अमेरिकेतील भारतीयांचे तेथील वास्तव्य

माझेही असेच निरीक्षण आहे.

आपले म्हणणे बर्‍याच अंशी खरे आहे. महाराष्ट्रापुरते पहायचे तर सुरुवातीला (साठ-सत्तरच्या दशकात) एका विशिष्ट वर्गाचे/वर्णाचे लोकच अमेरिकेत गेले. या लोकांना कट्टर उजवेपणाचे बाळकडूच मिळाले होते. पण तिथल्या रहाणीमानामुळे किंवा सुव्यवस्थेमुळे त्यांच्या देशी परिचितांचे/ नातेवाईकांचे मतांतर फारसे झाले नाही, कारण मुळात ते उजवेच होते. नंतर जेव्हा भारतीय समाजवादाचा पाया असलेला निम्न वर्ग/वर्ण अमेरिकेत धडकू लागला तेव्हा तिथली सुव्यवस्था ही देशात समाजवादाच्या र्‍हासाला थोडीफार कारणीभूत ठरली. समाजवादी आणि कम्यूनिस्ट यांचे नेतृत्व हे उच्चवर्णीय होते आणि अनुयायी/कार्यकर्ते सहसा निम्न वर्गातले असत. हा कार्यकर्ता बेस कमी होऊ लागला. राष्ट्रसेवादलासारख्या तळागाळात पसरलेल्या संघटनेला कार्यकर्ते मिळेनात. अर्थात परदेशगमन हे इतर अनेक कारणांपैकी एक कारण आहे. ते मुख्य कारण नव्हे.
जाता जाता : अमेरिकेतल्या महाराष्ट्रमंडळांतल्या ह्या वर्णीय वर्ण्य कथा अतिशय सुरस आहेत. अजूनही ही गटबाजी चालू आहे असे दिसते.
आणखी जाता जाता : अमेरिका आणि कॅनडामध्ये भारतीयांच्या क्रांतिकारी चळवळीची पाळेमुळे बरीच खोल आहेत. 'गदर' चळवळ इथेच रुजली. गंमत किंवा विरोध (विरोधाचा आभास नव्हे) म्हणजे हे सशस्त्र चळवळीचे पुरस्कर्ते लोक त्या काळात 'डावे' होते. भारतात भगतसिंह कम्यूनिस्ट पार्टीचे कार्ड-होल्डर होते. सुभाषबाबूंचा फॉर्वर्ड ब्लॉक हा पक्षही डावाच. गांधीजींनी अहिंसेचा मार्ग स्वीकारला आणि मग या क्रांतिकारकांचे राष्ट्रीय चळवळीशी मतभेद तरी झाले किंवा त्यांनी स्वतंत्रपणे आपली चळवळ पुढे न्यायचे ठरवले. गांधीजींच्या समतावादाच्या तुलनेत हे लोक 'उजवे' ठरले. अमेरिकेतील भारतीयांचा समाजवादाला विरोध हा जुनाच आहे.

मला वाटतं ज्या बहुसंख्य वर्गातील लोक* अमेरीकेत स्थलांतरीत झाले (आता चित्र बदलते आहे) त्या वर्गात काँग्रेसविरोध आणि पर्यायाने उजवेपणा होताच

माझं निरिक्षण (किंवा त्यावर केलेला अनॅलिसिस) किंचित वेगळं आहे.

परदेशात विशेषतः पाश्चात्य देशांत कायमे स्थायिक झालेली जनता बघितली तर बहुतांश जणांकडे भारतात अत्यंत कर्मठ ते 'बर्‍यापैकी पारंपारिक' वातावरण होते असे दिसते. (इथपर्यंत सहमती आहे).
अशा वातावरणात दोन गोष्टी असतात
१. समुहामुळे मिळणारी सुरक्षितता, कुशनिंग हा फायदा
२. जुनाट गोष्टींमुळे व्यक्तीस्वातंत्र्य, अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यावर येणारी गदा हा सर्वात प्रमुख तोटा

परदेशात कायमचे स्थायिक होणार्‍या बहुतांश लोकांशी बोलल्यावर मला से वाटु लागले आहे की त्यांचे तिथे रहाण्यचहे कारण हे पैसा, आधुनिक जीवनशैली, शिक्षणव्यवस्था, भाषा, तेथील सुखसोयी वगैरे पेक्षा त्यांच्या घरातील कर्मठ/अती उजवे वातावरण आहे. (त्यामुळे ते त्यांना आवडते असे वाटत नाही. अर्थात त्यामुळे त्यांच्यावरील उजवे कंडीशनिंग सगळेच झटकतात/ झटकायचा प्रयत्न करतात व/वा झटकाची इच्छा राखतात असे नव्हे)

