कवी केशवसुत : मराठी काव्यविश्वातील नवयुगाचा पहाटवारा

कवी केशवसुत : मराठी काव्यविश्वातील नवयुगाचा पहाटवारा

मराठी साहित्यातील आधुनिक कवितेचा उगम म्हणावा, असा तेजस्वी आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे केशवसुत. त्यांचे खरे नाव कृष्णाजी केशव दामले. त्यांचा जन्म १५ मार्च १८६६ रोजी मालगुंड (रत्नागिरी जिल्हा) येथे झाला. त्या काळी मराठी कवितेवर पंडिती परंपरेचा प्रभाव होता. संस्कृतप्रचुर भाषा, धार्मिक विषय आणि पारंपरिक छंद यांत मर्यादित राहिलेली कविता सामान्य माणसाच्या मनाशी संवाद साधत नव्हती. अशा वेळी केशवसुतांनी मराठी कवितेला नवा श्वास दिला—तीला विचार, क्रांती आणि मानवतावादाची दिशा दिली. म्हणूनच त्यांना ‘मराठी आधुनिक कवितेचे जनक’ असे म्हटले जाते. आज ७ नोव्हेंबर २०२५ रोजी त्यांची १२०वी पुण्यतिथी आहे. त्यानिमित्ताने त्यांना समस्त हत्ती परिवाराकडून विनम्र अभिवादन.

प्रारंभीचे जीवन व शिक्षण

केशवसुतांचे बालपण रत्नागिरी परिसरात गेले. त्यांनी आपले शिक्षण रत्नागिरी व मुंबई येथे घेतले. त्यांच्या वडिलांचा संस्कृत आणि इंग्रजीवर चांगला अभ्यास असल्याने बालपणीच त्यांच्यावर दोन्ही संस्कृतींचा प्रभाव पडला. शिक्षणानंतर त्यांनी शिक्षक म्हणून काम केले आणि त्याच काळात त्यांचा काव्यलेखनाचा प्रवास सुरू झाला.

भाषा, शैली आणि काव्यवैशिष्ट्ये

केशवसुतांची भाषा प्रगल्भ, स्वच्छ आणि सहज आहे. त्यांनी पहिल्यांदाच मराठी कवितेत बोलभाषेचा वापर केला. त्यांच्या रचनांमध्ये इंग्रजी कवितेचा प्रभाव दिसतो, विशेषतः कल्पनावैभव आणि ध्वनिसौंदर्याच्या प्रयोगांत.
त्यांची शैली बंधनमुक्त होती—ते छंद, वृत्त, अलंकार यांपलीकडे गेले. पण त्याच वेळी त्यांच्या कवितेत एक गेयता आणि ताल होता, जो वाचकाला भावनिक पातळीवर भिडतो. त्यांनी भावकवितेचे तसेच विचारकवितेचे मिश्रण घडवले. नवा शिपाई, तुतारी, प्रिती या त्यांच्या कविता विशेष गाजल्या.

समाजजागृतीचा आवाज

केशवसुतांनी आपल्या कवितेद्वारे समाजाला जागृत करण्याचा प्रयत्न केला. ते केवळ कवी नव्हते; ते एक समाजचिंतक, विचारवंत आणि सुधारक होते. त्या काळात इंग्रजी शिक्षण घेतलेल्या तरुणांमध्ये इंग्रजांचे अंधानुकरण वाढले होते. केशवसुतांनी या प्रवृत्तीला विरोध केला आणि भारतीय आत्म्याचे गौरवगान केले.
 

वैचारिक परिपक्वता

केशवसुतांच्या कवितेत मनुष्याच्या अंतर्मनातील द्वंद्वही उमटले आहे. "आम्ही कोण" सारख्या कवितांमध्ये त्यांची संवेदनशीलता आणि आत्मपरीक्षण स्पष्ट होते. त्यांनी माणसाच्या भावविश्वाला केंद्रस्थानी ठेवले आणि धर्म, जात, परंपरा यांपलीकडे जाऊन माणूसपणाचे महत्त्व अधोरेखित केले.
त्यांच्या विचारांत एक प्रकारची सार्वभौमिकता आहे—जी काळ, समाज आणि राष्ट्रांच्या मर्यादांना ओलांडते.

मराठी कवितेवरील प्रभाव

केशवसुतांनी निर्माण केलेला प्रवाह पुढे कुसुमाग्रज, बालकवी, माधव ज्युलियन, ग्रेस यांसारख्या अनेक कविंनी पुढे नेला. त्यांनी मराठी कवितेला नवा पाया दिला—विचारप्रधानतेचा आणि मानवतावादाचा.
त्यांनी दाखवून दिले की कविता ही केवळ सौंदर्याचे माध्यम नसून, ती सामाजिक परिवर्तनाचे हत्यार आहे. म्हणूनच आजही त्यांच्या कवितांचा आवाज तितकाच ताजा आणि प्रभावी वाटतो.

