मंगळयान आणि बालाजी

काय बोलावं काही कळत नाहीये.

मॉडर्न आणि प्युअर सायन्सच्या आधारावर सर्वकाही करणार्‍या संस्थेच्या अध्यक्षांनी व्यक्तिगत पातळीवर का होईना पण मानवी कक्षेबाहेरच्या शक्तींना यात आणावं यामधे नेमका अर्थ काय काढायचा?

आपल्या मानवी प्रयत्नांच्या पलीकडेही काही शक्ती (?!) आहेत याची जाणीव यातून दर्शवली असा सकारात्मक संदेश घ्यायचा की, स्वतःच्या पूर्ण मानवी कक्षेत असलेल्या कर्तबगारीवर काहीसा अविश्वास दाखवणारी ही कृती समजायची. म्हणजे असं आहे की इतर कोणी(मुख्यमंत्री किंवा खेळाडू वगैरे) सत्यसाईंच्या पाया पडले किंवा पूजा घातली किंवा काळुबाईच्या जत्रेत बळी दिला तरी त्याचा धक्का बसत नाही.. पण इस्रो चीफ हे एक व्यक्ती नसून एक प्रतिनिधी आहेत असं वाटून काहीतरी धक्का बसला हे खरं.

उद्या या मिशन मार्सतर्फे मनुष्य मंगळावर पाठवण्याची वेळ झाली की त्या जाणार्‍या व्यक्तीला (विज्ञाननिष्ठ असेल असं मानतो) हे बालाजीसाकडं पाहून कापरंच भरेल आणि तो जाणं रहित करेल की काय?

भारताच्या मंगळावर जाणार्‍या यानाने उड्डाण केले आहे.

जगभरातील नागरीकांचा जळफळाट भारताला दिल्या जाणार्‍या 'Aid' वर निघतो आहे असे दिसते ;)
बीबीसीच्या बातमीखालील ब्रिटिश नागरीकांच्या प्रतिक्रीया आसुरी आनंद देणार्‍या वाटु शकतात :P

या निमित्ताने एका वेगळ्या लेखाचा विषय असलेला, पण मनात बराच काळ असलेला प्रश्न मांडून पाहतो.

खरंच मिशन मार्स हे भारताला परवडणारं, किंबहुना, परवडत असेल तरी आजच्या घडीला आवश्यक तरी आहे काय?

भरपूर आर्थिक बोजा तर आहेच.. ते नाकारता येणार नाही. प्रत्येक प्रकारच्या प्रगतीला योग्य प्रमाणात बजेट दिलं गेलं आहे असं म्हणता येईल. पण "मिशन मार्स" यापेक्षा खूप जास्त प्राथमिक प्रायॉरिटीज असताना हे आवश्यक आहे का? असलेला प्रत्येक पैसा मिशन मार्सपूर्वी अन्य पायाभूत सुविधांना जावा असं वाटत नाही का?

'मंगळयान' मोहीम यशस्वी झाल्यास फार मोठ्या प्रमाणात भारतीय अंतराळ उद्योगाची जाहीरात होणार आहे. जागतिक अंतराळ उद्योग $३०७ अब्ज इतक्या मोठया व्याप्तीचा आहे हे लक्षात घेता 'मंगळयान' सारखी यशस्वी मोहीम आपल्याला भविष्यात बराच मोठा व्यवसाय उपलब्ध करून देईल. जो आपण केलेल्या $ ८० दशलक्ष खर्चाच्या तुलनेत नक्कीच खूप जास्त असणार आहे. त्यामुळे त्यातून आपला फायदाच आहे. अंतराळ तंत्रज्ञानात विश्वासार्हता खूप महत्वाची आहे. डिसेम्बरात स्वदेशी क्रायोजेनिक इंजिन असलेले GSLV यशस्वी झाल्यावर तर बरयाच मोठया प्रमाणात अंतराळ व्यवसाय हाताशी येऊ शकेल कारण अवजड उपग्रह वाहून नेण्याची क्षमता आपण मिळवू. आजचे PSLV रॉकेट चे उड्डाण हे सलग चोविसावे यशस्वी उड्डाण होते. अंतराळ उद्योगात ही मोठीच पत आहे. ह्या सगळ्या व्यवसायातून मिळणारा नफा भारताला नक्कीच इतर कल्याणकारी योजनांवरही उपयोगात येईल. :) शिवाय याचा प्रभाव परराष्ट्र राजकारणावरही पडतो. चीनने रशियाबरोबर राबवलेली मंगळ मोहीम Yinghuo-1 फसली होती. (खर्च $१६३ दशलक्ष) त्यांनी रशियाबरोबर असे हात पोळून घेतल्यावर आजच्या 'मंगळयान'च्या यशस्वी प्रक्षेपणानंतर चीनने भारताशी अंतराळ कार्यक्रमात सहकार्य करण्याची इच्छा बोलुन दाखवणे बरेच काही सांगून जाते.

