‘अडॉलेसन्स’ - किशोरवयीन मनांचं अपरिचित जग

स्वतःला समंजस मानणारे पालक आणि त्यांची मुलं यांच्यात संवादाची एक पोकळी सध्या अनेकदा दिसते. मुलांचं नक्की काय चालू असतं याविषयी पालक जागरूक राहू पाहतात. तसे ते जबाबदार पालकही असतात. मुलांशी आपला चांगला संवाद आहे असंही त्यांना वाटत असतं. मात्र, प्रत्यक्षात मुलांच्या विश्वात काय चाललेलं असतं याचा त्यांना पुरेसा अंदाज नसतो. त्यामागे अनेक कारणं असतात. कधी तंत्रज्ञान आडवं येतं – मुलांच्या हातातली गॅजेट्स, त्यांचा इंटरनेट / सोशल मीडियावरचा वावर वगैरे गोष्टींचा ॲक्सेस पालकांना नसतो, किंवा असला तरी त्यात नक्की काय पाहायचं ते पालकांना कळत नाही, किंवा मुलं आपल्या पाऊलखुणा लपवण्यात तरबेज असतात, वगैरे. तसंच त्यांच्या मित्रमंडळींत काय विषय चर्चिले जातात, आपल्या मुलांची राजकीय-सामाजिक मतं काय आहेत आणि ती कुठून, कशी तशी झाली आहेत, हे पालकांना कळत नसतं. त्यातून अचानक जेव्हा काही तरी अनपेक्षित आणि विचित्र निष्पत्ती होते तेव्हा पालकांना धक्का बसतो, त्यांचे डोळे उघडतात, आणि परिस्थिती इथवर येईपर्यंत आपल्याला काहीच अंदाज कसा आला नाही हा प्रश्न त्यांना पडतो. नुकत्याच नेटफ्लिक्सवर प्रदर्शित झालेल्या ‘अडॉलेसन्स’ या चार भागांच्या ब्रिटिश मिनि-मालिकेत अगदी हेच होताना दिसतं. पालक आणि मुलांच्यातली संवादाची पोकळी भरण्यासाठी अशा मालिका अतिशय आवश्यक आहेत.

मालिकेची सुरुवात धक्कादायक पद्धतीने होते. एका सकाळी एका मध्यमवर्गीय घरात पोलीस शिरतात आणि तेरा वर्षांच्या मुलाला खुनाच्या आरोपाखाली अटक करतात. पहिला भाग पोलीस प्रोसीजरलच्या लॉजिकने जातो. अटक केल्यावर चौकीत नेलेला जेमी, हबकलेले त्याचे आई-वडील-बहीण, आणि पोलीस अधिकारी ह्यांच्यात घडणाऱ्या प्रसंगांमधून कथा पुढे जाते. जेमी गुन्हा केल्याचं नाकारत असतो. हळूहळू पोलिसांकडचा पुरावा उघड होतो. (किंचित स्पॉयलर – त्याने आपल्या शाळेतल्याच एका मुलीचा खून केलेला असतो. सीसीटीव्हीवर ते रेकॉर्ड झालेलं असतं.) मात्र, गुन्ह्याचा तपास हा काही मालिकेचा फोकस नाही. हा गुन्हा का घडला, ह्याचं आकलन पोलिसांना, पालकांना (आणि प्रेक्षकांना) होण्यावर मालिकेचा भर आहे. 