त्यातही पुरूषांना सवयीने त्यातही अ‍ॅडजेस्ट करायची तयारी असते (त्यामुळेच त्यांचे दोन चार पेग झाले की भारतातील आठवणींचे कढ स्त्रियांच्या तुलनेत अधिक वाहू लागतात ). मात्र एकदा का स्वयंपूर्णतेची गोडी कळली की महिलांना पारंपरीक कुटुंबांत होणारी घुसमट/बंधने नुसती जाणवूच लागतात असे नाही तर ती अत्यंत जाचक वाटू लागतात (आणि जे खरेच आहे. भारतीय पारंपारिक व्यवस्थेत महिलांवर अनेक अधिक बंधने आहेत). त्यामुळे ही कुटुंबे या दोन कारणाने परदेशात रहाणे पसंत करतातः
१. आपल्या मुलांवर तशा व्यवस्थेचे संस्कार टाळणे
२. महिलांना पुन्हा या त्यांच्यासाठी जाचक असणार्‍या व्यवस्थेत शिरण्याचा उत्साह नसणे - व त्यामुळे अख्खे कुटुंबच तिथे स्थिरावणे (पुरूषांना भारतात आल्यावर आपोआप घरात कमी कामे करावी लागतात, इतरही अनेक बाबतील पारंपारीक व्यवस्थेचा उलट फायदाच होतो (उदा. अगदी पहिल्या पंगतीला बसायला मिळण्यापासून, जेवणे झाल्यावर ताटे उचलायला न लागण्यापर्यंत) तेव्हा त्यांच्यातील अनेकांची परतायला फारशी ना नसते )

परदेशातील किती भारतीय महिला उजवेपणाकडे झुकलेल्या असतात हे बघणे रोचक ठरावे.

===

अवांतर+१: मी लिंगनिरपेक्ष सामाजिक नियमांचे समर्थन करतो परंतू भारतात सामाजिक नियम अतिशय लिंगसापेक्ष असल्याने त्यावर टिपण्णी करताना नाईलाजाने सामाजिक बाबतीतही स्त्री-पुरूष भेदाचे वर्णन करावे लागले आहे.

=====

अवांतराबद्दल क्षमस्व!

परदेशातील किती भारतीय महिला उजवेपणाकडे झुकलेल्या असतात हे बघणे रोचक ठरावे.

अहो कशाला आमच्या महिलांना उगीच इकडे-तिकडे झुकवतांय?
त्या जर पडल्या आणि पाय मुरगाळून घेतला तर रात्रभर पायाला आयोडेक्स चोळत बसावं लागेल ते आम्हाला!
तुमचं काय जातंय रोचक ठरवायला?

>>ज्या बहुसंख्य वर्गातील लोक* अमेरीकेत स्थलांतरीत झाले (आता चित्र बदलते आहे) त्या वर्गात काँग्रेसविरोध आणि पर्यायाने उजवेपणा होताच. गांधी हत्येनंतर ब्राह्मणांचा झालेला दुस्वास, इंदीरा गांधींच्या वेळेस झालेले कुळकायदा वगैरेंमुळे सधन वर्गाची झालेली हानी, काँग्रेसचा 'सेक्युलर'पणा हे एकंदरीतच या वर्गाला नापसंत होते. मी स्वतः लहानपणापासून ज्या गोष्टी ऐकत आलो त्या या निरीक्षणांना दुजोरा देतात.

+१
त्यात भर म्हणजे आरक्षणामुळे भारतात (आमच्यासाठी) नोकर्‍या उरल्या नसल्याची भावना होती/आहे.

भारतातून येता येता आपलं भगवं गाठोडं घेऊन आलेले लोक क्लिंटन-ओबामाच्या प्रेमात असतात, जॉर्ज डब्ल्यू बुश यांना पूर्णपणे मूर्ख ठरवण्याच्या बँडवॅगन वर स्वार होतात हे खरं आहे. मात्र इथे पंधरा-वीस वर्षं घालवल्यावर टॅक्स-पॉलिसीज् , निम्न आर्थिक वर्गीयांच्या मदतीकरता असलेले एनटायटलमेंट प्रोग्राम्स इत्यादिंबद्दलच्या "उजव्या विचारसरणी"मधले फायदे त्यांना दिसायला लागतात. त्यामुळे "बुश वाईट होता" पण "शेवटी ना रिपब्लिकनच खरे" या मार्गाला लागताना मी पहातो.

थोडक्यात, भारतातून "उजवी" कडून येणारे लोक सुरवातीला उदारमतवादी लोकांमागे आकर्षित झाले तरी शेवटी अमेरिकेतल्या (किमान आर्थिक संदर्भातल्या) उजव्या विचारसरणीच्या धारेला लागतात असं मला वाटायला लागलेलं आहे.

