All we imagine: स्वचा शोध

मध्यंतरी 'साईनफेल्ड'चा एक निर्माता लॅरी डेव्हिड ऑस्टिनात आला होता. बऱ्या अर्ध्याच्या मित्राच्या मित्रानं त्याच्या तोंडून ऐकलं, "उत्तम लोक चांगले वागतात, कारण त्यांना तसं वागावंसं वाटतात. चांगले लोक चांगलं वागतात; कारण तसंच वागायचं असतं, हे त्यांना माहीत असतं. वाईट लोक त्यांना हवं तसंच वागतात. उत्तम आणि वाईट लोक समाधानी असतात, कारण त्यांना हवं तसं ते वागतात. चांगले लोक असमाधानी असतात." लॅरी डेव्हिड म्हणाला, "मी चांगला माणूस आहे."

'लोक काय म्हणतील', 'हे असं वागायचं असतं म्हणून मी असं केलं', ह्या प्रेरणेतून दाखवलेल्या चांगुलपणामुळे आपण खरंच चांगली व्यक्ती ठरतो का?

All We Imagine As Light हा पायल कपाडियांचा सिनेमा बघायला जाताना मी याचा काही विचार केला नव्हता. वाट वाकडी करून मी नीनाला लिफ्ट दिली आणि आम्ही एकत्र सिनेमा बघायला गेलो कारण मला एकटीला थिएटरमध्ये जायचं नव्हतं.

देशाच्या अनेक भागांमधून लोक मुंबईत येतात. काही लोक शिकून ठरावीक नोकरी करण्यासाठी येतात. काही लोक नातेवाईकांच्या आधारानं येतात आणि पडेल ती कामं करतात. अशांमध्ये असतात प्रभा आणि अनु या दोन मल्याळी नर्स. त्यांच्या हॉस्पिटलमध्ये बहुतेकशा नर्स मल्याळीच आहेत. प्रभा असेल २८-३० वर्षांची. शांत आणि सोशिक, कामाच्या बाबतीत अगदी चोख आणि वेळ आलीच तर पेशंटना दम देणारी प्रभा. तिच्याबरोबर राहणारी अननुभवी, अल्लड स्वभावाची अनु. प्रभानं तिच्या नवऱ्याला लग्न ठरल्यावरच पहिल्यांदा बघितलेलं; लग्नानंतर तो जर्मनीत गेला तो गेलाच. प्रभा आणि त्याचं गेल्या वर्षभरात बोलणं झालेलं नाही. अनुचा बॉयफ्रेंड मुंबईत राहणारा मल्याळी मुसलमान. प्रभाला त्याबद्दल समजतं तेव्हा ती अनुला एकदा अनुला अनुदार शब्दांत दम देते.

अचानक प्रभाच्या नावानं आलेला चकचकीत कुकर तपासताना अनु आणि प्रभा

लोकलमधून प्रवास करताना प्रभा

हॉस्पिटलमधे प्रभाची स्वयंपाकी मैत्रीण असते पार्वती. पार्वतीनं तिला सांगून झालेलं असतं की त्या नवऱ्याचा विचार आता सोड. आपण दोघीही आता "एकटा जीव सदाशिव". प्रभा विरोध करत नाही, पण तिला ते मान्यही करायचं नसतं.

पार्वतीला गावी जाण्यात मदत करण्यासाठी प्रभा आणि अनु रत्नागिरीला येतात. सिनेमात तेव्हा पहिल्यांदा स्वच्छ सूर्यप्रकाश आणि मोकळं आकाश दिसतात. मुंबईतली गर्दी, मुंबईतला पाऊस आणि या तिघी दिवसभर हॉस्पिटलात, कामांत असतात; तिथे मोकळेपणाची सोय नसते. आजूबाजूला सतत आवाज असतात; गाड्यांचे, गर्दीचे, पेशंटचे, आंदोलनांचे, खेळणाऱ्या मुलांचे. ते सगळे आयुष्याचा भाग झालेले असतात.

मात्र रत्नागिरीत येऊनही प्रभा पार्वतीबरोबर समुद्रात जात नाही. किनाऱ्यावर वाळूत उभी राहून कोरडीच राहते. समुद्रात बुडलेल्या अनोळखी व्यक्तीचा जीव वाचवण्यासाठी ती त्याच्या तोंडात हवा भरताना मागेपुढे बघत नाही, आणि त्याचा जीव वाचतो.