इन्स्टाग्रामवरच्या पोस्ट्स, त्यावरच्या कमेंट्स, अशा गोष्टींमधून त्या मुलांचं जग पोलिसांना आणि आपल्याला दिसू लागतं. स्त्रीद्वेष आणि ज्याला ‘टॉक्सिक मॅस्क्युलिनिटी’ म्हणतात त्या प्रकारचे, पुरुष असण्याबाबतचे पूर्वग्रह मुलांमध्ये कसे तयार होतात ते हळूहळू उघड होतं. आपल्याला गर्लफ्रेंड हवी / बॉयफ्रेंड हवा याचा मोठा दबाव वयात येणाऱ्या मुलांमध्ये असतो. त्यात ‘८०-२० नियम’ आणून विशेषतः मुलग्यांच्या मनात मुलींविषयी द्वेष उत्पन्न केला म्हणून अँड्र्यू टेट या माणसाचा ऑनलाईन प्रभाव गेली काही वर्षं पाश्चात्त्य देशांत चिंतेचा विषय झाला आहे. इथे ‘८०-२० नियम’ म्हणजे ८०% मुली २०% मुलांकडे आकर्षित होतात, पर्यायाने ८०% मुलगे अभावग्रस्त किंवा वंचित राहतात. ‘इन्सेल’ (‘involuntary celibate’) अशी संज्ञा अशा वंचित मुलांसाठी वापरली जाते. आपल्याला गर्लफ्रेंड किंवा लैंगिक जोडीदार असावी अशी इच्छा तर असते, पण इच्छापूर्ती काही होत नाही. असे वंचित मुलगे मग चिडून मुलींविषयी वाईटसाईट बोलत राहतात, किंवा काही वेळेला हिंसेलाही प्रवृत्त होतात.^१ अँड्र्यू टेटचं नाव यात गोवलं गेलं, कारण त्याच्या मते मुलींच्या वर्तनामुळे त्या हिंसा आपल्यावर ओढवून घेतात. (सध्या तो आणि त्याचा भाऊ दोघांवर रुमानियामध्ये बलात्कारासह इतर आरोप आहेत. त्यांचं तिथे प्रत्यार्पण झालं आहे आणि आरोपांची चौकशी सुरू आहे.)^२

या पार्श्वभूमीवर ‘अडॉलेसन्स’मधला एक कळीचा प्रसंग एक पुरुष पोलीस अधिकारी आणि त्याचा मुलगा यांच्यात घडतो. मेलेल्या मुलीचा आणि खुनी मुलाचा सोशल मीडियावरचा संवाद आपले वडील बघतायत हे त्या मुलाच्या लक्षात येतं. त्याबरोबर त्याला हेही कळतं की वडलांना त्या पिढीची संवादाची भाषा (इमोजी वगैरे) कळत नाही त्यामुळे ते चुकीचा अर्थ लावतायत. मग तो बापाला हळूच बाजूला घेऊन समजावून सांगतो की बाबा तुला वाटतंय तसं ते नाहीए. मुलांचं ऑनलाईन वर्तन काय आहे हे समजून घेण्यात सध्या जगभरातले कित्येक पालक पुरेसे सक्षम नाहीत. हा केवळ पूर्वीप्रमाणे जनरेशन गॅपचा प्रश्न नाही, तर मुलांवर अनिष्ट प्रभाव पडण्याचा आणि त्यातून कट्टर विचारसरणींचा प्रसार होण्याचा धोका आहे, पण कितीही सजग राहिले तरी पालकांना हे लक्षातच येत नाही कारण त्यांना हे तंत्रज्ञान आणि त्याची भाषा अवगत नाही. 

मुलगा शाळेतून घरी येतो, आणि तासन्‌तास लॅपटॉपवर घालवतो म्हणजे सगळं काही आलबेल आहे असं समजणारे पालक आपल्याकडेही आहेत. लहान मुलांनी (मुलग्यांनी) केलेले गुन्हे हा गेली काही वर्षं अनेक देशांत चिंतेचा विषय आहे. असेच काही गुन्हे या मालिकेमागची प्रेरणा ठरले. मालिकेत वडलांचं काम करणाऱ्या स्टीफन ग्रॅहॅम या नटाला अशा काही गुन्ह्यांबद्दल समजलं तेव्हा त्याला प्रश्न पडला की समाज म्हणून आता आपण कुठे पोचलो आहोत? त्याच्याबरोबर पूर्वी काम केलेल्या पटकथालेखकाला हाताशी धरून त्यानं या मालिकेची निर्मिती केली. मालिकेत पोलीस अधिकाऱ्याचं काम करणाऱ्या ॲशली वॉल्टर्स या काळ्या अभिनेत्याला प्रत्यक्षात तो टीनेजर असताना बंदूक बाळगल्याबद्दल शिक्षा झाली होती. जेमी आणि इतर मुलांच्या भूमिका वठवणारी मुलंही थक्क करून सोडतात. 