हारुन शेख यांच्या वरील प्रतिसादाच्या अंगानेच माझं उत्तर आहे. पण त्यासाठी मी एक साधं उदाहरण देतो.

समजा एक अत्यंत गरीब कुटुंब आहे. घरची मुलं शेतात कामं करणं, गुरं चारायला नेणं, दूध काढणं वगैरे कामं करतात आणि तरीही त्यांना वेळोवेळी उपासमार होते. सहा पोरांमधला एक म्हणतो की मी एक रिक्षा तयार करतो. घरातल्या सगळ्यांना तो समजावून देतो की रिक्षा तयार करायची म्हणजे जुनं इंजिन फक्त आणायचं, बाकीचा सांगाडा तोच खपून तयार करणार. गरीबी असली तरी एवढ्या सगळ्या लोकांच्या खर्चात सेकंडहॅंड इंजिनाचा खर्च परवडण्यासारखा असतो - त्यांच्या वार्षिक उत्पन्नाच्या १ टक्का फक्त. आणि सांगाडा करायला जी काय मेहनत लागेल ती. सगळे घरचे कबूल झाल्यावर तो खरोखरच रिक्षा तयार करतो. ती रिक्षा व्यवस्थित चालते आहे की नाही हे बघण्यासाठी तो फिरवून आणतो, तर लोक लगेच कुचाळक्या करायला लागतात -
'धड पोटं भरण्याची अक्कल नाही, आणि आले मोठे रिक्षा चालवायला. स्वतःला फार श्रीमंतच समजतात नाही का.'
'हे असले नसते धंदे करण्यात वेळ आणि पैसे फुकट घालवण्यापेक्षा या पोराने तितका वेळ मजुरी केली तर दोन पैसे हाती लागणार नाहीत का?'
'रतनशेठकडे गाडी आहे म्हणून यांनाही हवी. ऐपत नाही तर उगाच उंटाच्या गांडीचा मुका कशाला घ्यायला जावं?'
'या साल्याचा बाप परवा माझ्याकडे उधार मागायला आला होता. तसे कधी त्याने पैसे बुडवलेले नाहीत, पण उधारीवर गाड्या उडवण्याचा शौक करावाच कशाला म्हणतो मी?' जिभा वळवळायला काही कारण लागत नाही. पण त्या मुलाने विचार केलेला होता की गावात चारच गाड्या आहेत. आपली रिक्षा नीट चालली की बाजारापर्यंत लोकांची नेआण करून जुन्या इंजिनाचा खर्च काही महिन्यात सहज भरून निघेल. तोपर्यंत टॅक्सीच्या सांगाड्यावर काम करू आणि तिच्या इंजिनाची व्यवस्था करू. टॅक्सी झाली की एका वेळी सहासहा शीटा भरता येतात. महाग असली तरी फायद्याची पडते.

इथे मी मुलाचं उदाहरण दिलं. पण त्यातली एखादी मुलगी म्हणाली की मी नेलपॉलिश लावणं आणि हेअरड्रेसिंग करणं शिकून घेते. तिनेही पहिली प्रॅक्टिस थोडा खर्च करून आपल्या बहिणीवर केली तर गावकरी असंच म्हणतील.

