गोळाबेरीज? छे:, बाकी शून्य!!

हे वाचून चित्रपट पाहण्याची चूक नक्कीच करणार नाही. पण चित्रपटाचं नाव समजायला फार वेळ लागला.लेखाच्या सुरुवातीला नाव स्पश्ट केलं असतं तर बरं झालं असतं.

ह्या चित्रपटाचा ट्रेलर यूट्यूबवर पाहिला तेव्हाच थोडी निराशा झाली होती. पुलंनी रे़खाटलेली व्यक्तीचित्रे ही आपल्या मराठी मनावर इतकी कोरली गेली आहेत की ती जर तश्शीच्या तश्शी दिसली बोलली नाहीत तर निराशा होणे सहाजीक आहे. शिवाय, ट्रेलरमधे एवढी व्यक्तीचित्रे दाखवलेली बघूनच प्रत्येक पात्र १-२ मिनीटासाठी पदद्यावर येवून पाठ केलेलं वाक्य म्हणत असेल असे वाटले होते, त्याची आता खात्री पटली. चित्रपट बघण्याची जी थोडीफार इच्छा होती ती आता राहिली नाही!

लग्न घरातल्याच साडीवर नोंदणी पद्धतीने झाले होते. ते इथे शालू नेसून विधीवत होते.

बरं झालं, आज सुनीताबाई नाहीत!

वाट लावलेल्या चित्रपटाची मापं व्यवस्थित काढली आहेस. फक्त चित्रपटाचा दिग्दर्शक कोण ते ही सांग, म्हणजे नावावरच फुली मारता येईल.

आणि हे परीक्षण वाचल्यानंतर पाहेन असं वाटतही नाही. अदिती म्हणते त्याप्रमाणे मापं व्यवस्थित काढलेली आहेत.

इतक्या बहुरंगी आणि लोकप्रिय व्यक्तीवर चरित्रात्मक कलाकृती करायची म्हणजे महाकठीण काम. त्यांच्या व्यक्तिमत्वातली आणि आयुष्यातली 'ही सगळी बुलेट पाइंटं आली पाहिजेत' अशी जबाबदारी टाळणं कठीण जातं. मग मोजके मोत्याचे मणी घेऊन एका कथेच्या सूत्रात ओवून दागिना करायचा, की सगळीच जंत्री घेऊन एक कोलाजरूपी गोधडी करायची यात दुसऱ्या बाजूला झुकणं स्वाभाविक ठरतं. तसंच या सिनेमाचं झालं असावं असा अंदाज येतो.

त्यामानाने हरिश्चंद्राची फॅक्टरी आणि ध्यासपर्व या दोन्हीमध्ये चित्रपटांचा फोकस नेटका राहिला होता.

@अदिती, दिग्दर्शक झारापकर आहेत. ऐकीव माहितीप्रमाणं रावसाहेबांची भूमिका त्यांनीच साकारलीय, आणि ती झकास वठलीय. मला त्यांचे इतर सिनेमे माहित नाहीत, कदाचित जंतू काही याव्र प्रकाश टाकू शकतील.
@गुर्जी,
मोठ्या आणि एकोळी, दोन्ही परिच्छेदांशी अगदी सहमत आहे. परवा शाळावर उतारा म्हणून, पाहून बरेच दिवस(२ वर्षं) झालीत म्हणून 'ग म भ न' पुन्हा पाहिलं. आणि पुन्हा एकदा आवडलं. त्यात फक्त शाळाच आहे. आणीबाणी, सुकडी-महेश, मांजरेकरसर, बिबीकर इ. संदर्भ वगळ्लेयत. अगदी हेडमास्तरांनाही दाखवलं नाहीय, तरीही ही एकांकिका सिनेमापेक्षाही जास्त प्रभावी वाटली. पुस्तक वाचलेलं असेल असा पूर्वग्रह घेऊन केल्यासारखी तर नक्कीच नाही वाटली.(मी शाळा त्यानंतर दीडेक वर्षानंतर वाचली) सगळंच दाखवावं हा अट्टहास खरंच चांगल्या चांगल्या गोष्टींचा विचका करतो असं माझं मत होत चाललं आहे खरं.

