मानवी शरीर आणि पाश्चिमात्य संस्कृती (भाग २)

गेल्या भागात ग्रीक-रोमन काळापर्यंतच्या कलाकृती दिल्या होत्या. नंतरच्या काळात ख्रिस्ती धर्माचा झपाट्यानं प्रसार झाला. ग्रोपिनो (इटली) इथल्या सेंट पीटर चर्चमधली (८वं-९वं शतक) ही शिल्पाकृती पाहा :

अर्कचित्र भासणाऱ्या काड्यांच्या मानवी आकृती किंवा आदिम मुखवटे वगैरेंची आठवण हे पाहून होते.
याच काळात अनेक संस्कृतींत सुंदर हस्तलिखित ग्रंथ निर्माण झाले. इतर धर्मांप्रमाणे ख्रिस्ती धर्मातदेखील पुष्कळ ग्रंथनिर्मिती झाली. सहाव्या शतकातल्या राब्युला गॉस्पेलमध्ये ख्रिस्ताच्या स्वर्गप्राप्तीचा प्रसंग पाहा :

किंवा जर्मनीतल्या हिल्डसहाइम चर्चमधला ब्राँझमध्ये घडवलेला अ‍ॅडम आणि इव्हला देव रागावतो हा प्रसंग पाहा (अकरावं शतक) :

“Adam and Eve Reproached by the Lord,” bronze panel from the doors of Bishop Bernward at the cathedral, Hildesheim, Germany, 1015.

वास्तववादी शरीर दाखवण्याची गरज अद्याप त्यात दिसत नाही. प्रसंगातलं नाट्य अधोरेखित करण्याचं कसब मात्र त्यात आहे.

कापडावर चित्रं काढणं हा प्रकारही या काळात चांगलाच विकसित झालेला दिसतो. फ्रान्समधली बाय टॅपेस्ट्री ही ह्याचा एक उत्तम नमुना आहे (अकरावं शतक). नॉर्मन लोकांनी इंग्लंडवर आपलं राज्य प्रस्थापित केलं त्यावेळच्या विविध घटना यात दाखवल्या आहेत.

उदा : हॅलेचा धूमकेतू पाहताना काही लोक :

इंग्रजांची पळापळ :

विकिपीडियावर अख्खी टॅपेस्ट्री पाहता येईल.

ख्रिस्ती धर्माच्या गौरवाऐवजी राजसत्तेचा गौरव दाखवणं हे इथे ध्येय आहे. मानवी आकृती दर्शवण्यात असणारी अवास्तवता यात मात्र दोन्हींत साम्य आढळतं.

प्रसंगाची नाट्यमयता दाखवणारं बायझंटाईन शैलीतलं एका पुस्तकातलं हे चित्र पाहा :

The Martyrdom of Saint Timothy (11th century)

कपड्यांच्या चुण्या वगैरे तपशील इथे कष्टपूर्वक चितारले आहेत. पण मानवी आकृती मात्र वास्तवदर्शी नाही.

याच काळात काही अप्रतिम देखणी चर्च उभारली गेली. फ्रान्समधल्या शार्त्रमधलं हे काचेवरचं (स्टेन्ड ग्लास) चित्र :

चेहऱ्यावरचे भाव चितारताना घेतलेले कष्ट इथे जाणवतील.

हा बाराव्या शतकातला एक फ्रेस्को आहे. यात ख्रिस्ताच्या शवापाशी शोक करणारी त्याची आई दिसते. चित्रातलं भावदर्शन इथेही प्रभावी आहे. तर मानवी शरीर हे रेखीव आणि उठावदार आहे, पण वास्तवदर्शी नाही.

बाल येशूला मांडीवर घेतलेली ही त्याची आई तेराव्या शतकात चितारली गेली. सोनेरी रंगाची रेलचेल आणि त्यावर काळ्या वेषातली मारी उठून दिसते. चेहरे, डोळे, हातांची बोटं अशा अनेक तपशीलांत चित्रकाराचे श्रम दिसतात.

अशा अनेक उदाहरणांतून लक्षात येतं की ग्रीकांचा प्रमाणबद्ध शरीरांचा हव्यास या काळात नाही; तसाच मानवी शरीर ‘जसंच्या तसं’ दाखवणं हादेखील त्याकाळी चित्राचा गुणविशेष मानला जात नव्हता. आणि तरीही अनेक माध्यमांतून आशय स्पष्टपणे व्यक्त करणाऱ्या वेधक प्रतिमा वेगवेगळ्या शैलींत मानवी शरीर चित्रित करत होत्या.

ड्यूक ऑफ बेरीच्या ‘बुक ऑफ अवर्स’मधलं एक चित्र (१५वं शतक)

नंतरच्या काळात युरोपियन कलाविश्वात अनेक आमूलाग्र बदल झाले. त्यांचे परिणाम पुढच्या भागात पाहू.

या कालखंडातल्या युरोपियन कलेविषयी अधिक माहिती इथे मिळेल.