थॉमस जेफरसन – अमेरिकेच्या लोकशाहीचा शिल्पकार

परिचय 

थॉमस जेफरसन हे नाव भारतात अनेकांना परिचित नसले तरी अमेरिकेच्या राजकीय, सामाजिक व शैक्षणिक इतिहासात त्यांचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. १३ एप्रिल १७४३ रोजी व्हर्जिनिया या ब्रिटिश वसाहतीत जन्मलेल्या जेफरसन यांनी अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यलढ्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. ते अमेरिकेचे तिसरे राष्ट्राध्यक्ष होते (१८०१–१८०९) आणि स्वातंत्र्यघोषणापत्राचे मुख्य लेखक होते. लोकशाही, स्वातंत्र्य, शिक्षण आणि विज्ञान या मूल्यांचा त्यांनी सातत्याने पुरस्कार केला. 

बालपण आणि शिक्षण

जेफरसन यांचा जन्म एका श्रीमंत पण ग्रामीण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील पीटर जेफरसन हे जमीनदार आणि नकाशाकार होते. लहान वयातच वडील गमावलेल्या थॉमसने प्रचंड वाचन, तत्त्वज्ञान आणि संगीत या क्षेत्रांत झपाटल्यासारखे लक्ष घातले. त्यांनी विल्यम अँड मेरी कॉलेजमधून शिक्षण घेतले आणि नंतर वकील म्हणून कारकीर्द सुरू केली. 

स्वातंत्र्याचा झेंडा उभारताना 

१७७५ साली अमेरिकेच्या वसाहती ब्रिटिश सत्तेविरोधात बंडाला उठल्या. या संघर्षात थॉमस जेफरसन यांनी एक विचारवंत म्हणून, आणि लवकरच एक क्रांतिकारक नेता म्हणून उभारी घेतली. १७७६ मध्ये त्यांनी लिहिलेले  Declaration of Independence म्हणजेच स्वातंत्र्यघोषणापत्र हे आधुनिक लोकशाही विचारांचे प्रातिनिधिक दस्तऐवज आहे. या घोषणेत त्यांनी लिहिले की – > "सर्व माणसे समान जन्माला येतात आणि त्यांच्या निर्मात्याने त्यांना काही अविभाज्य अधिकार दिले आहेत – जीवन, स्वातंत्र्य आणि सुखाचा पाठपुरावा हे त्यातले प्रमुख अधिकार आहेत." या ओळी आजही जगभरातील लोकशाही मूल्यांचे मूळ मानल्या जातात.

राष्ट्राध्यक्षपद आणि कार्यकाळ 

१८०१ साली थॉमस जेफरसन अमेरिकेचे तिसरे राष्ट्राध्यक्ष बनले. त्यांच्या राष्ट्राध्यक्षपदाच्या कार्यकाळात लुईझिआना खरेदी (Louisiana Purchase) हा ऐतिहासिक सौदा झाला, ज्यामुळे अमेरिकेच्या भूप्रदेशात मोठी वाढ झाली. त्यांनी फ्रान्सकडून ही जमीन खरेदी करून देशाच्या पश्चिम भागाचा विकास घडवून आणला. तसेच त्यांनी Lewis and Clark Expedition ला प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे अमेरिका पश्चिमेकडील भूप्रदेशाची शोधमोहिम सुरू करू शकली. 

लोकशाही व धर्मनिरपेक्षतेचे पुरस्कर्ते 

जेफरसन हे धर्मनिरपेक्षतेचे कट्टर पुरस्कर्ते होते. त्यांनी स्पष्टपणे सांगितले की चर्च आणि राज्य यांच्यात "भिंत" असावी – म्हणजेच सरकार कोणत्याही विशिष्ट धर्माला मान्यता देणार नाही. त्यांनी Virginia Statute for Religious Freedom तयार करून धर्मस्वातंत्र्याची मूलभूत कल्पना मांडली. ही विचारधारा अमेरिकेच्या संविधानात धर्मस्वातंत्र्याच्या रूपात स्थान मिळवते. 