पुलंची व्यक्तीचित्रे जशी अजरामर तशीच त्यांनी लिहिलेली वाक्यं माराठी मनावर कोरली गेली आहेत. आमच्या नंदनलाच विचारा, एका क्षणात सटासट दहा वाक्यं फेकेल. तर या अशा वाक्यांची तर चुकीच्या संवादफेकीने अक्षरशः वाट लावलीय.

पुलंनी लिहिलेली वाक्यं कुठं ना कुठं वापरायलाच हवीत या समजाने ती काही ठिकाणी घुसडल्यासारखी वाटतात.

थोडक्यात, सर्व काही जनरीतीस साजेसेच चाललेले आहे, म्हणायचे.

पु.लं.ची प्रचंड लोकप्रियता हेच मला वाटते त्यांचे सर्वात मोठे अपयश ठरावे. म्हणजे, स्वतःस पु.ल.प्रेमी समजणारा जो तो उठतो आणि संदर्भ असो वा नसो, पु.लं.ची वाक्ये नको नको तेथे उद्धृत करताना त्यांची वाटेल तशी मोडतोड करण्याचा पु.ल.प्रेमाखातर आपल्याला जणू परवानाच मिळाला आहे, असे त्यास वाटू लागते. परिणामी, अशी उद्धृते ऐकल्यावर, पु.लं.च्याच भाषेत सांगायचे तर, 'कोटाच्या बाहीतून झुरळ गेल्यासारखे'^* वाटू लागते. हा अनुभव सार्वत्रिक आहे.

^* 'प्रेझेंट पार्टीज़ एक्सेप्टेड'चा न्याय सर्वत्र लागू आहे.

असो.

चित्रपट पाहायला मिळण्याची शक्यता तशी धूसरच आहे, पण तरीही कधी अशी यदृच्छा झालीच, तर संधी टाळावयास हरकत नसावी, म्हणायची.

सिनेमात पुलंची आई अगदी सर्वसामान्याला अगम्य (म्हणे शुद्ध गोवन) असलं कोंकणी बोलते.

भावनेबद्दल पूर्ण सहानुभूती व्यक्त करू इच्छितो. असाच अनुभव मराठी संकेतस्थळांवरही अनेकदा आलेला आहे.

बाकी, आपली भाषा 'सर्वसामान्यांना समजतेच', अशा थाटात जेथे तेथे वापरणे, ही खास कोंकणीभाषकांची खासियत नसावी. असाच अनुभव फारा वर्षांपूर्वी एकदा आम्ही दिल्लीत घेतलेला आहे. थोडक्यात सांगायचे, तर 'अ' ठिकाणाहून 'ब' ठिकाणाकडे जाताना मध्ये 'कोठल्यातरी चौकात उजवीकडे वळायचे आहे, हे ठाऊक आहे, पण ते या चौकात की पुढच्या चौकात, ते नक्की आठवत नाही' अशी अवस्था व्हावी, आणि म्हणून समोरच उभ्या असलेल्या शीख पोलिसाकडे हिंदीतून विचारणा करावी. त्यानेही मोठ्या तत्परतेने नि तितक्याच आस्थेने अत्यंत तपशीलवार मार्गदर्शन करून आपल्याला मदत करण्याचा उत्साह दाखवावा. फक्त, त्या तपशीलवार सूचना अस्खलित पंजाबीतून असाव्यात. त्याचे ते 'दा-विच'क्राफ्ट पार डोक्यावरून गेल्याने, आपण त्यास पुन्हापुन्हा त्याच सूचना हिंदीतून देण्याची विनंती करावी, आणि त्यानेही 'हिंदीतूनच तर सांगतोय' (आणि त्यापुढे, मनातल्या मनात, 'च्याxx, मला समजू शकताहेत तर यालाच कशा बरे समजत नाहीत?') अशा थाटात पुन्हापुन्हा त्याच सूचना - तितक्याच उत्साहाने, तत्परतेने आणि आस्थेने - पंजाबीतून दोहराव्यात. कल्पना करून पहा काय होईल ते.