अर्थात, सर्वच - किंबहुना बहुसंख्य - एनाराय अमेरिकन्सचा प्रवास "अस्साच" होतो असं म्हणणं नाही. मी केवळ एका ट्रेंडचं वर्णन केलेलं आहे.

दुसरं असं की उजवं डावं हे (अर्थातच) एकपदरी नाही. भारतातलं उजवंडावं फंडामेंटालिस्ट्/सेक्युलर अशा स्वरूपाचं आहे. अमेरिकेतल्या उजव्या/डाव्या चर्चेला आर्थिक (हेल्थकेअर, एन्टायटलमेंट्स, टॅक्स पॉलिसीज् ) , सामाजिक (रेसिझम, इमिग्रेशन, अ‍ॅबॉर्शन) धार्मिक (क्रिएशनिझम, अ‍ॅबॉर्शन-सेमसेक्स मॅरेजला असलेला विरोध इत्यादि) अशा वेगवेगळ्या पदरांचं स्वरूप आहे.

भारतातून शिकायला येणारे सगळेच लोक काही इंजीनिअरिंग किंवा तत्सम नोकरीच्या उपसानेसाठीचं शिक्षण घ्यायला येत नाहीत. सोशल सायन्सेस, साहित्य, इतिहास तत्वज्ञान वैगेरे बिन पैशाचे तमाशे शिकायला सुद्धा काही हौशी गौशी लोक इथे येतात. (त्याचं एक महत्वाचं कारण म्हणजे भारतात ह्या शिक्षणाची झालेली जबरदस्त घसरण. जाऊदे, पुन्हा आपलं जुनंच रडगाणे!) त्यातले बरेच लोक उलट कट्टर डावे असतात (ह्यात मराठी लोक अगदी म्हणजे अगदीच नगण्य असल्याने असेल कदाचित).

इथले मराठी-अमेरिकन उजवे असतात का कसं ते माहित नाही कारण गेल्या ३ वर्षांत इथे मी एकही मराठी मनुष्याला पाहिलेलं नाही. पण भारतातल्या अनुभवांवरून ते तसे असतील ह्यावर माझी संपूर्ण श्रद्धा आहे. त्यांच्या मूळ शिदोरीतच लोचा आहे. भारतातलं मराठी मध्यमवर्गीय राजकीय सांस्कृतिक वातावरण हे अनेकानेक गंड, असुरक्षितता आणि वैचारिक दृष्ट्या खुरटलेल आहे. उजवेपणा म्हणजे केवळ धार्मिक असहिष्णुता किंवा आर्थिक उदारीकरणाला पाठींबा एवढंच नाही तर एक सांस्कृतिक भय आहे, ज्यातून एक कोती, सनातनी भावना तयार होते. अडचण अशी कि: आपण ज्याला पब्लिक इंटेलेक्चुअल्स म्हणतो, जी पॉपुलर मिडियातून उजवेपणा, संकुचितता, सांस्कृतिक गंड इत्यादी भानगडींची चिकित्सा करतात, त्यावर टीका करतात, सामाजिक सहिष्णुता, विरुद्ध मत पचवण्याच्या वृत्तीचा विकास करण्याचा प्रयत्न करतात, असे लोक आपण निर्माणच होऊ देत नाही. आणि तश्या लोकांची जागा रिकामी राहत नाही, ती फुटकळ आणि उथळ लोक बळकावतातच. आपले सामाजिक टीकाकार जोवर आपण पैदा करत नाही तोवर आपलं कठीण आहे.

बर्याच काळापूर्वी मी मुंबईत म्याक्स मुलर भवनात टाईमपास म्हणून (आणि काही रोम्यांटिक उद्योगांसाठी) जर्मन भाषा शिकत होतो. तिथे एक कल्याणचा एक इंजिनिअर मराठी मुलगा सुद्धा येत असे. त्याला त्याच्या कंपनी तर्फे जर्मनीला पाठवणार होते म्हणून जर्मन शिकायला तो यायचा. क्लास सुटल्यावर आम्ही चहा सिगारेटी वगैरे करत असताना, त्यानं मला त्याचं स्वप्न सांगितलं होत: हे बघ, आज मी २३ वर्षांचा आहे, आता मी पुढच्या एका वर्षात लग्न करेन आणि मग त्यानंतर एका वर्षाने मूल. म्हणजे जेन्वा मी ५० वर्षांचा होईन त्यावेळी माझा मुलगा/मुलगी पंचविशीत असेल, म्हणजे त्याचं/तिचं शिक्षण संपवून नवा इन्कम सोर्स तयार झाला असेल. ह्याशिवाय, त्याने मी इतक्या वर्षात कुठे आणि कसे पैसे गुंतवणार आणि त्याचे किती परत मिळतील, २५ वर्षानंतर बाजारभाव काय असणार इत्यादी गोष्टी सांगितल्या होत्या. मी त्याला म्हटलं कि बाबारे, हि एक सिगारेट संपवून मी ५ मिनिटांनी काय करणार हे ही मला माहित नाही. तर तुझे इमले तुला लखलाभ होवोत…

