नाट्यत्रयी वाडा चिरेबंदी, भाग#१

मी नाटकवेडा माणूस आहे. म्हणजे नाटकं पाहायला आवडतात, नाटकं करायला नाही! ह्या ब्लॉग वर मी बऱ्याच नाटकांबद्दल लिहिले आहे. त्यातही मला जुन्या काळातील, म्हणजे १९७० ते १९९० मध्ये रंगमंचावर आलेल्या नाटकांचे पुन्हा आजच्या काळात केलेले प्रयोग पाहायला आवडतात. मराठी नाटकांच्या बाबतीत हा तसा पहिला तर सुवर्णकाळ होता. काही वर्षांपूर्वी दूरचित्रवाणी वाह्निन्यांच्या गर्दीत एक दोन मराठी वाहिन्या होत्या त्या अशी जुनी नाटकं दाखवत असत. वाडा चिरेबंदी हे नाटक जुने आणि बरेच प्रसिद्ध आहे. प्रसिद् नाटककार महेश एलकुंचवार यांनी ते लिहिले आहे. त्यांचे एक नाटक वासांसि जीर्णानि खूप पूर्वी मी पहिले होते, त्यात डॉ. श्रीराम लागू यांनी प्रमुख भूमिका केली होती. त्यांची एकदोन पुस्तके जसे मौनराग, पश्चिमप्रभा, सप्तक ही देखील वाचली होती, तसेच नुकतेच त्यांनी Henry Miller(The Time of the Assassins)चे अनुवाद केलेले विनाशवेळा हे देखील वाचले होते. पण इतर प्रसिद्ध नाटकं जसे गार्बो, पार्टी पाहायचे राहून गेले आहे.

वाडा चिरेबंदीबद्दल कित्येक वर्षांपासून ऐकत होतो. पण त्याचे प्रयोग बंद झाले होते. ह्या नाटकानंतर त्यांनी आणखी दोन नाटके, जी वाडा चिरेबंदी नाटकाचे पुढचे भाग अशा स्वरूपात लिहिले. दिवाळी पासूनच वाडा चिरेबंदी नाटकाची जाहिरात पाहत होतो. त्यातही ती जाहिरात या तीनही नाटकांचे सलग एकामागे एक असे प्रयोग. हे मला नवीनच होते. एखाद्या नाटकाची नाट्यत्रयी अथवा त्रिनाट्यधारा(trilogy) अशा स्वरूपात प्रयोग असा प्रकार कधी मी ऐकला नव्हता. चित्रपटांची trilogy असतात. जसे सत्यजित राय यांची Apu Trilogy, ज्याच्या बद्दल मी नुकतेच चित्रपट रसास्वाद शिबिरात ऐकले होते. मी मग पुढचा मागचा जास्त विचार न करता ह्या नाट्यत्रयीचा अनुभव घेण्यासाठी तिकिटे राखून ठेवली.

नाटकाच्या जाहिराती पाहून मला राहून राहून जयवंत दळवी यांच्या बॅरिस्टर या नाटकाची आठवण येत होती. जुन्या, पारंपारिक घरात घडणारे नाट्य असे स्वरूप असणार असे मनात चित्र तयार होत होते. एकाच विषयावरची तीन नाटकं सलग पाहायची म्हणजे शारीरिक आणि मानसिक तयारीची कसोटीच होती. तसे करणे म्हणजे एखादी महाकादंबरी एका बैठकीत वाचून काढण्यासारखे होते. त्यातच दिवाळीच्या सुमारास जुन्या पुस्तकवाल्याकडे डॉ. कमलेश यांनी १९९४ मध्ये संपादित केलेले ह्या नाट्यत्रयीवरील पुस्तक सापडले. मागील रविवारी मी ह्या नाट्यत्रयीचा (महा)अनुभव घेऊन आलो, त्याबद्दल येथे लिहावे म्हणून आज बसलो आहे.

नाट्यत्रयी मधील पहिले नाटक वाडा चिरेबंदी हे नाटक पाहताना मला राहून राहून माझ्या आजोळची, आजी, मामा, तेथील वातावरण, याचीच प्रकर्षाने आठवण येत होती. वाडा चिरेबंदी हे नाटक काय आहे? ही आहे कहाणी खेडेगावातील एका ब्राम्हण, पण शेतजमीन असलेल्या, कुटुंबाची. धरणगाव नावाच्या विदर्भातील एका गावातील देशपांडे नावाच्या वतनदाराच्या वाड्यात घडलेले हे नाटक. बऱ्याच दिवसात मस्त वऱ्हाडी बोली ऐकू आली. हे नाटक घडते ते पाच दिवसाच्या कालावधीत. कुटुंबप्रमुख, तात्या, यांचे निधन झालेले असते, चार-पाच दिवस झालेले असतात; घरात(वाड्यात) सुतक असते. मुंबई वरून त्यांचा एक मुलगा आणि त्याची पत्नी येतात, आणि दशक्रिया विधी होऊन, ते परत मुंबईस निघेपर्यंत जे त्या भावंडामध्ये, आणि इतर सदस्यांमध्ये आपापसात जे काही होते, त्याचे दर्शन होते. हे नाटक घडते तो काळ अर्थातच आजचा नाही. तो आहे, खाजगीकारण, उदारीकरण आणि जागतिकीकरण(खाऊजा) यांचे भारतात वारे वाहू लागण्याच्या पूर्वीचा. प्रसिद्ध नाट्यदिग्दर्शक विजया मेहता यांनी त्यांच्या झिम्मा आत्मचरित्रात्मक पुस्तकात या नाटकासंबंधी लिहून ठेवले आहे. त्या महेश एलकुंचवार यांच्या वऱ्हाडातील घरी गेल्या होत्या, त्यांचा असाच मोठा वाडा होता, आणि इतर वातावरण तसेच होते. त्यामुळे या नाटकाच्या कल्पनेची बीजे तिथेच असावीत असे त्यांना वाटते.