(शेवटी, 'मदत नको, पण पंजाबी आवर' असे - अर्थातच मनातल्या मनात - म्हणत आम्ही त्याचा नाद सोडला, आणि त्याचे आभार मानून, अडम्-तडम्-तड्तड्-बाजा पद्धतीने ज्या चौकात वळावेसे वाटले, त्या चौकात वळते झालो. पहिलाच तुक्का बरोबर लागला, हे कळवण्यास अत्यंत आनंद होतो.)

पण तरीही, पु.लं.च्या मातु:श्रींनी सिनेमातल्या एखाद्या संवादात कोंकणी बोलणे हे अगदीच अस्थानी नसावे.

आणि, शुद्ध गोवन कोंकणी? गोव्यातील कोंकणी ही (जोपर्यंत ती मंडळी - आणि विशेषतः मंडळी किरिस्तांव असल्यास - गाऊ लागत नाहीत, नुसतीच बोलतात, तोपर्यंत) सर्वसामान्य मराठीभाषकास बर्‍यापैकी कळू शकते, अशी (मुंबई 'ब' वरची कोंकणी कार्यावळ ऐकून झालेली) धारणा होती. याउलट, कारवारी (म्हणजे, जीस मराठीभाषकांमध्ये अनेकदा 'हांगेपळे भाषा' या कुत्सितनामाने संबोधले जाते, ती भाषा) ही सर्वसामान्य मराठीभाषकाच्या दृष्टिकोनातून 'एक-अक्षर-कळल-तर-शपथ' छापात मोडते, अशी समजूत होती.

चित्रपट पाहिलेला नाही, परंतु, (अ.) पु.लं.च्या मातु:श्रींच्या संवादातली भाषा ही (आपणांस) सर्वसामान्य (मराठीभाषक) प्रेक्षकास अगम्य भासण्यासारखी वाटली, आणि (ब) पु.लं.च्या मातु:श्री या कारवारीभाषक होत्या, या दोन बाबी लक्षात घेता, (१) पु.लं.च्या मातु:श्रींच्या संवादातली भाषा ही बहुधा कारवारी असावी, अशी अटकळ ठोकून द्यावीशी वाटते, आणि (२) वरील (ब) मधील बाब पुन्हा एकदा लक्षात घेतला असता, पु.लं.च्या मातु:श्रींच्या संवादातली भाषा ही खरोखरच कारवारी असल्यास ते कदाचित काहीसे नैसर्गिक अत एव वातावरणनिर्मितीस पोषकच ठरावे (कारवारी-न-समजणारा-मराठीभाषक-प्रेक्षक-नॉटविथष्ट्यांडिंग (अथवा -बी-ड्याम्ड - शेवटचा 'ड' पूर्ण)), असे मत नोंदवावेसे वाटते.

पहिल्या परिच्छेदाचा दुसर्‍या परिच्छेदाशी काही संबंध नसावा, अशी आशा आहे.

परिच्छेद का पाडतात याची मला कल्पना आहे. भाषेवर प्रेम आहे म्हणून प्रभुत्त्व आहेच असं नाही; पण निदान साधेसाधे नियमतरी माहित आहेत. आणि एखाद्या सामान्य, मध्यमवर्गीय, पापभीरू व्यक्तीप्रमाणे मी नियम शक्यतोवर पाळते.

हा बग नसून फ़ीचर आहे, असा दिलासा देऊ इच्छितो.

तुमच्या तळटिपा लिहीण्याचा किडा (का फीचर) आवडल्यामुळे मलाही लागला आहे अशी नोंद करू इच्छिते. त्यामाने एकाच रंगांच्या छटांची पूजा करण्याचा नाद लागलेला नाही.

(अवांतरः) आम्हीही नाही. (द्या टाळी!)

