. हरकत नाही, तुम्हाला सांगायचे नसेल, तर नका सांगू; मी दुसर्‍या कोणास विचारेन. ख़ुदा हाफ़िज़!"

ब्रह्मदेवः "जशी मर्जी!"

थोड्या वेळाने रस्त्यात समोरून भगवान विष्णू येताना दिसतात. "माफ़ करा, पण मला प्रेषितास भेटावयाचे आहे. पत्ता सांगू शकलात, तर उपकार होतील."

"चहा घेणार काय?"

"हे पहा, मला फक्त प्रेषितास भेटावयाचे आहे. मला चहा घ्यायला वेळ नाही, आणि इच्छाही नाही. पत्ता सांगता येत नसेल, किंवा सांगायचा नसेल, तर सांगू नका, मी दुसर्‍या कोणालातरी विचारेन. पण कृपा करून फालतू विषयांतर करू नका. ख़ुदा हाफ़िज़!"

"ठीक आहे, बाबा, जशी मर्जी!"

मग पुढे रस्त्यात एकदा भगवान शंकर भेटतात, मग गणपतीबाप्पा भेटतात, फार कशाला, आपला विठोबाही भेटतो. दर वेळेस तीच कथा, तोच प्रश्न. "चहा घेणार काय?"

आतापर्यंत आपला कथानायक खूपच वैतागलेला असतो. फारच बुवा या लोकांना चहाचे वेड. पत्ता तर लेकाचे सांगत नाहीत! आता काय करावे बरे?

तेवढ्यात समोरून नारदमुनी येताना दिसतात. "नारायण, नारायण!"

पुन्हा तीच पृच्छा होते. पुन्हा तोच प्रतिप्रश्न: "चहा घेणार काय?"

"बरे बाबा, घेतो चहा! पण मला पत्ता सांगितलात, तर फार उपकार होतील!"

"चला, आधी चहा तर घेऊ या!"

जातात. "अमृततुल्य"वर जाऊन पोहोचतात, नि समोरच्या बाकड्यावर जाऊन बसतात. समोरून "अमृततुल्य"चा पोर्‍या, डाव्या हातात पाण्याचे पाच भरलेले ग्लास (त्याच्या नेहमीच्या पद्धतीने पाचही ग्लासांत प्रत्येकी एक अशी बोटे बुचकळून) नि उजव्या हातात शेजारच्या बाकड्यावरच्या आर्डरीच्या चहाचे तीन कप, अशा अवस्थेत येताना दिसतो, त्यास उद्देशून नारदमुनी हाक देतात:

"ए म्हमद्या! दोन चहा आण रे!"
=====
वरील किस्सा फारा वर्षांपूर्वी एकदा उपरनिर्दिष्ट वर्णनाशी मिळत्याजुळत्या एका भूतपूर्व सह-नारायणपेठीकडून ऐकला होता, हे येथे अत्यंत नम्रपणे नमूद करू इच्छितो.

एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीविषयी किंवा गटाविषयी पसरणारे विनोद हे त्यांच्याविषयी जनतेच्या मनात असणाऱ्या रागाचं द्योतक असतीलच असं नाही.

नुकताच येथे, याच संस्थळावर^*, "ह्या कन्नडी^**गांना आलाय माज" या शीर्षकाखाली एका विशिष्ट गटाविरुद्ध एक मोठा विनोद^*** सादर करण्यात आला. आपल्या वरील विधानाच्या प्रकाशात, प्रस्तुत विनोद हा प्रस्तुत गटाविषयी प्रस्तुत सादरकर्त्याच्या मनात असलेल्या रागाचे द्योतक असावे किंवा नसावे, याविषयी काहीच अंदाज बांधू शकलो नाही.

कृपया मार्गदर्शन व्हावे.
==========================================
^* इतरही संस्थळांवर सादर करण्यात आला, असे खात्रीलायकरीत्या कळते, परंतु त्याबद्दल आपल्याला (पक्षी: आम्हांस व आपणांस) काही घेणेदेणे असण्याचे काही कारण सकृद्दर्शनी तरी दिसत नाही. तसाही येथे तो मुद्दा नाही.

^** प्रकाशित मसुद्याबरहुकुम.

^*** प्रस्तुत विनोद हा नीट जमलेला नाही^{****, *****}, असा आमचा अभिप्राय या निमित्ताने येथे नमूद करू इच्छितो.

