बॉक्सिंग या खेळप्रकारावर बंदी घातली पाहिजे!

प्रियांका चोप्रा या सेलिब्रिटीने काम केलेल्या मेरी कोम हा चित्रपट खोर्‍यांने पैसे कमवत असताना किंवा सरितादेवी या महिला बॉक्सिंगपटूच्या अगम्य वागणुकीमुळे माध्यमांना चघळण्यासाठी भरपूर काही मिळत असताना बॉक्सिंग हा खेळच नको अशी भाषा करणार्‍याला वेड्यात काढण्याची शक्यता जास्त आहे. परंतु ज्या खेळामुळे दूरगामी दुष्परिणाम होण्याची शक्यता आहे, खेळत असतानाच मृत्यु येण्याची शक्यता आहे अशा खेळातून आनंद घेण्याचा प्रकार म्हणजे एका प्रकारची विकृत मानसिकता असेच म्हणावे लागेल. ग्रीक – रोमन काळात गुलामांचे जीवघेण्या खेळप्रकारातून मनोरंजन करून घेणार्‍या त्या तथाकथित नागरिक संस्कृतीत व आपल्यात तसा फार फरक नाही असे म्हणावे लागेल. (एके काळी सार्वजनिक ठिकाणी फाशीची शिक्षा देत असताना लोक झुंडी झुंडीने बघण्यासाठी जमत होते.व त्याचा आनंद लुटत होते.) जरी आपल्या देशात अमेरिका, युरोप, कोरिया यासारख्या देशाप्रमाणे बॉक्सिंगचा बोलबाला नसला तरी आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेसाठी, तुरळक प्रमाणात का होईना, हा खेळ मूळ धरून आहे. त्यामुळे धोक्याचा इशारा या देशालाही लागू आहे.

तुलनेने सॉकर किंवा फुटबॉल हा खेळ कमी धोक्याचे असूनसुद्धा अमेरिकन फुटबॉल लीगच्या स्पर्धेत हेल्मेट, शोल्डर पॅड्सची सक्ती केली जात आहे. प्रत्येक स्पर्धेच्या वेळी एका नसतज्ञाची हजेरीसुद्धा सक्तीचे केले आहे. काऱण खेळताना डोक्याला मार बसल्यास वा खेळाडू कोमात जाण्याची शक्यता असल्यास नसतज्ञ हजर असणे महत्वाचे ठरते. अमेरिकन फुटबॉल खेळाडूंसाठी डोक्याला गंभीर इजा हा ऑक्युपेशनल हॅझार्ड असून नॅशनल फुटबॉल लीगच्या संयोजकांना ती डोकेदुखी ठरत आहे. हजारो माजी खेळाडू लीगवर खटले भरत आहेत. कारण खेळाचे दूरगामी परिणाम माहित असूनसुद्धा खेळाडूंना हा खेळ खेळण्यासाठी उत्तेजन देणे, धोक्याची पूर्व कल्पना न देणे या मुद्द्यावर खटले दाखल केले जात आहेत.

अशाच प्रकारचा धोका बॉक्सिंगच्या खेळातही आहे. येथे तर चेहरा व डोक्यालाच लक्ष्य करत असल्यामुळे धोका कित्येक पटीने वाढतो. मुक्केबाजीतून डोक्याला सातत्याने मार बसत असल्यास Chronic Traumatic Encephalopathy (CTE) ला बळी पडण्याची शक्यता वाढते. यालाच या पूर्वी punch drunk syndrome किंवा मुष्टियोद्ध्यांची अवमनस्कता (dementia) असे म्हणत असतं. डोक्याला सातत्याने होणार्‍या आघातामुळे खेळाडूंच्या स्मृतीपटलावर परिणाम होऊ शकतो. त्यातून व्यक्तिमत्वात व नेहमीच्या हालचालीत बदल होण्याचा संभव वाढतो. हात पाय क्षीण होऊ लागतात. अशा प्रकारचे दुष्परिणाम अनेक माजी क्रीडापटूंच्यात आढळलेले आहेत व त्या क्रीडापटूंच्यात बॉक्सर्सची संख्या जास्त आहे हे विशेष. 1980 पासूनच या खेळामुळे CTE होऊ शकतो याची पूर्ण कल्पना संबंधितांना आहे. तज्ञांनी केलेल्या चाचणीत नसाचे धागे (nerves fibre) तुटल्याचे प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष पुरावे सापडले होते. तुटक्या नसामुळे मेंदूच्या क्षमतेवर परिणाम होतो. त्याच प्रकारे यातून neuronsमध्ये प्रथिनांची गुंतागुंत होत गेल्यामुळे अल्झायमर रोगाला बळी पडलेल्याची उदाहरणं सापडले आहेत. अल्झायमर होण्यास कारणीभूत ठरणार्‍या amyloid प्रथिन CTE झालेल्यांच्या मेंदूमध्ये तयार होतो हेही लक्षात आले. डोक्याला वारंवार मुष्टिप्रहार बसल्यामुळे हे होत असावे याची अंधुकशी कल्पना यापूर्वीही होती परंतु नेमके कारण सापडत नव्हते. परंतु आताच्या प्रयोगातून डोक्याला दणका बसत असल्यामुळे हे होऊ शकते, हे स्पष्ट झालेले आहे.

