ऐसीवर लिखाण करण्यासाठी अॅप - 'भारदस्तक'

काय तुम्हाला ऐसीवर लिखाण करायला भीती वाटते? काय तुम्हाला आपला विषय किंवा मांडणी ऐसीसाठी पुरेशी भारदस्त नाही असं वाटतं? काय तुम्हाला तुमचं लिखाण वाचून चिंतातुर जंतूंसारखे समीक्षक त्यांच्या चष्म्याआडून आपल्या उंचावलेल्या भ्रुवांच्या मध्ये आठ्या घालतील आणि नाक उडवतील असं सारखं वाटत राहातं? काय अशा भीतींपोटी तुम्ही केवळ वाचनमात्र राहून लेख लिहिणं तर सोडाच, पण प्रतिसाद लिहायलाही कचरता?

चिंता करू नका! कविता करता येत नाही म्हणून येणारा प्रचंड मानसिक गंड यशस्वी रीतीने घालवणारा 'कवितक' प्रोग्राम तुम्हाला माहीत असेलच. तो लिहिणाऱ्या टीमनेच आता हा प्रश्न एक नवं अॅप तयार करून विचारजंती लिखाणाचा प्रश्न सोडवलेला आहे. त्याचं नाव आहे 'भारदस्तक'. ते वापरून आता तुम्ही चुटकीसरशी विद्वत्तापूर्ण लिखाण करू शकाल.

आता आपण भारदस्तक कसं चालतं ते पाहू. या अॅपच्या डेव्हलपमेंटमध्ये हातभार लावणाऱ्या मनोबाने खरडफळ्यावर ते कसं चालतं याचं काही टीझर दाखवलेलं आहेच. ते इथे प्रथम उद्धृत करतो.

कोणीतरी भाषेबद्दल प्रश्न विचारल्यावर त्याचं उत्तर त्याने असं दिलं.

खरं तर ही भाषिक वैशिष्ट्य कालातीत कधीच नव्हती. भौगोलिक चौकटीप्रमाणेच समाज व काळाची बंधनं त्याला लागू होतीच. अर्वाचीन काळात वाढत्या शहरीकरणाबरोबर हे सुरु झालेलं असलं तरी आधुनिक काळात ह्याची वळणं ठळक झाली. लोकशाही व्यवस्था एकदा मान्य केली म्हटल्यावर व्यापक पातळीवर हे भाषिक लोकशाहीकरणाचे प्रभाव छाप सोडून जाणं साहजिक असतं. पूर्वीची अभिजनांची बोली आणि आता त्यांच्या सहवास आणि शिक्षणामार्फत आलेल्या संपर्कातून बहुजनांनीही तशीच उचललेली दिसते. त्यामुळे हे तसं सरळ रहात नाही. गुंतागुंतीचं होतं.

