येथे कुठला मराठी शब्दप्रयोग चपखल बसेल? - ३
व्यवस्थापकः
आधीच धागा लांबल्यामुळे पुढील धागा काढला आहे.
या आधीचे धागे: भाग १ | भाग २
----
चटोर आणि चंट या दोन्ही शब्दांना चपखल इंग्रजी शब्द कोणते असू शकतील? एकदा का इंग्रजी शब्द सापडले की त्या इंग्रजी शब्दांना हे चपखल मराठी शब्द असे ठरवता येईल. (धागा चुकलेला नाही.)
Taxonomy upgrade extras
होय
चटोर आणि छचोर हे थोडे समानार्थी.'काय ती चटोर पुस्तकं वाचतोयस' म्हणजे त्या काळात नो नो असलेल्या प्रेमबिमाच्या कथा वाचतोयस म्हणजेच असे सैल वागू नये वगैरे.यात चटोर म्हणजे टुकार ही छटाही होती.
छचोर हिंदी सिनेमे वगैरे उपदेश आणि उपहासात्मक शब्द मागच्या पिढीत खूप प्रचारात होते.
चंट चा अर्थ मला वाटते विदर्भात थोडा वेगळा, सभ्य आहे. उलट आपल्याकडे चंट पोरगी म्हणजे थोडी जादा,उनाड, उंडगी वगैरे. चंट हा 'स्मार्ट' या अर्थाने वापरलेलाही ऐकला आहे.
चंटपणे उत्तर दिले.
चंटपणे उत्तर दिले. ---witty
-------------------------------------------------------------------
चंटपणे प्यूनला १० रु देऊन दाखला घेऊन आला. ------------ street smart.
====================================================================================
पण मराठीत बाकी काहीच न म्हणता नुसतं चंट म्हटलं तर हुशार, क्विक, इफेक्टिव, हजरजब्बाबी, इ इ बोध होतात.
स्ट्रीट स्मार्ट म्हणतो तेव्हा अन्यत्र तो माणूस इतका इफेक्टीव नाही हे इम्प्लाय होतं जे मराठी चंट माणसाचं लक्षण नाही. म्हणून quick witted as primary preference.
खूळ कि टूम?
फॅडला काय म्हणावं?
प्रत्येक शब्द कुठे वापरता येतो आणि कुठे नाही याला काँटेक्स्ट असतो. बरीच गृहितके असतात. बरेच रँडम नियम असतात. अर्थांचा एकूण मल्टीडायमेंशनल स्पेक्ट्रम घेतला तर एका झोनमधे एक शब्द जास्त शोभतो, मग सीमा धुसर होते नि दुसरा दिसू लागते. सेट्स थेरी मधे जितके ओवरलॅप्स असू शकतात तितके शब्दार्थांत असतात.
फॅडला खूळ म्हणावे कि टूम पाहू -
खूळ- हे थोडे जास्त विचित्र असते. खूळ व्यक्तिगत किंवा २-४ लोक , एक गाव, इ इ असे सिमित जास्त असते. खूळ समोरच्याला पूर्णपणे पटलेले नसते. खूळात केवल वेगळेपणाच नसतो तर ते ध्येय प्राप्त करायची तीव्रता जास्त असते. खूळ जेव्हा तीव्र असते तेव्हा सतत मनावर असते पण नंतर ते जाते.
टूम - टूममधे वैचित्र्य असणं आवश्यक नाही. टूम व्यक्तिगत आणि सामाजिक दोन्ही असू शकते. टूम, एक कृती म्हणून, खूळापेक्षा जास्त "नॉर्मल" असते. मात्र तिची जागा, वेळ प्रचंडच विचित्र असू शकते. टूममधे तीव्रता नसते. टूम अगदीच अल्पजीवी असते.
फॅड - हे व्यक्तिगत आणि सामाजिक दोन्ही असू शकते. यात वैचित्र्य कमी आणि अ‍ॅडिक्शन, जास्तदा करणे जास्त असते. बाहेर राहणारांच्या मते ते अननुकरणीय असते. हल्किशी निगेटीव टींज कधीकधी असते. फॅडात ध्येय अजिबातच नसते. फॅड बर्‍यापैकी टिकते.
किसच पाडला तर हे तीन वेगवेगळी जगे आहेत. संदर्भानुसार पाहावे लागेल. दोन्ही बरोबर आहेत. फॅडला, गरजेनुसार, अन्य शब्दसुद्धा पर्यायी ठरू शकतात.