कवी केशवसुतांची व्यक्तिरेखा

केशवसुतांचा स्वभाव अंतर्मुख होता. ते समाजातील अन्याय पाहून व्यथित होत, पण त्यांनी आपले आक्रोश गाण्यात रूपांतरित केले. त्यांच्या काव्यातील प्रामाणिकपणा आणि प्रखरता यामुळे वाचकांच्या मनात श्रद्धा निर्माण होते.
ते शब्दांचे नव्हे, विचारांचे शिल्पकार होते. त्यांच्या कवितेत वाऱ्यासारखी स्वातंत्र्याची झुळूक आहे आणि वीजेसारखी चेतना आहे.

जीवनातील संघर्ष आणि अकाली निधन

केशवसुतांचे जीवन तणावपूर्ण आणि संघर्षमय होते. त्यांनी शिक्षकी पेशा केला पण सामाजिक, आर्थिक अडचणींनी त्यांना सतावत ठेवले. तरीही त्यांनी आपल्या कवितेचा मशाल न विझू दिला. ७ नोव्हेंबर १९०५ रोजी त्यांचे निधन झाले—तेव्हा ते केवळ ३९ वर्षांचे होते. पण या अल्पायुष्यात त्यांनी मराठी कवितेला नवे आयुष्य दिले.

वारसा आणि आजचे महत्त्व

आजच्या काळातही केशवसुतांचे विचार अत्यंत सुसंगत वाटतात. त्यांच्या कवितेत व्यक्त झालेली अस्मिता, आत्मसन्मान आणि स्वातंत्र्याची भावना आजच्या तरुण पिढीला प्रेरणा देते. ते आपल्याला सांगून गेले—कविता म्हणजे आत्म्याचा श्वास, आणि कवी म्हणजे काळाच्या मनातील आवाज. कविता म्हणजे आकाशाची वीज आहे. ती धरू पाहणारे शेकडा ९९ आपणास होरपळून मात्र घेतात. मी असा नव्व्याण्णवापैकीच आहे असे ते म्हणायचे. ते अक्षरशः तसे जगले. 

कवी केशवसुत

कवी केशवसुत हे नाव जरी उच्चारले तरी मनात नकळतपणे एखाद्या हत्तीची प्रतिमा उभी राहते.—कारण हत्ती जसा शांत, संयमी आणि पराक्रमी असतो, तसेच केशवसुतांचे व्यक्तिमत्त्व होते. हत्ती बाहेरून स्थिर दिसतो पण त्याच्यात प्रचंड अंतर्गत शक्ती असते. केशवसुतही असेच—बाहेरून शांत, पण त्यांच्या विचारांत आणि शब्दांत क्रांतीचा झंकार होता. हत्ती आपल्या समूहाचा नेता असतो, त्याचप्रमाणे केशवसुत आधुनिक मराठी कवितेच्या कळपाचे अग्रणी ठरले. त्यांनी मार्ग दाखवला, पण गाजावाजा केला नाही. त्यांच्या पावलांचे ठसे मराठी कवितेच्या भूमीवर आजही खोलवर उमटले आहेत—जसे हत्तीच्या पावलांचे ठसे जंगलात दीर्घकाळ टिकून राहतात.

त्यांच्या ज्या कवितेमुळे त्यांच्यात आणि हत्तीमध्ये विलक्षण साम्य आहे असे मला वाटते त्या कवितेमधील दोन कडवी देत आहे.
एक तुतारी द्या मज आणुनि
फुंकिन मी जी स्वप्राणाने
भेदुनि टाकिन सगळी गगने
दीर्घ जिच्या त्या किंकाळीने
अशी तुतारी द्या मजलागुनी

जुने जाऊद्या मरणालागुणी
जाळुनी किंवा पुरुनी टाका
सडत न एका ठायी ठाका
सावध! ऐका पुढल्या हाका
खांद्यास चला खांदा भिडवूनी

निष्कर्ष

कवी केशवसुत हे केवळ मराठी कवितेचे नव्हे, तर मराठी समाजाच्या आत्मजागृतीचे प्रतीक आहेत. त्यांनी शब्दांना नवसंजीवनी दिली आणि कवितेला मानवी विचारांची दिशा दाखवली.
त्यांच्या कवितेतून उमटणारा आशय आजही आपल्याला नव्या विचारांकडे बोलावतो—
त्यांच्या १२०व्या पुण्यतिथीनिमित्त समस्त हत्ती परिवाराकडून त्यांना परत एकदा विनम्र अभिवादन.