कुठच्याही प्रश्नाच्या उत्तरासाठी, किंवा उत्तराच्या आभासासाठी काही नियम पाळावे लागतात. मनोबाने त्यातले काही सांगितले आहेतच, मीही त्यात काहींची भर घालतो आहे.
१. कुठचाही प्रश्न किंवा परिस्थिती ही गुंतागुंतीची आहे हा निष्कर्ष काढायचा - तो आधीच जाहीर करायचा आणि नंतर त्याचं विवेचन करायचं की मनोबाने केल्याप्रमाणे आधी विवेचन करून नंतर तो निष्कर्ष काढायचा हे तुमच्या चवीवर अवलंबून आहे. पण इतक्या गुंतागुंतीचा विचार करणारा माणूस फारच भारी आहे असं अर्थातच वाचकाला वाटतं. (किंवा भारदस्तपणे म्हणायचं झालं तर 'वाचकाच्या मानसिक अवस्थेचं रूपांतर तुमच्याकडे पाहाण्याचा दृष्टिकोन जमिनीला समांतर होणारा न राहाता चढता कोन करणारा बनण्यात होतं.' भारदस्तपणासाठी साधी गोष्ट कठीण शब्दांत मांडण्याचं कसब अंगी बाणवावं लागतं.)
२. आता गुंतागुंत म्हटली की तुम्हाला त्या विषयाचे वेगवेगळे धागे इतर संदर्भांना कसे जोडलेले आहेत हे दाखवून द्यायला लागतं. त्यासाठी अभ्यास वगैरे फुटकळ गोष्टींची काहीच गरज नसते. साध्या म्हणी/वाक्प्रचार माहीत असले तरी चालतं. म्हणजे 'दर दहा मैलावर भाषा बदलते' हे चावून चोथा झालेलं सत्यच तुम्हाला भारदस्त शब्दांत मांडायचं असतं. म्हणून भौगोलिक, सामाजिक, कालानुरुप वगैरे बंधनं/बदलांचा उल्लेख अनिवार्य ठरतो. शहरीकरण, आधुनिक समाजव्यवस्था, अभिजन-बहुजन यांचं नातं वगैरे गोष्टींचा फक्त त्या विषयाशी जोडणारा उल्लेख करावा. किंबहुना या अॅपमध्ये अशा अनेक संलग्न विषयांची क्रॉस-रेफरन्स केलेली तयार यादीच आहे. तुम्हाला गुंतागुंतीचं प्रमाण किती शब्दांत सांगायचं आहे यानुसार तुम्ही कमी-अधिक धागे निर्माण करू शकता. या शब्दप्रयोगांच्या यादीचा काही भाग इथे देतो आहे.
- शहरीकरण
- खाउजा संस्कृती
- अस्मितांचा सपाटीकरणाशी होणारा संघर्ष
- भौगोलिक/सामाजिक/काळाच्या/चौकटी
- आधुनिकोत्तर काळाचा व्यवच्छेदक गुणधर्म
- अभिजनसंस्कृतीचा बहुजनसंस्कृतीवर होणारा परिणाम
- बहुजनसंस्कृतीचं अभिजनसंस्कृतीत होणारं अभिसरण
- बदलत्या मानवी मूल्यांचे संदर्भ
- भाषिक अभिव्यक्तीची गळचेपी
- व्यापक किंवा मॅक्रो पातळीवरून दिसणारं दृश्य (ज्याला इंग्लिशमध्ये बर्ड्स आय व्ह्यू म्हणतात)
- कुठच्याही प्रथेचं संस्थीकरण (इन्स्टिट्यूशनलायझेशन)
- आधुनिकोत्तर मध्यमवर्गाच्या परिप्रेक्ष्यातून (परिप्रेक्ष्य हा शब्द एकदा तरी आलाच पाहिजे)
वगैरे वगैरे. या यादीत भर घालणारांना अॅप फुकटात डाउनलोड करता येईल.
३. विषय गुंतागुंतीचा आहे हे सांगून झाल्यावर नंतर पाळी येते ती नेमड्रॉपिंगची. म्हणजे आधी तुम्ही ही गुंतागुंत हॅंडल करू शकता हे सांगून वाचकाचा आदर मिळवला. आता पुढचा दणका द्यायचा तो म्हणजे या गुंतागुंतीबद्दल बोलणारे ज्ञानी विचारवंत तुम्ही कसे कोळून प्यायलेले आहेत हे दाखवण्याचा. त्यासाठी खरोखर तुम्ही ते वाचलेले असण्याची गरज नसते. आता आमच्या अॅपमध्ये एवढं ज्ञान कसं भरणार? त्यासाठी आम्ही अंडानी प्रॉडक्ट्सबरोबर पार्टनरशिप करून त्यांचा 'नेम ड्रॉप्पर' प्रोग्राम (जो आमच्याच टीमने लिहिला होता) तो अंतर्भूत केलेला आहे. पण आम्ही त्यात सुधारणा करून नुसतं विचारवंताचं नावच नाही, तर तुम्हाला त्याचं या विषयाशी साधारण संबंधित क्वोटही नेटवर शोधून टाकण्याची सोय केलेली आहे. एकदा तुम्ही तीनचार विद्वानांची विधानं टाकलीत की कुठचाही सामान्य वाचक त्या वैचारिक ओझ्याखाली दबून जातो, आणि मुकाट्याने तुम्ही पुढे जे काही लिहिलं आहे ते मान्य करतो.
४. मग त्यापुढे तुम्ही काहीही लिहिलं तरी फरक पडत नाही. फक्त तुमची वाक्यं कळायला पुरेशी कठीण, तांत्रिक शब्दांनी भरलेली आणि पुरेशी धूसर असायला हवी. म्हणजे 'सध्या बाजारात तुरीचा भाव दोनशे रुपये किलो आहे.' असं रोखठोक, तपासून बघता येण्याजोगं विधान करणं अब्रह्मण्यम. कारण त्यात तूरडाळ हा अत्यंत विशिष्ट पदार्थ आहे, आणि चक्क किमतीचा आकडा आहे. ते फारच विशिष्ट झालं. त्याऐवजी 'जीवनोपयोगी वस्तुंच्या किमतीत होणारे चढउतार ही नित्याचीच गोष्ट आहे.' असं काहीतरी म्हणायचं. आणि त्यापुढे कारणमीमांसा देताना म्हणायचं 'न्यूटनचा पहिला नियम सांगतो की कुठलीही गोष्ट अचल गोष्ट अचल राहाते आणि चल गोष्ट एकाच वेगाने चल राहाते - तोपर्यंत, जोपर्यंत तीवर कुठचेही बाह्य बल कार्यरत होत नाही. (तुमची वाक्यं इंग्रजी वाक्यांची भाषांतरं वाटणं हे तुमच्या मूळ इंग्लिश वाचनाची खात्री पटवून देतं. म्हणजे तुमच्यासमोर तो ग्रंथ उघडलेला आहे अशी वाचकांना खात्री पटते.) हाच नियम किमतींना लागू केला तर त्यावरून उघडच होतं की किमती बदलण्यात काही बाह्य बलं कार्यरत आहेत. आता ही बलं कुठची हे थोडं समजून घेऊ. डार्विनच्या उत्क्रांतीवादानुसार प्राण्यांमध्ये घडणारे बदल हे तत्कालीन परिस्थितीनुरुप, तिच्याशी सांगड घालणारे असतात. अर्थातच किमती बदलतात याचं कारण तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक आणि नव्वदोत्तरीबरोबर मध्यमवर्गीयाला आलेली सूज या आणि यासारख्या इतर कारणांच्या परिणामांमध्ये दडलेलं आहे. ' यात तुम्हाला लक्षात आलं असेलच की अर्थशास्त्राच्या प्रश्नासाठी न्यूटन, डार्विन हे बिनअर्थशास्त्री वापरलेले आहेत. त्यामुळे कुठच्या अर्थशास्त्रज्ञाने तुमचं लिखाण वाचलं तरी त्यालाही त्यात काही चूक काढता येणार नाही.
५. तुम्ही पुढे मांडलेल्या विचारांमध्ये कितीही उघड चुका असल्या तरी एव्हाना तुमचा किल्ला इतका बळकट आहे की त्या दाखवणाऱ्याला प्रचंड कष्ट घ्यावे लागतात. आणि त्यासाठी तुम्ही अर्थातच भुवया अजून उंचावत 'तुमचा डार्विनचा अभ्यास पुरेसा नाही हे स्पष्ट होतं. कारण त्याचा उत्क्रांतीवाद मान्य होऊन शतक उलटून गेलं.' असं म्हणू शकता. त्रयस्थ वाचकाला यातलं कोणाचं बरोबर हेच समजू शकत नाही.
६. तुमच्या मांडणीत एक रडगाणं, आणि एक नॉस्टेल्जिया असायला लागतो. कारण तथाकथित विद्वान लोक हे वयस्कर असतात. त्यांनी केलेला अभ्यास त्यांच्या तरुणपणी केलेला असतो. तेव्हा चाळीसपन्नास वर्षांपूर्वी त्यांना दिसलेलं जग हे आत्तापेक्षा किती जास्त सुंदर होतं असा त्यांचा ठाम विश्वास असतो. त्यांचाच का, सर्वसाधारण लोकांचाही असतो. त्यामुळे ज्या वाचकांना तुमच्या धूसर विधानांपलिकडे काही अर्थ लागतो त्यांनाही तुमचं म्हणणं कुठच्या ना कुठच्या पातळीवर पटतंच.