शिक्षणाचे महत्त्व आणि युनिव्हर्सिटीची स्थापना

थॉमस जेफरसन यांचे शिक्षणावर अत्यंत प्रेम होते. त्यांना विश्वास होता की कोणत्याही लोकशाहीची मूळ शक्ती म्हणजे जागरूक, शिक्षित नागरिक. त्यांनी University of Virginia ची स्थापना केली आणि त्या काळात अनेक नावीन्यपूर्ण शैक्षणिक धोरणं राबवली. ही विद्यापीठसंस्था केवळ अमेरिका नव्हे तर जगभरातील शैक्षणिक विचारसरणीत क्रांती घडवणारी ठरली. 

गुलामगिरीप्रश्नी दुटप्पी भूमिका 

थॉमस जेफरसन यांच्या आयुष्याचा एक विरोधाभासी पैलू म्हणजे गुलामगिरी. एकीकडे ते 'सर्व माणसे समान आहेत' अशी तत्त्वे मांडतात, पण दुसरीकडे त्यांच्याकडे स्वतःच्या Monticello नावाच्या शेतजमिनीत अनेक गुलाम होते. ही दुटप्पी भूमिका आजही इतिहासकार व तज्ज्ञांच्या चर्चेचा विषय आहे.  

व्यक्तिमत्त्व आणि वैचारिक वारसा 

थॉमस जेफरसन हे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते – लेखक, तत्त्ववेत्ता, संगीतप्रेमी, शास्त्रज्ञ, स्थापत्यविशारद आणि कृषी तज्ञ. ते "Renaissance man" म्हणूनही ओळखले जातात. त्यांनी जगभरातील विचारवंतांचे लेखन वाचून घेतले होते – विशेषतः जॉन लॉक, मॉन्टेस्क्यू आणि रुसो यांच्यावर त्यांचा प्रभाव होता. 

मृत्यू आणि स्मरण

४ जुलै १८२६ रोजी – अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यदिनीच – थॉमस जेफरसन यांचे निधन झाले. विशेष योगायोग म्हणजे त्याच दिवशी जॉन अ‍ॅडॅम्स, अमेरिकेचे दुसरे राष्ट्राध्यक्ष आणि स्वातंत्र्यलढ्याचे आणखी एक शिल्पकार, यांचेही निधन झाले. जेफरसन यांची समाधी व्हर्जिनियातील मोंटीसेलो (Monticello) येथे आहे. मी चार महिने व्हर्जिनियात रिचमंडला राहायला होतो. त्यावेळेस मेमोरिअल डेच्या लाँग विकेंडला Charlottesville मधील युनिव्हर्सिटी ऑफ व्हर्जिनिया आणि Monticello येथील थॉमस जेफरसन यांचा बंगला बघायला गेलो होतो.

निष्कर्ष

थॉमस जेफरसन हे केवळ अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष नव्हते, तर आधुनिक लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता आणि शिक्षण यांचे महान विचारवंत व प्रेरणास्रोत होते. त्यांच्या वैचारिक वारशाचा प्रभाव आजही जगभरातील लोकशाही संस्थांवर व संविधानांवर आहे. आपण भारतीय नागरिक असून आपले संविधान, आपली लोकशाही पद्धती, आपली धर्मनिरपेक्षता या साऱ्यांचा विचार करता जेफरसन यांची भूमिका आणि त्यांचे योगदान समजून घेणे ही केवळ ऐतिहासिक बाब नव्हे – तर सध्याच्या काळातही अत्यंत महत्त्वाची बाब आहे. 

थॉमस जेफरसन यांना २८२ व्या जयंतीनिमित्त समस्त हत्ती परीवाराकडून विनम्र अभिवादन. लोकशाही, ज्ञान आणि स्वातंत्र्याच्या या महान पुरस्कर्त्याला मानाचा मुजरा.