सांगायचा मुद्दा हा कि हे जे स्वतःला सुरक्षित करत राहाण आहे, ते अनेकानेक गृहीतकांवर बांधलं जात, ज्याच्या मुळाशी एक भय आहे, उद्याचं भय. आपण लोक इतके का घाबरलो आहोत, ते एक कोडंच आहे. उजवेपणाचा विचार ह्या थोड्या सायकोलोजिकल अङ्गल ने करावा असं मला वाटत.आपली स्वप्न सुद्धा इटुकली पिटुकली आणि ती पण इतक्या पातळ काचेची का आहेत; आपल्या मानसिक जडणघडणीचा पुनर्विचार करायला हवा कि नको?

उजवेपणा म्हणजे जर आर्थिक उदारीकरणाला पाठींबा, जाती किंवा इतर सामाजिक मागासलेपणावर आधारित सरकारी संरक्षणाला विरोध, मुसलमान किंवा तत्सम "राष्ट्रविरोधी" घटकांबद्दल तुच्छता/भीती, इत्यादी भानगडी असतील तर मग उजवेपणा ची ही मानसिकता कुठून पैदा होते? आर्थिक/सामाजिक असुरक्षितता, जुन्या श्रेष्ठत्वाचे गंड अश्या गोष्टींनी ही मानसिकता बनते. म्हणून मी ह्या "सर्व्हायव्हलिस्ट" दृष्टीला उजवी दृष्टी म्हणतो. अर्थात ह्यात डिग्रीचा फरक पडेल, म्हणजे सगळे असुरक्षित लोक उजवेच होतील असं नाही पण उजवेपणाचा पाया ही वृत्ती आहे असं मला वाटत.

मुक्त सुनीत ह्यांनी वर्णन केलेले अमेरिकी भारतीय भारतात पण हेच उद्योग करतात. आपल्या घरातून पुस्तकांची हद्दपारी हे तर माझ्या मते उजवेपणाचे व्यवछेदक लक्षण आहे. फक्त पैशात आणि उपयुक्ततेत जग तोलणारे बनिये लोक उजवे नाहीत तर आणखी कोण आहेत?

धनुष किंवा मुक्तसुनित ह्यांनी वर्णन केलेल्या वर्तना विरुद्ध वर्तन नक्की कुठे किंवा कोणत्या लोकसमुहात आढळते? अमेरीका किंवा औद्योगिक क्रांती केलेल्या देशांचा आदर्श असणारे सर्वच विकसनशील लोकसमुह ह्याच अवस्थेतुन जाणार ह्यात नविन ते काय म्हणावे? लोकसमुहाच्या आजच्या या अवस्थेला कालची अवस्था बर्‍याच अंशी जबाबदार आहे हे लक्षात येते(समाजवादाशी संबंधित धाग्यात सविस्तर दिले आहेच), त्यामुळे समुहाचे आजचे वर्तन चकित करणारे नसुन भाकीत करण्याजोगे आहे.

उजव्यांच्या वर्तनाबद्दल खेद/आश्चर्य व्यक्त करताना डाव्यांच्या अपयशाबद्दल रमताराम ह्यांनी अतिशय उत्तम लिहिले आहे.

फडतूसांना गोळ्या घातल्या पाहिजेत हे उजवं तत्त्वज्ञान जगभर कुठेही असतं.

भारतातल्या उजव्यांचा एक ठळक विशेष असा की हे फडतूसत्व किंवा श्रेष्ठत्व हे इथे जन्माने मिळतं. श्रेष्ठ - फडतूस हे गट आणि परंपरागत श्रेष्ठ- कनिष्ठ हे बर्‍यापैकी ओव्हरलॅपिंग असतात. परंपरेने मिळणार्‍या श्रेष्ठत्वाचे फायदे नव्या व्यवस्थेत जाणार अशी भावना असते म्हणून परंपरा तोडणारे काहीही घातक अशी समजूत होते.

आज तरुण असलेले उच्चवर्णीय उजवे परंपरागत फायद्यांचा विचार करतच असतील असे नाही. पण विसाव्या शतकातल्या बदलांच्या स्मृतींच एक बॅगेज त्यांच्याकडे कुटुंबांतून येत असते.

अमेरिकेतील भारतीयांपलिकडेही भारतीय आहेत हे या निळ्याला कधी समजणार देव जाणे.