असो. तुम्हाला हे अॅप कसं चालतं याची सर्वसाधारण कल्पना दिली. सगळंच इथे या लेखात सांगणं शक्य नाही. पण ही तत्त्वं समजून घेण्यासाठी तुम्हाला काही गृहपाठ देतो. जो कोणी उत्तम गृहपाठ करेल त्याला हे अॅप फुकट मिळेल.

- वर दिलेल्या उदाहरणांत काही बझवर्ड्स आलेले आहेत. तशा इतर बझवर्डांची यादी द्या. आमच्या यादीत नसलेले बझवर्ड्स दाखवून दिलेत तर तुम्हाला अॅप फुकट.
- 'पुण्यामध्ये ट्रॅफिक फार वाढलाय साला! च्यायला धड रस्ता क्रॉस करायची सोय राहिलेली नाही.' या अत्यंत अभारदस्त विधानाचं रूपांतर व्यापक स्वरूपाच्या मांडणीत आणि विश्लेषणात करा.
- पुणे ट्रॅफिक हा विषय सोडून इतर कुठचातरी विषय निवडा आणि त्याचं भारदस्तीकरण करा.
- या प्रकारच्या युक्त्या अनेक लेखक वापरतात. तशा लेखांचे दुवे देऊन कुठच्या कुठच्या युक्त्या वापरल्या आहेत हे दाखवून द्या. आम्हाला माहीत नसलेली युक्ती वापरलेली दाखवून दिलीत तर तुम्हाला अॅप फुकट.