====================================================================================
आपणांस एका शब्दास एकच अर्थ आहे आणि दुसर्‍या कोण्या त्याच्या समानार्थी शब्दासही तोच एक अर्थ आहे असे वाटत असल्यास सांगा. पैकी कोणत्याही शब्दाचे कसे अधिक अर्थ ध्वनित होतात नि त्या दोन शब्दांच्या अर्थच्छटेतील भेदाचे उदाहरण द्यायचा मी प्रयत्न करेन.
उदा.
१. श्वान आणि कुत्रा. कुत्र्यामधे जो घृणार्थ कधीकधी असतो तो सहसा श्वानात नसतो.
२. मैत्री आणि सख्य. सख्यमधे नाती, व्यक्तिगतता जास्त येते. मैत्री राष्ट्रांची जास्त असते, राष्ट्रांचे सख्य साठी खूप्पच जवळचे नाते लागेल (सीमेवर सैन्य नाही, विसा नाही.)
============================================================================
हिंदी
हिंदीत खोज आणि अन्वेषण असे दोन शब्द आहेत.
मराठीत संदर्भानुसार 'अजमावणे' चालू शकेल. 'त्याने लोककथांचा प्रांत अजमावण्याचे ठरवले'. मुशाफिरी करणे सुद्धा वापरता येईल. पण मुशाफिरी म्हणजे निर्हेतुक भटकंती. हाताला काही लागले तर लागले. एक्स्प्लोअर् म्हणजे काहीतरी सापडवण्यासाठीचे (सापडण्यासाठीचे नव्हे)चाचपणे. चाचपणी करणे सुद्धा संदर्भानुसार वापरता येईल. शैलीदार लिहायचे झाल्यास 'नवी क्षितिजे धुंडाळणे' अशी लांबलचक शब्दमालिका वापरता येईल.
नाही, निपटून घेण्यात ते भांडे
नाही, निपटून घेण्यात ते भांडे (पाण्याने) धुऊन घेणे अभिप्रेत नाही. ते विसळण्यात वा खंगाळण्यात आहे.
विसळणे: पाण्याने धुऊन घेणे. (इथे घासणे बहुधा गायब असते.)
खंगाळणे: पाण्याने धुऊन घेणे. (इथे बहुधा हाताने घासून घेणयची क्रिया अभिप्रेत असते. 'चांगलं खंगाळून घे भांडं. ओशटपणा गेला पाहिजे.' वाह्यात वापरः 'हा काय अवतार? पावडरकुंकू राहू दे, थोबाड निदान खंगाळून तरी ये, जा!')
निपटून घेणे: (बहुधा) बोटाने वा हाताने भांड्यातला पदार्थ काढून घेणे व भांडे शक्यतो लख्ख करणे. ('निपटीशिपटी' हा शब्द याच्याशी संबंधित असावा. लहान मुलाला जेवण भरवताना तो वापरतात. अगदी शेवटचा घास पानात राहिलेला असला, म्हणजे मग 'अगदी निपटीशिपटी राहिली आहे बघ. निपटीशिपटी खाई आणि बबड्या मामाच्या गावाला जाई' असे म्हणून तो घास त्या मुलाच्या गळी (अक्षरशः!) उतरवला जातो.)
Please quit meandering and
Please quit meandering and get to the point.
Please stop getting sidetracked and get to the point.
Your story is all over the map; get to the point.
This is too wide-ranging; get to the point.
Why are you rambling? Get to the point.
This is such a long-winded story. Can't you get to the point?
शोधयात्री - चांगला शब्द
वापरातही आहे. उदा. कृष्णमेघ कुंटे यांचे 'एका रानवेड्याची शोधयात्रा' हे पुस्तक.
चांगला आहे. पण 'अमुक एक
चांगला आहे.
पण 'अमुक एक प्रदेश एक्स्पोअर केलेला नाही' या वाक्यात ते नाम काहीच कामाचं नाही. तिथे यात्रा गाळून फक्त शोध वापरावा लागतो. मग 'नवे प्रदेश धुंडाळण्या'चा अर्थ लोपतो.
अर्थात शब्दास जसाच्या तसा त्याच अर्थछटांचा नि जातीचा प्रतिशब्द मिळणे नाही हे अध्याहृत आहे आणि तीच गंमत आहे.