इथे मात्र थोडा विचार करावा लागेल. तशी मी पण मुंबईची नाही. पण वाढले त्या घरी मुंबई-ब ऐकू येतं, महानगर टेलिफोन निगम लिमिटेडचा फोन आहे. त्यामुळे त्या बाबतीत प्रादेशिक अस्मिता थोड्या भंजाळल्या आहेत. पण तरीही मागताच आहात तर टाळी देते, पुढचं पुढे!
एकेकाळी जेव्हा सकाळी सकाळी आमच्या घरच्या सगळ्यांची शाळा-कॉलेजं असायची, तास-लेक्चर देण्या-घेण्यासाठी वेळच्यावेळी घराबाहेर पडणं भाग असायचं तेव्हा घड्याळाकडे बघण्याचा त्रास आणि वेळ वाचावा म्हणून सकाळी रेडीओ सुरू असे. तिथे असं काय काय कानावर पडत असे. एकदा सकाळी बदाबदा पाऊस गळत असताना, आम्ही तळमजल्यावरच्या आमच्या घरातलं खालचं सगळं सामान, पावसाचं पाणी घरात घुसल्यास निदान सामान खराब होऊ नये म्हणून आवरत होतो. सकाळी सात ते सात-पाच प्रथमोपचार, आरोग्य अशी काही माहिती द्यायचे त्यात सर्पदंशाची माहिती दिली. त्यानंतर "कशी काळनागिणी सखे गं वैरिण झाली नदी" गाणं वाजवलं. त्याच आठवड्यात "वीज वाचवा" असा संदेश देऊन झाल्यानंतर सकाळी सात वाजून पाच मिनीटांनी "मालवून टाक दीप" गाणं सुरू झालं. त्यानंतरमात्र जसपाल भट्टीच्या 'फ्लॉप शो'नंतर मुंबई-ब चा विनोदात नंबर लागतो असं माझ्या मनाने घेतलं. अजूनही कधी चुकून मुंबई-ब कानावर आलं तरी माझ्या कानात ती दोन भावगीतं नाहीतर 'फ्लॉप शो'चं शीर्षकगीत वाजायला लागतं. विडंबनाशी पहिली ओळख जसपाल भट्टीनेच करून दिली.

आम्हीही घाटीच. दोन कोंकणीमधला (किंवा कोंकणी-कोंकणीमधला) फरक आम्हालाही कळत नाही.

इथे माझ्या अस्मिता फारच भंजाळल्या आहेत. कागदावर जात पहायची तर मी ही घाटीच. पण आयुष्यातली बालपण नामक सोनेरी का कायसासा काळ भौगोलिकरित्या कोकणात गेला. लौकीकार्थाने शहरात. आणि त्यातही मुंबईमुळे स्वतःची कसलीही ओळख नसणार्‍या ठाणे शहरात. आता निदान लोकसभेचा लोकसंख्येने सर्वात मोठा मतदारसंघ अशी ओळख स्थलांतरीत लोकं आणि मुंबईच्या कृपेमुळे का होईना आहे. दोन कोंकणींमधला फरक आम्हाला कळत नाही, आणि दोन घाटींमधला फरकही आम्हाला कळत नाही. प्रमाण मराठीच काय ती समजते. नाही म्हणायला ठाण्यात कष्टकरी वर्गात आगरी समाज, विशेषतः स्त्रिया, चिक्कार असल्यामुळे आगरी बोलीशी लहानपणापासूनच परिचय. माझ्याशी बोलताना "तू कुठे गेला होतास?" असं काहीसं बोलणारी बंगाली जमात पहिली नव्हे.