^**** ज्याअर्थी प्रस्तुत विनोद हा विनोद आहे, हे आम्हांस प्रथमदर्शनीच स्पष्ट झाले नाही, त्याअर्थी प्रस्तुत विनोद हा नीट जमलेला नसावा, असा आमचा प्राथमिक अंदाज आहे. नसल्यास चूभूद्याघ्या.

^***** तसेही, नीट न जमलेले विनोद हे काही गुरुजनांचे राखीव कुरण आहे, असा एक मतप्रवाह खाजगीत ऐकून आहे. सबब, प्रस्तुत विनोदाचे सादरीकरण हे बहुधा 'हक्कभंग' या सदराखाली मोडणारे मर्यादांचे उल्लंघन ठरावे, या बाबीकडे निर्देश करण्याचे पातक पत्करू इच्छितो. संबंधित अधिकारी कृपया यात लक्ष घालून योग्य तो सोक्षमोक्ष लावतील काय?
==========================================
"या 'न'व्या बाजूस आलाय माज!"

"दावू गाउनि आमुच्याच कविता आम्हीच रस्त्यामधे..."

(थोडक्यात, किंवा सर्वांस समजण्यासारख्या शब्दांत: "शिळ्या कढीस ऊत".)

किंवा आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी विनोद ऐकू येत नाहीत.

याच संदर्भात, थोडे आणखीही प्रूफरीडिंग कराच म्हणतो. (अशाच एका गोटातून ऐकलेला आणखी एक किस्सा.)
===
एकदा एक सरदारजी नदीच्या काठी उभे राहून मोठमोठ्याने ओरडत असतात. "या अल्लाह, मेरे पाँच पैसे पानी में गिर गये हैं! या अल्लाह, मेरे पाँच पैसे मुझे वापस मिलवा दो!"

येणाराजाणारांस अचंबा होतो. पण विचारावयाचे कसे?

शेवटी त्यांपैकी एक जण मनाचा हिय्या करून सरदारजींना हटकतोच. "सरदारजी, ग़ुस्सा नहीं मानोगे तो एक बात पूछूं?"

"हाँ, हाँ, पूछो!"

"सरदारजी, आप सिक्ख हैं ना?"

"हाँ, बिल्कुल!"

"तो फिर आप अल्लाह को क्यों पुकार रहे हैं?"

"तो फिर पाँच पैसों के लिए क्या वाहेगुरू को पुकारूं?"
===
आपल्या विधानाच्या खंडनार्थ इतके पुरावे पुरेसे नाहीत काय? (किती प्रुफे तपासाल?)

न वी बाजू प्रत्येक 'न'वी बाजू उलगडणार वाट्टे ;)

आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी विनोद ऐकू येत नाहीत.

>>हे वाक्य “आपल्याकडे मुस्लिमांबद्दल राग/द्वेष बाळगणाऱ्या हिंदुत्ववाद्यांमध्ये मुस्लिमांविषयी फारसे विनोद ऐकू येत नाहीत.” असे असावे असे वाटते.

सहमत. सरदारजींचे विनोद सांगणं हा भारतातला एक राष्ट्रीय विरंगुळा आहे असं म्हणता येतं. तद्वत महाराष्ट्राचा 'राष्ट्रीय विरंगुळा' म्हणता येतील असे विनोद कोणते असतील? पुणेकरांविषयीचे किंवा पुणेरीपणाविषयीचे विनोद त्या स्पर्धेत असतील असं वाटतं. खुद्द पुण्यात तर ते नक्कीच 'राष्ट्रीय विरंगुळा'^* म्हणता येतील. आता थोडं खोदून पाहिलं तर हे लक्षात येईल की 'पुणेरी'पणाचा दावा करणारे अनेक पुणेकर असले तरीही मुळातून ती एका विशिष्ट पोटजातीची तथाकथित वैशिष्ट्यं आहेत. आणि ती पोटजात एकेकाळी पुण्यात सत्ताधारी होती. त्यामुळे राष्ट्रीय विरंगुळ्याच्या स्थानावर हे पुणेरीपणाचे विनोद का विराजमान असतील आणि मुसलमानांविषयीचे विनोद (काही प्रमाणात अस्तित्वात असून आणि मुसलमानांविषयी राग/द्वेष अस्तित्वात असून) ते स्थान का घेऊ शकले नाहीत याचा अंदाज बांधता यावा.