एक्सप्लोअर शब्दावर चाललेल्या
एक्सप्लोअर शब्दावर चाललेल्या चर्चेवरुन ही आठवली. आमच्या तरुण वयातली ५० सीसी गियरवाली बाईक (काहीशी बाईकसारखी दिसणारी आणि ल्यूनासारखे पेडल नसल्याने षोडषवयात माचो इफेक्टचा भास देणारी..)
आभार: www.team-bhp.com
कबाब में हड्डी.. म्हणजे अर्थ
कबाब में हड्डी.. म्हणजे अर्थ असा की अनवांटेड काहीतरी. पण माश्यात काटा किंबा असेच काहीतरी कॉईन करता येईल की ज्यात सुक्यासोबत ओलेही, वांछितासोबत अवांछितही अनिवार्य आहे. लग्नाच्या फायद्यात सासू हा अनिवार्य भाग (कधीकधी नवरा पण अनिवार्य भाग).
नेसेसरी इव्हिल हा शब्दच मुळात फार अचूक नाही असं वाटतं. नेसेसरी म्हणजे आवश्यक. पण जनरली हा शब्द जिथे वापरला जातो तिथे ते नकोसं पण बळंच सोबत येणारं अशा अर्थाने (अनअव्हॉईडेबल) अशा अर्थाने असतं.
अगदी अगदी
१९११ वेळा मार्मिक. किंवा जे काही असेल ते.
बाय द वे, आवश्यक लोढणे म्हणता येईल का? त्यासाठी म्हैसच (किंवा म्हसोबा) असायला हवे अशी अट नसावी बहुतेक.
नवरा हा बायकोसाठी 'सरी ग सरी अन गळ्यात दोरी' असा अलंकार असतो (असे बायका) म्हणतात.
नवरे बापडे बापुडवाणेपणाने 'ठुशी तर ठुशी, आता तरी नांद खुशी खुशी' असे शरणवाक्य (मर्मवाक्यमपि नोच्चरणीयम् म्हणून.) उच्चारण्याचा क्षीण प्रयत्न करीत असावेत.
या धाग्यावर हे थोऽडं अवांतर
या धाग्यावर हे थोऽडं अवांतर आहे. पण त्याचं पुढे काही झालं तर त्याची फांदी वेगळी छाटता येईलच.
मी काही जुन्या मराठीतले म्हणता येतील असे शब्द अजूनही सररास वापरते. असं दिसतं की ते वापरात नसल्यामुळे इतरांना पटापट कळतातच असं नाही. त्यांची इथे नोंद करत आहे.
दवडणे - घालवणे
बैस - 'बसणे'चे आज्ञार्थी रूप
वागवणे - एखादी वस्तू (ग्रह/कल्पना/गंड इत्यादीही!) सोबत बाळगणे (बरेचदा तितकासा वापर / उपयोग नसताही)
ताल करणे - हट्ट / नखरे / कांकूं / अळंटळं / तमाशे करणे
दुग्ध्यात पडणे - द्विधा मनःस्थितीत असणे
तुम्ही असे शब्दप्रयोग करता का? करत असाल, तर इथे जरूर द्या. आपण (आंजाकरांनी) 'अंमळ'चं पुनरुज्जीवन केलं, तसं इतरही काही शब्दांचं करू.
इथे असा अर्थ सापडतो: दवडणें
इथे असा अर्थ सापडतो:
दवडणें (p. 404) [ davaḍaṇēṃ ] v i ( H) To run. Pr. तोंडावाटें का- ढावें आणि देशांतरास दवडावें.
दवडणें (p. 404) [ davaḍaṇēṃ ] v c ( H) To urge or impel violently; to make to gallop or run: to despatch quickly; to start off (upon some errand). 2 To let go or throw away; to squander, waste, lavish. Pr. हातचें दवडा आणि पळत्याचे पाठीस लागा. 3 fig. To destroy or throw away (a good name &c.): also to cast off or remove (an imputation, a calamity): to put to flight--as medicine does a disease &c. It applies in almost all the figurative applications of घालविणें.