'टु बी ऑर नॉट टु बी ' हा संभ्रम संपवल्याबद्दल आभार. थेटरला जा, तिकिटं काढा, पिडाच की हो ती!
रावसाहेब मस्त रंगलेयत
हे बाकी वाचून बरे वाटले :-)

'बाकी शून्य' हे शीर्षकात वाचूनच शिणुमाची वासलात लावली गेली आहे, याचा अंदाज आला होता. आता हे परीक्षण वाचून सिनेमा पाहीन, असं वाटत नाही. (पाहिलाच तर 'दिग्दर्शकेचि केला किती हीन पिक्चर'-मूड असल्यास :))

गोळाबेरीज म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीचित्र हे एका स्लाईडवरचं बुलेट पॉईंट आहे. चित्रपटाच्या पहिल्या अर्ध्या तासातच बरेच जण हजेरी लावून जातात. त्यामुळे व्यक्तिरेखा फुलणं हा प्रकार होत नाही

वर्ण्य व्यक्तिरेखेची परिस्थिती/स्वभाव आणि निवेदकाची परिस्थिती/स्वभाव ह्यांच्यात असणारा विरोधाभास (उदा. - बबडू, नंदा प्रधान, नाथा कामत) आणि त्या व्यक्तिरेखेच्या परिसराशी नाळ जुळलेल्या उपमा/बोलण्याच्या लकबी - ही 'व्यक्ती आणि वल्ली'ची वैशिष्ट्यं अशा धावत्या जंत्रीतून दिसणं अशक्य आहे.

पुलंनी लिहिलेली वाक्यं कुठं ना कुठं वापरायलाच हवीत या समजाने ती काही ठिकाणी घुसडल्यासारखी वाटतात.

याबद्दल 'न'वी बाजू ह्यांच्या मताशी सहमत आहे. मॉमने म्हटल्याप्रमाणे 'The ability to quote is a serviceable substitute for wit.'* चा पडताळा इथे येतो. पु.लं.चेच 'सखाराम गटणे'मधील 'संदर्भ सोडून लिहिलेलं ते वाक्य वाचताना माझी मलाच दया आली' हे उद्गार या संदर्भात आठवले.*

* - दोन्ही विधाने उद्धृत करण्यामागची विसंगती म्हणा वा सायक्लिक रेफरन्स एरर म्हणा, जाणीवपूर्वक / 'पन इन्टेन्डेड' ह्या लेबलाखाली करण्यात आली आहेत :)

मला तर हा शिणूमा येणारेय असे घोषित झाल्यापासूनच भिती + राग आला होता. कशाला झेपत नाहित असल्या गोष्टी करायला जातात हे लोक.
रावसाहेबांच्या शब्दातच सांगायचं तर (आधि धैर्यधराची पार्टी धैर्य एकवटून म्हणते की आम्ही चाली बदलायच्याच नाहीत का?" त्यावर रावसाहेब)
"अरे बदला की कोण म्हणतं बदलु नका. दिनानाथ मंगेशकरांनी नाही का बदललं ते चालं.. पण कोणाच्या बापाचं टाप होतं का त्यांना विचारायचं का बदललं रे म्हणून.. त्याचं अधिकार होतं ते.. त्याच्यासारखं एक तान तुम्ही घ्या, मुळव्याध होतं की नाही सांगा... चाल बदलायचं म्हंजे काय अधिकार नको काय!"

मला असा काही चित्रपट तयार होतो आहे हेही माहीत नव्हतं (अज्ञानातलं सुख!). परवा सिग्नलला थांबले असताना याचं होर्डिंग पाहिलं. उत्सुकता चाळवली गेली होतीच. काल घरी येऊन पाहते तर मकचं परीक्षण. नाव वाचूनच अंदाज आला आणि वाईट वाटलं.
वर ऋ ने म्हटलंय त्याप्रमाणे अशा प्रसिद्ध पुस्तकांवर, व्यक्तींवर चित्रपट निघणार म्हटलं की हल्ली पोटात गोळाच येतो. कधी व्यावसायिक कारणांसाठी असेल किंवा काही इतर अडचणींमुळे असेल पण असे चित्रपट काढताना अनेकदा भट्टी जमण्याऐवजी बिघडलेलीच आढळते. आपल्या कलाकृतीचा गुरुत्वमध्य आणि पर्यायाने तोल सांभाळणे आपल्याला जमले आहे का याचा अंदाज घेणारा आणि अंदाज घेता येणारा दिग्दर्शक नसेल तर प्रकरण अवघड असते हेच खरे.
एकूण परीक्षण वाचल्यावर असे वाटते आहे की पुलंवरचा हा चित्रपट रावसाहेबांनी पाहिला असता तर त्यांनी काढलेले उद्गार ऐक्ल्यावर चित्रपटाचा चमू खरोखरच गोरक्षणसंस्थेची पेटी घेऊन श्लोक म्हणत हिंडला असता ;)