* - पुण्यातल्या सर्वच गोष्टी राष्ट्रीय, किंबहुना आंतरराष्ट्रीयच असतात, अशी एक खोचक विनोदी वदंता माझ्या ऐकण्यात आहे.

मुसलमान गेला *वण्यात
आणि
ब्राह्मण गेला खाण्यात

लेख उत्तम आहे.

कुठेसं वाचलं होतं - राजकीय विनोद सामान्यांना नेत्याकडे सामान्य माणूस म्हणून बघायला शिकवतो, व त्यामुळे सामान्य माणूस नेत्यांची सामान्यपणे/वास्तविक पारख करु शकतो, हेच(सामान्यत्व) हुकूमशहांना नको असतं म्हणूनच ते सत्तेत असले की विनोदविरांच मरण ओढवतं.

राजकीय उपहास हा सामाजिक ताण कमी करतो म्हणून तो टोकाच्या भुमिका घेण्यापासून काही काळ परावृत्त करु शकतो, पण उपहास प्रत्यक्ष कृतीलाच प्रोत्साहन देतो की काय ह्या काळजीपोटी सम्राटांना ह्या उपहासाला चेचावं लागतं. उपहास हा प्रस्थापितांविरुद्ध कराव्या वाटणार्‍या हिंसेला पर्याय म्हणून केला जातो ही शक्यता हुकूमशहाला काळजीत टाकण्यास पुरेशी आहे असं वाटतं.

इतिहासात उपहासामुळे उलथपालथ झाल्याची उदाहरणे विरळ आहेत,एरवी राजकारणाविषयी उदास असलेल्या सामान्यांचा एक राजकीय परिप्रेक्ष्य तयार करण्यास हे विनोद मदत करतात हे त्याचं यश आहे. मायकेल मूरने जॉर्ज बुश विरोधात उपहासपुर्ण डॉक्युमेंटरी काढली, त्याच्यामुळे चिडून रिपब्लिकनस् मोठ्या प्रमाणात प्रचाराला उतरले व फायदा जॉर्ज बुशलाच झाला(असं बोललं जातं), पण ह्याच मायकेल मूरमुळे निदान अनेक सामान्य डेमोक्रॅट्स राजकीय-साक्षर झाले व मतदान करू लागले असंही सांगितलं जातं.

उपहास किती व कसा असावा ह्याबद्दल अनेक मतं असली तरी अभिव्यक्ती-स्वातंत्र्य मान्य केल्यास ते कसंही असू शकतं हेच मान्य करावं लागेल. उपहासाच्या पातळी(असिम त्रिवेदीची कार्टून्स) बद्दल मतं असू शकतील, पण पातळीची निरपेक्षता ठरवणं अवघड आहे.

विनोद हे पराभूतांचं वाङमय* असतं. जेव्हा कृती करणं अशक्य असतं (किंवा प्रत्यक्ष कृतीचा मार्ग खडतर असतो आणि तो अवलंबण्याची तयारी नसते) तेव्हा विनोदाचा आधार घेतला जातो. विनोदाच्या माध्यमातून पराभूत स्वतःच्या इगोवर फुंकर घालत असतात.

नास्तिकवादी श्रद्धाळूंबद्दल विनोद करताना/त्यांच्या मूर्खपणाचे किस्से सांगताना आढळतील. श्रद्धाळू नास्तिकांबद्दल विनोद सांगताना आढळणार नाहीत. जगरहाटीत नास्तिक हे नेहमीच पराभूत असतात आणि श्रद्धाळू विजयी. आपण श्रद्धेचा प्रभाव कमी करू शकत नाही असे नास्तिकांना दिसत असते; ठाऊक असते.

*पराभूतांच्या अनेक प्रकारच्या वाङमयापैकी विनोद हे एक असतं.

(अवांतर: बिरबलाच्या गोष्टी हे पराभूतांचे वाङमय असावे का?)

पुन्हा वाचला.
पुन्हा आवडला.
वाचनखूण.

लोकसत्तातला हा अग्रलेख वाचून पुन्हा या लेखाची आठवण झाली.

हुकुमशहांना विनोदाची चांगलीच जाण असते. म्हणूनच, त्यांना ते बोचतात. फारतर, त्यांच्याकडे खिलाडुवृत्ती नसते, असे म्हणता येईल.
मागे, मी एकदा, आमच्या नातेवाईकांतल्या एका हुकुमशहाला, " सणाच्या दिवशीच तुमचा उपास का असतो ?" असे विचारल्यावर तो भडकला होता.