या कुटुंबाचा प्रत्येक क्षण निव्वळ आत्ताच्या सर्व्हाव्हलसाठीच खर्च झाला पाहिजे असं म्हणणं सोपं आहे. पण आत्ता चालू आहे तेच करत रहाण्याने वाढीचा दर वाढू शकत नाही. अत्यल्प खर्च भविष्यात उपयोगी पडणारी नवीन तंत्र शिकण्यासाठीही झाला पाहिजे. नाहीतर इतर शिकल्यासवरलेल्यांचाच फायदा होत रहातो.

खर्च करावा या मताशी सहमत आहे. भावी अपत्यांच्या (आणि वृद्धत्वाकडे वाटचाल करणार्‍या आईवडिलांच्या) आयुष्याची, शिक्षणाची, संभाव्य आजारपणातील खर्चाची तरतूद पूर्ण केल्याशिवाय नवदांमपत्याने सिनेमा पाहण्यास जाऊ नये असा काहीसा युक्तिवाद वाटतो.

मूळ वादाचा जो मुद्दा होता 'इस्रोच्या अध्यक्षांनी' बालाजीची पूजा करण्याचा....
पर्सनली काही श्रद्धा ठेवावी की नाही हा वेगळा मुद्दा असू शकेल. त्या श्रद्धेचा कामात हस्तक्षेप होतो की नाही हा प्रश्न महत्त्वाचा आहे. (विदा/माहिती अर्थातच कोणाकडे असणार नाही पण) असल्या श्रद्धेपायी लाँचची तारीख महूर्त वगैरे पाहून ठरवली गेली होती का? म्हणजे ३ नोव्हेंबर रोजी लाँच शक्य होता आणि वातावरणसुद्धा अनुकूल होते पण अमावास्या होती म्हणून ते ५ नोव्हेंबर रोजी केले गेले का?(३ नोव्हेंबरला रविवारची/दिवाळीची सुट्टी होती म्हणून नव्हे). तसे असेल तर केलेली गुंतवणूक श्रद्धेपायी दोन दिवस idle पडून राहिली असे होईल. अशा गोष्टी भारतात अनेक प्रोजेक्टमध्ये केल्या जातात असे दिसून येते.

आयुकामध्ये न्यूटनला ज्या झाडाखाली बसलेला असताना गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत सुचला "त्या" झाडाची एक फांदी ठेवलेली आहे असे ऐकले आहे. या कृतीतून न्यूटनला गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत सुचण्यात त्या झाडाचा (फळ पडणे* सोडून) काही वाटा होता असे सुचवले जाते. त्या झाडात काही विशेष गुण असल्याचे सुचवले जाते. पक्षी न्यूटन त्या झाडाऐवजी दुसर्‍या झाडाखाली बसला असता तर त्याला तो सिद्धांत सुचला नसता असेही सुचवले जाते. अशी श्रद्धा ठेवण्याचे किंवा तत्सम काही सुचवण्याचे स्वातंत्र्य सुमंगल पब्लिकेशन्स** या संस्थेस आहे पण आयुका आणि इस्रो या संस्थांना नाही.

*डोक्यावर फळ पडल्याने न्यूटनला गुरुत्वाकर्षण सुचले ही आख्यायिकाच आहे असेही कोठेसे वाचले आहे. पक्षी तो या झाडाखाली बसला होता तेव्हा दुसर्‍या झाडावरून फळ पडताना पाहून त्याला कल्पना सुचली असे वाचले आहे.

**हे नाव लिहिण्यात काही विशेष विचार नाही. (अशोकवनिकान्याय) :)

मुळात ही चर्चा एक ठाम मत रेटण्यापेक्षा मनात असलेले प्रश्न विचारुन इतरांचे विचार जाणण्यासाठी सुरु केली.

यामधे सर्वांनीच उत्तम मतमांडणी केली आहे. आत्तापर्यंतचे सर्व वाचून या प्रकल्पाच्या गरजेविषयीचं / आर्थिक बोजा / त्यातून साध्य होणार्‍या गोष्टी यांवरचं प्रश्नचिन्ह बरंचसं नाहीसं झालं आहे आणि या प्रकल्पाची आवश्यकता व्यवहार्यता आणि रास्तपणा पटला आहे.