मला
मला कधी कधी 'धाडणे' हा शब्द वापरण्याची हुक्की येते. तसेच 'बोवळणे' हा शब्द बहुतेक 'पण लक्ष्यात कोण घेतो' मध्ये वाचला होता, नुसतेच इकडून तिकडून फलकारणे, प्रत्यक्ष काम न करता फुकटची लुडबूड करणे, गोंधळ माजवणे या अर्थी. तो आवडला होता. बोळवणे, बोळवण करणे हा वेगळा शब्द.
तसेच 'चिरणे' ह्या शब्दाचा वापरही कमी होत चालला आहे असे वाटते. आता 'कापणे' वापरला जातो. 'तू टाक चिरून ही मान' मध्ये चिरून नसून चिणून आहे की काय असे मध्ये मला कुणीतरी विचारले होते. पतकर घेणे, कैवार घेणे हेही कमी वापरले जातात. 'उसने'ऐवजी 'उधार' वगैरे बरेच सांगता येतील.
धाग्याची कल्पना आवडली.
होय की. धाडणे, चिरणे, पत्कर
होय की. धाडणे, चिरणे, पत्कर घेणे, कैवार घेणे मीही वापरते. पण बोवळणे मात्र ऐकला नव्हता. त्याचा जरा उपयोग करून दाखवशील का वाक्यात?
चिरणे सहसा 'कापणे'ला पर्याय म्हणून चालावा. पण आमच्या घरात थोडा भेदभाव करतात. भाजी चिरायची, पण कागद कापायचे. हे विळी आणि सुरी/कात्रीशी (अर्थात हत्याराशी) संबंधित असेल का? की ज्यावर ते हत्यार चालवायचं ती वस्तू ओली/कोरडी/सजीव/निर्जीव यावर? की केवळ दोन पर्याय? कुणास ठाऊक.
असाच अजून एक मी वापरते तो 'ढणकणे'. तो जुना आहे की कसं ते ठाऊक नाही. एका मैत्रिणीकडून उचलला. कामधाम न करता, रिकामचोट भटकायला / 'उंडारायला' / 'गाव घ्यायला' जाणे म्हणजे 'ढणकणे'. उदा. कुठे गेली टिंकू? - काय माहीत! होती की मगाशी इथेच. गेली असेल कुठे तरी ढणकायला.
..तसं नाहीये.या दोन वेगळ्या
..तसं नाहीये.या दोन वेगळ्या फंक्शनल क्रिया आहेत.
.कट आणि स्लिट..साधारण.
.चिरणे हे सिंगल पात्याने एकाच बाजूने जोर लावून तुकडा पाडणे.यात जनरली कोणत्यातरी बेसवर टेकवून धरुन रिपिटिटिव्ह तुकडे.
.कापणे हे दोन किंवा अधिक अंगांनी पाती / फोर्स लावून एकदाच तुकडा पाडण्यासाठी.
..पात्याचा प्रकार यापेक्षाही एकदाच व्हर्सेस रिपिटिटिव्ह हे जास्त महत्वाचे.
बरोबर वाटतेय.
कट आणि स्लिट हे अगदी चपखल इंग्रजी शब्द आहेत कापणे आणि चिरणे साठी. तरीही मराठीत कधी कधी अदलाबदल होतेच. जसे की झाडांच्या फांद्या कापल्या पण खोड चिरले. डोंगर कापले, (खरे तर फोडले, तोडले, तासले) पण पत्थर (फत्तर) चिरून चिरे पाडले. बकरा कापला, कोंबडी कापली हे हिंदूंना ठीक आहे पण हलालसाठी एका झटक्यात कापायचे नसते. तेव्हा? पण अर्थात हे फार ओढून ताणून झाले. शस्त्रक्रियेने पाय कापला, आतडी कापून काढली, बोट कापले हे बरोबर वाटते. तिची (किंवा कुणाचीही) किंकाळी माझे (किंवा कुणाचेही) काळीज चिरत गेली हेही बरोबर वाटते. इथेही एक घाव दोन तुकडे नाहीत.
झालंच तर हे जातिवाचक शब्द
झालंच तर हे जातिवाचक शब्द असल्यामुळे आता ते वापरणं शिष्टसंमत नाही, ते बरोबरही नाहीतच. पण आजीच्या पिढीतल्या लोकांच्या तोंडी असल्यामुळे ते कानाला इतके खटकत नाहीत. त्यांना एक विशिष्ट (अपमानास्पद) अर्थ चिकटले आहेत. त्यांची नोंद.