केवळ गुन्ह्याचा आरोप असलेला जेमीच नाही, तर इतर मुलंही आपल्याला दिसतात. एक भाग जेमीच्या शाळेत घडतो. शाळेत काय प्रकारच्या वास्तवाला मुलं सामोरी जातात ह्याचा अंदाज आपल्याला येतो. एका भागात जेमीचं मानसशास्त्रीय मूल्यमापन करायला एक समुपदेशक त्याला भेटते. हळूहळू आपल्याला वेगवेगळे पुरुष आणि त्यांना सामोरं जाणाऱ्या स्त्रिया दिसू लागतात. जेमीला जिथे ठेवलेलं असतं त्या केंद्रात काम करणारा सीसीटीव्ही ऑपरेटर आणि ही समुपदेशक यांच्यात घडणाऱ्या छोट्या प्रसंगातूनही स्त्री-पुरुष संबंधांतले ताणेबाणे दिसतात. तपास करणारा काळा पोलीस अधिकारी स्वतःच्या टीनेजबद्दल बोलतो तेव्हा तो कोणत्या परिस्थितीतून इथवर पोचलाय याचाही अंदाज येतो. जेमीचे वडील आपल्याला जवळून पाहायला मिळतात. जेमीसाठी ते एक प्रकारचा आदर्श असतात. त्यांच्या स्वभावाचे कंगोरेही आताच्या काळातला पुरुषपणाचा क्रायसिस कसा आहे याचं दर्शन घडवतात.

सिंगल शॉट किंवा एका टेकमध्ये चित्रित केलेला प्रत्येक भाग हीदेखील मालिकेची एक खासियत आहे. समोर जे घडतंय त्याच्या तातडीचा आणि त्यात उघड होणाऱ्या धक्कादायक वास्तवाचा अनुभव त्यातून आणखी अंगावर येतो. ज्याप्रमाणे चित्रीकरण एका टेकमध्ये केलंय तसंच इतर कसलाही व्यत्यय मध्ये न येऊ देता प्रत्येक भाग शांतपणे एकटक पाहण्याजोगा आहे.

हा ‘त्यांच्याकडचा’ प्रश्न आहे, ‘आपल्याकडे’ असं काही नाही, आणि आपण तर ‘चांगल्या घरातले’ आहोत, चांगल्या घरातली मुलं असं काही करत नाहीत, असं म्हणणारे खूप लोक आपल्याकडे आहेत. मात्र, टीनेजर्सना (किंवा कधी कधी त्याहूनही लहान वयाच्या मुलांना) समुपदेशन किंवा त्यांच्यावर उपचार करणाऱ्या मानसरोगतज्ज्ञांना विचारलं तर आपल्याकडच्या मुलांबद्दलही खूप धक्कादायक माहिती मिळू शकते. ह्या अस्वस्थ करणाऱ्या विषयाला ‘अडॉलेसन्स’मुळे तोंड फुटलं आहे. भारतातही अनेक लोक मालिकेची शिफारस करत आहेत. किशोरवयीन मुलांच्या अपरिचित जगात डोकावून त्यांच्या मानसिकतेचं आकलन करून घेण्यासाठी ती पालकांना प्रवृत्त करू शकेल. एक समाज म्हणूनही आपण किशोरवयीन मुलांची मानसिकता समजून घेणं गरजेचं आहे. आपल्या आकलनाला ही मालिका हातभार लावू शकेल.

१. Incel Wiki

२. Andrew Tate: Views and influence