तिरुपती बालाजीबद्दल अजूनही मन स्वच्छपणे काही मानत नाही. मी मुळात काय वाटलं ते मांडण्यात कमी पडलो असं वाटतं. श्रद्धा अंधश्रद्धा अशी जनरल वाटणी इथे वाटली नाही. प्रतीकात्मकच पण काय अयोग्य वाटलं हे खरंच सांगता येत नाही. (श्रद्धेलाच काय, देवाधर्मालाही एरवी विरोध नसतानासुद्धा.. कदाचित बटाट्याच्या चाळीप्रमाणे, *चाळीला कचर्‍याचे वावडे नव्हते पण कोणत्या बिर्‍हाडातून कोणता कचरा पडावा याविषयी तिची ठाम मते होती. तशातला प्रकार नकळत झाला असावा माझा..)

* संदर्भः अण्णा पावश्‍यांच्या घरातून निर्माल्यांऐवजी, द्रोणांतून अंड्यांची टरफले पडायला लागली, तेव्हा चाळ शहारली होती

चांगली चर्चा चालुय. ही बातमी समजली का ७ च्याऐवजी काकु बनवा हा धागा.

बॅटमनचे वरील प्रतिसाद समजू शकतो. in theory त्यात काहीही चूक नाही. ज्याला त्याला जे ते करण्याचं स्वातंत्र्य वगैरे वगैरे भारतीय घटनेनं दिलेलच आहे.
पण बॅट्या, म्हातारी मेल्याचे दु:ख नाही; पण काळ सोकावतो; अशी अवस्था होते आहे बाबा.
ह्या गोष्टीचा रेफरन्स घेउन आधीच डोळे मिटून घेतलेली मंडळी डोळ्यावर अजून मोठ्ठं कातडं ओढतील.("बघा, तो सायंटिस्ट असूनही पाया पडतो ना. मग आम्ही..." वगैरे वगैरे छापाची बडबड ).
.
प्रत्येक गोष्टीची एक किंमत असते. सामान्य असण्याची किंमत आपण रोज देतच असतो.(सत्तास्थांनापेक्षा दुय्यम महत्व वगैरे वगैरे.)
असामान्य असण्याची , एक प्रतीक बनण्याची किंमतही त्यांनी द्यावी अशी अपेक्षा आहे.
प्रमुख ठिकाणी बसलेल्या व्यक्तीच्या ठळक वैयक्तिक बाबतीत पब्लिकने नाक खुपसणे स्वाभाविक आहे. कारण ती त्यांच्या मोठं असण्याची किंमत आहे.
(महाराष्ट्राला उद्या मुस्लिम मुख्यमंत्री मिळाला तरीही त्याने परंपरेप्रमाणे आषाढी एकादशीस विठ्ठल पूजन करावे ही अपेक्षा आहे.(दुर्दैवानं इथेही देवा-धर्माचच उदाहरण मिळालं. ह्या उदाहरणाचा उलटहे वापर होउ शकतो ह्याची कल्पना आहे. पण हे उदाहरण वैयक्तिक श्रद्धांपेक्षा सामाज्जिक परंपरा धोरेखित करतं म्हणून दिलं.)
"मी मूर्तीपूजा मानत नाही" हे मत त्याला ठेवून चालत नाही.)
.
ह्या गोष्टी , ह्या अपेक्षा कोणत्याच कायद्या लिहिलेल्या नसतात. सगळ्याच गोष्टी लिहिल्या जाउही शकत नाहित. पण म्हणून त्या पाळायच्या नाहित असे नसते.
म्हणूनच पुन्हा एकदा सांगतो:-
म्हातारी मेल्याचे दु:ख नाही; पण काळ सोकावतो.

काल जवळपास सर्वच वृत्तपत्र पाहिली. एका ठिकाणी एक प्रतिक्रिया मार्मिक होती. गंमतीचा भाग असा आहे कि प्रशासनाच्या बाहेर असणा-यांना सरकारी अधिकारी / कर्मचारी यांची कर्तव्ये आणि मार्गदर्शक तत्त्वे याबद्दल काहीच माहिती नसते, तर सरकार अधिका-यांकडे उत्तरे असूनही त्याच मार्गदर्शक तत्त्वांमुळे खुलासे करता येत नाहीत. गुगळून पाह्ल्यास कन्डक्ट रुल्स / सीसीएस रुल्स पाहता येतात. त्यावरून थोडी कल्पना येते. यात वेळोवेळी जारी करण्यात आलेले सर्क्युलर्स, ऑफीस मेमोरंडम इ. चा समावेश नसतो.