रत्नागिरीत पार्वती आणि प्रभाचा डोळा चुकवून आलेला शियाझ प्रभाला दिसतो. शियाझचं अनुवर प्रेम आहे हे तिला दिसतं. आपण ज्याला नवरा समजतो, तो आपल्यावर प्रेम करत नाही, हे प्रभा स्वतःशी मान्य करते. प्रभा तिच्या नवऱ्याला तिच्या मनातून टाकते. प्रभा अनुला सांगते, शियाझला बोलावायला.

सरतेशेवटी दिसतं की रात्र होत आलेली आहे. समुद्रकिनारी एका पडवीवजा टपरीत प्रभा, पार्वती, अनु आणि शियाझ समाधानानं बसले आहेत; टपरी चालवणारा पोऱ्या कानात हेडसेट घालून कुठल्याश्या गाण्यावर नाचतो आहे. टपरीत लावलेल्या दिव्यांच्या माळ्यांच्या प्रकाशात हे दृश्य दिसतं. आणि वर स्वच्छ आकाशातले तारे आहेत.

सिनेमा संपल्यावर नीनानं मला विचारलं, "पायल कपाडिया म्हणजे बाई का बुवा?" मी तिला विचारलं, "सिनेमात थोडं अंगप्रदर्शन आहे; एक संभोगदृश्य आहे. ते बघून तुला काय वाटलं? ही नजर बाईची आहे का बुवाची?"

नीना म्हणाली, "आपण दोघींनी बहुतेक दोन सिनेमे बघितले. मला सगळीच सबटायटल्स वाचायला लागली." ते तितकंसं खरं नाही. बहुतेकसे संवाद मल्याळममध्ये आहेत. पण पार्वतीसारख्या बायका मी बघितल्या आहेत. गरीब घरांतल्या, परिस्थितीमुळे खचून न जाणाऱ्या, कितीही वाईट परिस्थिती असेल तरीही victimसारख्या न वागणाऱ्या, आणि कधीमधी कचकून दारू पिऊन नाच करणाऱ्याही. ५ नोव्हेंबरला अमेरिकी निवडणुकांचे निकाल आल्यापासून, पावणेदोन महिन्यांत नीनाला मी आता तिसऱ्यांदा टोकलं, "ट्रंप निवडून आला आहे; राजकीय वातावरण फार बरं नाही. पण त्यामुळे आपण खचून गेलो आणि दुःख करत बसलो तर आपण आपल्या आयुष्यावर त्यांना ताबा मिळवून देतो."

नीना हसली. "या थिएटरमध्ये चांगले सिनेमे लागतात म्हणून मी नेहमी जाते. पण हल्लीच्या काळात बरं काही बघायला मिळालं नव्हतं. हा सिनेमा मात्र मला आवडला."

मी आधी सिनेमा बघायला जायचा म्हणून मनातून थोडी नाखुश होते. केवढं काम पडलं आहे, याचं दडपण अजूनही आहे.

सिनेमात एक प्रसंग आहे. मुंबईतली एक संध्याकाळ. अनु शियाझबरोबर बाहेर फिरत आहे, दोघंही आनंदात आहेत. आणि प्रभा घरी एकटी आहे, आणि बाथरूममध्ये हातानं साडी धुवत आहे.

मी नीनाला सांगितलं, मी अमेरिकेत आल्यावरही सुरुवातीला शॉर्ट्स वापरायचे नाही. पण बऱ्या अर्ध्याच्या एका नातेवाईकानं मी छोटे कपडे त्यांच्यासमोर घालणार नाही ना, असा प्रश्न विचारल्यावर मी शॉर्ट्स आणल्या. माझ्यावर भलत्या कल्पना लादणाऱ्या व्यक्तीनं मला माझ्यापासून स्वातंत्र्य दिलं.

सिनेमा बघितल्यावर दुसऱ्या दिवशी एका मित्राबरोबर जेवायला गेले होते. त्यालाही सिनेमाबद्दल सांगितलं. आम्ही शुक्रवारी दुपारी बरेचदा जेवायला भेटतो. मी बऱ्या अर्ध्यासाठी बरोबर पार्सल घेऊन जाते. म्हणून तो मला एकदा 'गुड वाईफ' म्हणाला होता. मी त्याला म्हणाले, "मला हे गुड वगैरे लेबल आवडत नाही. एकदा चांगली अशी प्रतिमा निर्माण केली की ती जपावी लागते. मला त्यापासून स्वातंत्र्य हवं असतं."

नीनाबरोबर एकदा 'आंखो देखी' सिनेमाही मला बघायचा आहे. मी तो सिनेमा बघितल्यालाही बरीच वर्षं झाली आता. स्वतःपासून, स्वतःच्या धारणांपासून स्वातंत्र्य मिळवता आलं पाहिजे. आपुला संवाद आपुल्याशी आणि आपलं स्वातंत्र्य आपल्यापासूनच.