डोक्याला रट्टे बसल्यामुळे अजून एकाप्रकारे इजा होण्याचा संभव वाढतो. अगोदरच चेहर्‍यावरील मारामुळे चेहर्‍यावर ओरखडे उमटलेले असतात. भेगा पडलेले असतात. चेहरा विद्रूप झालेला असतो. त्याचबरोबर चेहरा व डोक्यावरील दणक्यामुळे spinal cord आणि midbrain भोवती cerebral cortex वर्तुळाकार फिरतो व त्यातून मेंदूला गंभीर इजा पोचण्याचा धोका वाढतो. बॉक्सिंग ग्लोव्हजने जोरात पंच मारल्यामुळे याचे परिणाम जास्त तीव्रतेने जाणवू लागतात.

मेंदूच्या पेशी फार मृदु असतात. तरीसुद्धा आतील धाग्यातून बनलेल्या रक्तवाहिन्या कणखर असतात. लोण्यातील लोखंडी तार्‍यासारखी ही रचना असते. जेव्हा डोक्याला मार बसतो तेव्हा रक्तवाहिन्या तुटू लागतात किंवा रक्तवाहिन्यांचे धागे तुटू लागतात. व त्यातून मेंदूत रक्तस्राव होतो. मोठ्या प्रमाणात रक्तस्राव झाल्यास बॉक्सर कोमात जातो किंवा याचे प्रमाण जास्त असल्यास जीव जाण्याचा धोकाही असू शकतो. रक्तवाहिन्यातील धागे तुटत राहण्यामुळे दूरगामी दुष्परिणाम होण्याची शक्यता वाढते.

ज्यांच्या तारुण्यात अशा प्रकारचा मारा मेंदूवर होत असतो तेव्हा त्यांच्या पुढील आयुष्यातील वर्तनावर त्याचा फार मोठा परिणाम होऊ शकतो. निवृत्त झालेले बॉक्सिंग चँपियन्स नशापाणी वा दर्दसारख्या व्यसनांच्या आहारी गेलेली भरपूर उदाहरणं सापडतील. विषण्णतेमुळे ही व्यसनं त्याना चिकटतात. या व्यसनाधीनतेचा संबंध मेंदूतील निर्णय प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवणार्‍या frontal cortex शी असतो. याचा अर्थ सर्व माजी खेळाडूंना CTE होतोच असे नसून CTE रुग्णांचे हे एक महत्वाचे कारण आहे.

यासंबंधीचे उंदिरावर केलेल्या प्रयोगात प्रथिनातील गुंतागुंत न्यूरॉन ते न्यूरॉन असे पसरत पसरत गेल्यामुळे साठत जातो. ही गुंतागुंतच रक्तवाहिन्यांना नीटपणे कार्य करू देत नाही. त्यातूनच CTE होण्याचा संभव वाढतो. यावरून तरुणपणी डोक्याला बसलेला मार नंतरच्या काळात अनेक मानसिक आजारांना आमंत्रण देऊ शकतो, हा निष्कर्ष काढता येईल. डोक्याला ठोसे बसत गेल्यामुळे आतील मेंदूला इजा, रक्तवाहिन्या तुटणे वा त्यांची गुतांगुत वाढणे व नंतर त्या निकामी होणे असा हा प्रवास असतो.

त्यामुळे क्रीडाप्रकारातील जीवघेण्या इजा कमी करण्यासाठी भरपूर प्रयत्न करण्याची गरज आहे. आपल्याकडील ‘गोविंदा’ वा देवाला नवस बोलण्याच्या निमित्ताने 20 - 30 फुटावरून लहान बाळांना झेलणे वा पाय बांधून वर उचलणे इत्यादी प्रकारही ताबडतोब थांबवणे अत्यंत गरजेचे आहे. आजकाल सॉकरच्या खेळातील लेदर चेंडूची जागा प्लास्टिकचा मऊ चेंडू घेत आहे. परंतु फक्त सॉकरच नव्हे तर इतर क्रीडाप्रकारातही मोठ्या प्रमाणात बदल होण्याची गरज आहे. व्यावसायिक बॉक्सर्सप्रमाणे हौशी बॉक्सर्सच्या खेळप्रकारातही डोक्याला मार बसणार नाही याची काळजी घेणे अत्यंत गरजेचे आहे. डोक्यावर व चेहर्‍याभोवती हेल्मेटसारखे कितीही दणकट आवरण असले तरीही मेंदूवर होणारे आघात थांबवता येत नाहीत.

काही तज्ञांच्या मते मेंदू हा क्रीडाप्रकाराचा लक्ष्य होता कामा नये. कितीही कडक नियम केले तरी हा धोका टाळता येत नाही. अनुभवी बॉक्सर्सना या धोक्याची जाणीव असूनसुद्धा केव्हा थांबावे हे त्यांना कळत नाही. बॉक्सिंगमुळे मेंदूला इजा पोचतो याबद्दल दुमत असण्याचे कारण नाही.

अनेक क्रीडाशौकीनांना अशा प्रकारे त्यांच्या आवडत्या क्रीडाप्रकारावर केलेली टीका सहन होणार नाही. कारण या खेळांचे ठेकेदार इतके सुखासुखी त्यांच्या आर्थिक लाभाला हात लावू देणार नाहीत. काही तरी पळवाट शोधून खेळाडूंच्या जिवावर आपली पोळी भाजून घेणार्‍यांचीच संख्या जास्त असते. अशा प्रकारच्या क्रीडाप्रकारातून प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे जीवघेण्या आजारांचे आपण बळी पडू शकतो हे माहित असूनसुद्धा त्याच्यावर बंदी आणण्यास नकार देणे हे अक्षम्य अपराध ठरू शकेल!

संदर्भ: Ban Boxing - It's Demeaning and Dangerous (New Scientist 12 Aug 2013)