ठळकपणे पाहील्यास सरकारी कर्मचा-यासाठीच्या अपेक्षा

-. राजकारणात भाग घेता येत नाही.
-. राजकारणात भाग घेणा-या संघटना, पक्ष यांच्याशी संबंध ठेवता येत नाही.
-. वरील घटकांशी राजकिय मंच शेअर अरता येत नाही किंवा राजकिय कार्यक्रमात सक्रीय सहभाग नोंदवता येत नाही.
-. राजकिय पक्षाला लाभ पोहोचवेल अशा प्रकारे पदाचा उपयोग करता येणार नाही.
-. सरकार, प्रशासन यावर टीका करता येणार नाही.
-. सरकार किंवा प्रशासन यांना गालबोट लागेल असे सार्वजनिक वर्तन करता येणार नाही.
-. सरकार / प्रशासन यांच्या धोरणावर शंकाउपस्थित होईल असे सार्वजनिक वर्तन करता येणार नाही.
-. पूर्वपरवानगीशिवाय प्रसिद्ध माध्यमांकडे जाता येणार नाही.
-. पदाचा वापर करून वैयक्तिक प्रसिद्धीसाठी माध्यमांकडे जाता येणार नाही.
- कांमाशी संबंधित माहिती.पूर्वपरवानगीशिवाय सार्वजनिक करता येणार नाही.
- राज्यघटनेच्या अधीन राहण्याची अट आहेच

आजच्या डीएनए मध्ये जी माधवन नायर या इस्रोच्या माजी चेअरमन ची मुलाखतवजा लेख आला आहे. त्यात त्यांनी माहिती देतान एक इंटरेस्टिंग छुपा आरोप केला आहे.
ते म्हणतात की आपल्या या यानासोबत डझनभर यंत्रे जाणार होती. मात्र आपले GSLV खात्री वाटावी इतके तयार नसल्याने वजनावर मर्यादा आली आणि बरीच चांगली/गरजेची यंत्रे जाऊ शकली नाहित :(
मात्र तरीही तडजोड करून कमी यंत्रांसह भारताने PSLVचा वापर करत उड्डाअण केले.

यात मला वाटलेला छुपा आरोप किंवा मला पडलेला प्रश्न असा की:
खरंतर यंदाच्या 'मार्शियन विंडो' (ज्या काळात यान सोडणे आर्थिक व तांत्रिक दृष्ट्या सगळ्यात योग्य असते)मध्ये आपले 'बेस्ट बेट' असणारे यान प्रक्षेपित करणे शक्य नव्हते. मात्र भारताने येन केन प्रकारेण यान सोडले आहे. या मागे येणार्‍या निवडणुका डोळ्यापुढे कशावरून नसतील? सदर यान मंगळाच्य कक्षेत पोचतेय नाही हे समजे पर्यंत कदाचित निवडणुका होऊन गेल्या असतील. या यानामुळे भारताला खरेच किती फायदा होतोय यापेक्षा सरकारला निवडणूकात किती फायदा होईल हे गणित वरचढ ठरले का?

श्री राधाकृष्णन यांनी पूजा केली हा विरोधाचा मुद्दा नाही. मुद्दा त्याहून महत्त्वाचा आहे. राधाकृष्णन यांची वैयक्तिक श्रद्धा काय आहे हा जरी वैयक्तिक मुद्दा असला तरी त्यांच्या वैयक्तीक श्रद्धेमुळे निर्णयांमध्ये काही फरक पडला असेल का ही शंका अवाजवी नाही. विशेषतः भारतात, त्यातही दक्षिणेत (मी स्वतः दक्षिणेत, इस्त्रोच्या आवारात, काम केले आहे, निरीक्षण वैयक्तिक अनुभवानुसार), त्यांच्या आजूबाजूला अनेक समविचारी असताना (किंवा मतभेद/विरोध फारसा नसताना) तर शंकेस जास्त वाव मिळतो.