तात्यांच्या निधनाने हा चिरेबंदी वाडा आता ढासळू पाहोत आहे. कारण काहीही असो, जवळ जवळ हेच प्रारक्त आहे त्या काळातील कुटुंबांचे. जुने जाऊन, नष्ट होऊन, नवीन निर्माण होण्याची प्रक्रिया ही अव्याहत चालूच असते. माझ्या आजोळी देखील असेच झाले. आम्ही देखील देखील गावातील शेतजमीन असणारे, कुळांकरावी ती कसून घेऊन त्यावर उपजीविका. नव्या जमान्याच्या रेट्यात सर्व जण इतस्तः पांगले, नवीन कुटुंबे थाटली गेली. वाड्यात जे कोणी राहत, त्यांनी कसे बसे जिवंत असे पर्यंत निभावून नेले, आत्ता तेथे कोणी राहत नाही, तो आता हळू हळू नष्ट होत जातो आहे. पण ह्या नाटकात मुल्यांची देखील ढासळ नाटककराने चित्रित केली आहे. तात्यांचा ज्येष्ठ पुत्र भास्कर घराची जी काही इस्टेट आहे ती आपल्याकडे ठेवू पाहत आहे. दुसरा पुत्र सुधीर हा मुंबईला जाऊन आपला वेगळा संसार थाटला आहे. पण त्याला देखील इस्टेटमध्ये वाटा हवा आहे. अजून दोन भावंडे, जी वाड्यात राहत आहे, त्यांचे आयुष्य दिशाहीन झाले आहे. तात्यांच्या सुतक काळात इस्टेट, तसेच श्राद्ध-खर्च कसा करायचा यावर कलह चालू आहे. सगळेच कसे अप्पलपोटे. माझ्या आजोळी एक दोन जण होते ते समंजस होते, आणि हा ऱ्हास थोपू पाहत होते. नाटककाराने हे असे दर्शवले असते, तर, आशेचा किरण असतो असे दाखवता आले असते. निवेदिता जोशी यांची वहिनी, वैभव मंगले याने साकारलेला भास्कर, आणि प्रसाद ओकने सादर केलेला सुधीर छानच. सर्वांचा अभिनय, ट्युनिंग मस्त जुळून आले आहे. वेशभूषा, नेपथ्य उत्तमच, अगदी त्या काळात(४०-५० वर्षांपूर्वीचा) घेऊन जाणारा. अगदी दारात बाहेरून आल्यावर पाय धुण्यासाठी दगडी टाकी देखील दर्शवली आहे, अगदी अशीच व्यवस्था माझ्या आजोळी देखील होती. एक मात्र राहिले, ते म्हणजे जुन्या काळातील रेडियो, जो माझ्या मामाकडे असे, आणि तो कायम धेऊन बसे, वाड्यात दिवे अर्थात नाही(कंदील लावण्याचा कार्यक्रम संध्याकाळी असतो).

ही नाट्यत्रयी साकार झाली पुण्यातील बालगंधर्व रंगमंदिरात. तुडुंब गर्दी होती. बऱ्याच दिवसानंतर अशी गर्दी नाटकाला पाहायला मिळाली. ह्या नाट्यत्रयी बद्दल विविध लेख असणारे एक पुस्तक ज्याचे नाव आहे दायाद(त्याचे नुकतेच प्रकाशन झाले होते), त्याबद्दल थोडेसे नाट्यदिग्दर्शक चंद्रकांत कुलकर्णी बोलले. ते म्हणाले, दायाद म्हणजे वारसा, जो महेश एलकुंचवार यांचा आवडता शब्द आहे. एका पिढी काढून पुढच्या पिढीकडे तो जायला हवा, आणि वारसा कोणता तर, फक्त सांपत्तिक नव्हे, तर विचारांचा देखील. वर म्हटल्या प्रमाणे डॉ. कमलेश यांचे पुस्तक याचं स्वरूपाचे आहे, पण त्याचा उल्लेख नाही झाला.

असो. धरणगावच्या ह्या चिरेबंदी वाड्यात पुढे काय मांडून ठेवले आहे, हे पुढच्या नाटकात पाहायला मिळते, ज्याचे नाव, जरा कोड्यात टाकणारे आहे-मग्न तळ्याकाठी. त्याबद्दल पुढच्या भागात, तेही लवकरच!