बोहारीण - जुनाट गोष्टी जमवून ठेवण्याची आवड असलेली, गचाळ स्त्री
धनगर - अस्वच्छ, गचाळ, अव्यवस्थित ("कसा धनगरासारखा फिरतो आहे पाहा! इकडे ये, हात-पाय तरी धुऊन देते.")
म्हारक्या - लष्करच्या भाकर्‍या ("तू तुझं काम कर की पण. करायच्यात काय तुला नाही त्या म्हारक्या?")
चांभारचौकश्या - अनावश्यक, भोचक चौकश्या
धेडगुजरी - अनैसर्गिक संकर / मिश्रण असलेला (धेड म्हणजे महार, गुजर हीदेखील एक जात)
बामणी - साटोपचंद्रिकेप्रमाणे अती नेटकं, अनावश्यक उपदेशपर, स्वच्छ, धूर्त
या जातींचे पिढीजात व्यवसाय आणि त्याला लागून आलेलं राहणीमान या शब्दप्रयोगांना कारणीभूत असावं.
???
बामणी - साटोपचंद्रिकेप्रमाणे अती नेटकं, अनावश्यक उपदेशपर, स्वच्छ, धूर्त
- ब्राह्मण म्हणजे फक्त चित्पावन अशी समजूत आहे काय?
- देऋब्रा या जमातीचे नाव कधी ऐकले आहेत काय? 'नेटकेपणा' हा शब्द असलेले आमच्या डिक्शनरीचे पान (आमच्या व्याख्येनेच अंगभूत गबाळेपणास अनुसरून) सुटे होऊन कधीच गहाळ झालेले असते. (नसल्यास आमच्यात ते फाऊल धरतात.)
'वेचणे' आणि खर्चणे यांचा अर्थ
'वेचणे' आणि खर्चणे यांचा अर्थ एकच आहे. (उदा. मी पाण्यासारखा पैसा वेचला.) त्याचं मूळ संस्कृत 'व्यय' शब्दात आहे, असं मोल्सवर्थ-कँडीच्या कोशात लिहिलं आहे. शिवाय या शब्दाला wear and tear अशीही छ्टा असावी. कारण याच कोशात सवेच याचा अर्थ that wastes or wears असा दिला आहे. 'वेचणे'चा दुसरा अर्थ तुम्ही म्हणता तसा (फुले/ गोवर्‍या वगैरे) उचलून गोळा करणे असा आहे.
बरं ओ गवि, तुम्ही 'दायित्व'
बरं ओ गवि, तुम्ही 'दायित्व' म्हणा!
गंभीरपणे: नाही. मान्य आहे. पण आलंकारिक अर्थानं वापरायचा झाला, तर "हे माझ्या गळ्यातलं दायित्वच होऊन बसलंय!" असं म्हणून चालेल का हो? किंवा अगदी ब्यालन्सशीटच्या डाव्या बाजूला तरी 'मुद्दल' या रकान्याखाली 'दायित्व' शोभून दिसेल, की 'देणे'?
...
लायबलिटीचं मराठीत भाषांतर कसं करता येईल? हिशेबाच्या संदर्भात तर मला शब्द आठवत नाहीच आहे. पण एरवीही आलंकारिक अर्थानं वापरायचा झाल्यास 'ओझं' याखेरीज काही सुचेना. ब्लँक.
एक पुणेरी वाक्प्रचार आहे. परंतु तो मुद्रणयोग्य नाही. (चतुष्पादविशिष्टातील युगुलासंदर्भात आहे.)
असो.
देय हे
देय हे payable,देणी-liability.
))लाएबिलिटी या शब्दात ज्या देण्यातून काही मिळण्याची अपेक्षा आहे अशा देण्यांचापण अंतर्भाव असतो. ))-- - -?
कधी कधी 'जबाबदारी' हा अर्थ निघतो.कधी अगोदर घेतलेली वस्तु अथवा त्याबदल्यात इतर काही परत देणे बाकी आहे.गुजरातीत 'उपाधि' म्हणजे मुलीच्या लग्नाची जबाबदारी.'बे उपाधि छे'=दोन मुलींची लग्नं करून द्यायची आहेत.
@राही - चंट/चटोर
चंट = street-smart असावा.
'चटोर'चा कुठला अर्थ तुम्हाला अपेक्षित आहे ? माझ्या मते 'उथळ' असा अपेक्षित असावा. तसे असेल तर shallow person म्हणता येईलच.