वैयक्तिक दृष्ट्या, राधाकृष्णन सारख्याची (उच्चपदस्थ वैज्ञानिक) अशा गोष्टींवर श्रद्धा असावी(?) हे दुर्दैवी आहे. सश्रद्ध असणं एक आणि कर्मकांडांवर विश्वास असणं दुसरं. जर राधाकृष्णन यांनी श्रद्धेपोटी असे केले असेल तर ते अंधश्रद्धाळू नाहीत असे कोणी मला पटवून द्यावे.

एक शंका - कला जर धर्मसत्ता आणि राजसत्तेच्या आमलाखाली बहरत असेल तर विज्ञानाने काय घोडं मारलय?

श्री राधाकृष्णन यांची जबाबदारी ही मंगळ यान मोहीम यशस्वी करण्याची होती. जी त्यांनी पार पाडली पहिजे. पण त्यांनी ते करताना समाजात 'वैज्ञानिक द्रुष्टिकोन' पसरवला पाहिजे, नास्तिकच असलं पाहिजे अशी अपेक्षा का धरावी? असाच वाद तेंडुलकर आणि सत्यसाईबाबांच्या संदर्भात झाला होता. तोही या वादाइतकाच निरर्थक होता.

इस्रोच काय नासामधेपण काही अंधश्रद्धा आहेत असं जालावर भटकल्यास कळतं, ह्या अंधश्रद्धेनुसार मिशन यशस्वी होण्यासाठी कंट्रोलर लोकांनी शेंगादाणे खाणं गरजेच ठरतं. आता बोला. त्याचबरोबर ते युरी-गागारीन भूत वगैरे श्रद्धा रशियन लोकांच्या आहेत.

च्यायला शेंगदाण्यांनी वात आणला.

ऑफिशियल पत्रक काढून इस्रो कधीच असं काही जाहीर करणार नाही. तारीख बदलणं किंवा आहे त्या तारखेला मंगल करणं यात मोठा फरक मानला किंवा व्यक्तिगत्-व्यक्तिगत्-व्यक्तिगत अशा अनेक व्यक्तींच्या व्यक्तिगत मनोधारणेतून कसलाच सामूहिक अर्थ काढायचा नाही असं ठरवलं तर विषय संपतो.

तरीही लाँच डेटसुद्धा अशुभ दिवशी ठेवली जात नाही याकडे स्पष्ट निर्देश करणारी ही बातमीची लिंक देऊन सध्या गप्प बसण्याचा प्रयत्न करतो:

http://timesofindia.indiatimes.com/home/science/Superstitions-and-belie…

While Indian space scientists said that the agency as a whole does not follow any superstitious acts, they are not able to explain the absence of the rocket named Polar Satellite Launch Vehicle-13 (PSLV-C13).

After sending up the rocket PSLV-C12, ISRO jumped one number and called its next rocket, which launched Oceansat-2 and six European nano satellites, as PSVL-C14.

Queried about PSLV-C13, a high-ranking ISRO official said: "There is no such rocket designated with that number."

He declined to say if ISRO considered 13 an unlucky number.

However, India's ambitious Rs.450 crore Mars Orbiter Mission in way was a tradition breaker as it flew on a Tuesday.

"This was the first time in ISRO's history that a rocket was launched on a Tuesday. Tuesday is generally considered as inauspicious day," an ISRO official said.

But for a senior official involved in the Mars mission, Tuesday was a lucky day. "For me Tuesday is a lucky day," he said, asking not to be identified by name.

राधाकृष्णन यांची बाजू घेताना, "एकंदरीत कृत्यावरून ते अंधश्रद्धाळू असू शकतात" या मवाळ मतावरती जुलुम, तर्कट, ओरडणे, गहजब इत्यादी विशेषणे मिळालेली पाहून हसू आले.

राधाकृष्णन अंधश्रद्धाळू असू शकतात याला त्यांनी केलेली पूजा/शांती हाच एक पुरावा आहे हे "विदा द्या" ओरडताना सोयीस्कररीत्या दुर्लक्षिलेले दिसते. वैयक्तिक श्रद्धेचा कामावर परिणाम होऊ शकतो हेच मान्य करायची तयारी नसलेल्यांना काय म्हणावे? असो, झोपलेल्याला जागे करता येते.