परीक्षण आवडले. परीक्षण वाचायच्या आधीच , चित्रपटाची जी संकल्पना कानावर आलेली होती, त्यावरून "हे आपले काम नोहे" अशी खूणगाठ मारलेलीच होती.

माध्यमांतराच्या धाग्यावर "नवे इंटरप्रिटेशन" या अंगाने जी चर्चा चालली आहे ती प्रस्तुत संदर्भातही उद्बोधक आहे. पु ल देशपांड्यांसारख्या लोकप्रिय लेखकाचे सर्वाधिक लिखाण निवडून त्यावर नव्याने काम करताना याचा विचार व्हायला हवा होता आणि तसा तो होत नाही हे उघड आहे.

दुसरं असं की ऊर्जा, वेळ, कल्पनाशक्ती , कलात्मकता यांची सांगड घालून केलेला अर्ध्या-पाऊण तासाचा कार्यक्रम या अशा चित्रपटांपेक्षा कितीतरी अधिक पटीने अर्थपूर्ण होईल. कुठल्याही गोष्टीची - मग ते पु ल देशपांडे का होईनात - "गोळाबेरीज" ही कधीच कलात्मक दृष्ट्या सोडा, रंजनाच्या दृष्टीनेही यशस्वी होणे अशक्य आहे. इतके सोपे सूत्र ही अशी कल्पना राबवणार्‍या आणि त्या कल्पना राबवण्याच्या (पु लंचाच शब्द वापरायचा तर) खोगीरभरतीमधे सामील होणार्‍यांना कळू नये हे आश्चर्यजनक आहे.

मुळात पुलं शब्दप्रभू आहेत आणि चित्रपटासारख्या दृक्-श्राव्य माध्यमात निव्वळ शब्दांवर भिस्त टाकता येत नाही. त्यामुळे त्यांच्या साहित्यकृतीवर चित्रपट काढणं हे येरागबाळ्याचं काम नाही. त्यात त्यांच्याविषयी लोकांना इतकं प्रेम आहे की त्यामुळेही हे जोखमीचं काम आहे. मराठी चित्रपटांच्या एकंदर दर्जाकडे पाहता अशा माध्यमांतरातून बरं काही निघू शकेल याची शक्यता सध्या तरी धूसरच वाटते. 'गोळाबेरीज'मुळे हीच गोष्ट अधोरेखित झाली आहे असं या परीक्षणातून दिसतंय.

कहर म्हणजे ह्या चित्रपटात एक आयटम साँगपण आहे.

थोडक्यात चित्रपटापेक्षा हा धागा आणि प्रतिक्रिया जास्त मनोरंजक आहेत तर!

असा चित्रपट आहे?
असला तरी कोण पाहणार?
पुलंवरची नाटकं, एकांकिका, मालिका किंवा चित्रपट आम्ही पाहात नाही.
नक्कल करायलाही अक्कल लागते हे या लोकांना कधी कळणार?
असो.

शंभर दिडशे रुपये वाचवल्याबद्दल धन्यवाद. नाहीतरी आपल्या मनातल्या दैवताच्या प्रतिमेची हेळसांड केलेली पाहवली जात नाहीच म्हणा. चला वाचलेल्या पैशांची प्यारटी करू.

हे परीक्षण वाचून गोळाबेरीज वजाबाकी झाली

आता टीव्हीवर लागला तरच पाहीन

कारण शेवटी आम्ही भटेच, त्याला काय करणार?