ती नव-भांडवलवादी ‘पुरुष’ बनली.

बॉलिवुडच्या संगीतातल्या प्रसिद्ध पुरुषांच्या कोंडाळ्यात किशोर कुमार त्यांना सामावून घेत आहे, असं हे चित्र

चित्राचा जो अर्थ तुम्ही सांगितला त्यानमुळे ते चित्र हास्यास्पद वाटते आहे.

अबला, दुःखी, गरीब स्त्रीपात्रांसाठी गाणी म्हणणाऱ्या लता मंगेशकरांना त्या नक्की काय गात होत्या हे समजत होतं का?

तुमच्या मते काय समजायला हवे होते?

आता जे गलिच्छ, टाकाऊ समजलं जातं तशी विचारसरणी त्यांनी खूप आधीच आत्मसात केली होती.

ती गलिच्छ विचारसरणी नक्की काय आहे ते तरी सांगा.

पार्श्वसंगीतात अनेक लोकांचा हातभार असतो; सिनेमात गाण्यासाठी योग्य जागा लिहिणारे, गाण्याचे शब्द लिहिणारे, संगीतकार, शिवाय पडद्यावर दिसणारे, पडद्यामागे या सगळ्यावर काम करणारे, वगैरे. जेव्हा या गाण्यांसाठी रॉयल्टीचा प्रश्न आला तेव्हा मर्यादित लोकांनाच ती मिळावी अशी मागणी लताबाईंनी केली; आणि फक्त मर्यादित लोकांनाच रॉयल्टी मिळायला मोहम्मद रफींनी विरोध केला. लताबाईंच्या मते मर्यादित लोकांचाच गाण्यांच्या यशात हातभार असतो.

हे अंमळ जरा वेगळे असावे असे वाटते. गायक कलाकारांनासुद्धा रॉयल्टी मिळावी असे त्यांचे म्हणणे होते.

चित्रपटाकरता गीत गाणे हा त्यांचा व्यवसाय होता. व्यवसायात यशस्वी होण्याकरता सगळेच प्रयत्न करतात. त्या जेव्हा या क्षेत्रात नविन होत्या तेव्हा त्यांनाही त्याचा अनुभव घ्यावा लागलाच होता की...

असो ..

आरारा! काय वाट्टेल ते!
पण असो! Enjoy!

विचार करायला लावणारा लेख आहे खरे.

एक तक्रार: शीर्षक पुरेसे खेचक, खळबळजनक नाही. लता मंगेशकर कश्या झाल्या 'अशा' 'पुरुष', वाचून व्हाल थक्क! असं काहीसे पाहिजे होते!

मला वाटते की लेखातले विचार जरी विचार करायला लावणारे असले तरी त्यातला स्त्रीवादी झुकाव अस्थानी आहे आणि कालसुसंगत नाही. मला वाटतं की त्यांचा स्वभावच असा आतल्या गाठीचा डॉमिनेटिंग, वर्चस्ववादी झाला असावा. त्याला कारणं बहुदा दारिद्र्य, अस्थैर्य, लहान वयातल्या कौटुंबिक जबाबदाऱ्या असाव्यात. सतत पावित्र्य, शुचिता, आपण काहीतरी दैवी करतोय ही समाजाने लादलेली किंवा स्वत:हून समजून घेतलेली भूमिका सांभाळत/वठवत इतर समाजापेक्षा जास्तप्रमाणात उंडगी असणाऱ्या फिल्म इंडस्ट्रीत चिवटपणे टिकून राहून एकहाती साम्राज्य उभे करणे हे काही हळुवार मनाच्या, पवित्र हृदयाच्या, कलंदर व्यक्तीचे काम नाही. पक्की व्यवहारी, हिशोबी वगैरे बाई असणार. तुम्ही म्हणता तसं 'आता जे गलिच्छ, टाकाऊ समजलं जातं तशी विचारसरणी त्यांनी खूप आधीच आत्मसात केली होती' हे बरोबरच आहे. परंतु ते पुरुषी वर्चस्वाचं व्यवच्छेदक लक्षण आहे याबाबत मी साशंक आहे. तुम्ही फक्त वर्चस्वाला पुरुषी म्हणताहात, पण चिवट, हिशोबी, सावध आणि व्यवहारी असणे हे तर मला भारतीय संदर्भात खास स्त्रैण गुण वाटतात.

वडीलांच्या शास्त्रीय पवित्र लिगॅसीला पुरणार नाही किंवा फिल्मी संगीताला (क्वचित नाईलाजाने?) वाहून दिलेले आयुष्य यांचा गिल्ट मग सावरकरांची गाणी करणे, आध्यात्मिक गाणी करणे, धाकट्या भावाला क्रियटिव्ह मोकळीक देणे अश्या गोष्टींनी प्रकट झालेला आहे असं मला वाटतं. त्यातही प्रचंड पैसा असला (गुलशन कुमार आठवा) तरी या प्रकारच्या संगीताचा आणि फिल्मी संगीताचा रेशो बरोबर सांभाळला आहे बाईंनी. मला खटकतं ते त्यांनी त्यांच्या बहिणींना कर्ब करायचा प्रयत्न केला हे. त्यातल्या त्यात बंडखोर असणारी आशा मात्र तिच्या गुणांनी झळकली. पण इतर बहिणींना मात्र उघडपणे बोलून दाखवावं इतपत कर्ब केलेलं दिसतंय.

अर्थात लताबाई किंवा मंगेशकर कुटुंब हा एक फेनॉमेनॉन आहे. म्हणजे चोप्रा, कपूर या घराण्यांपेक्षा वेगळा फेनॉमेनॉन आहे. पुंबा म्हणतो तसं एन्जॉय!

लेख आवडला आणि त्यावरची नील लोमस ह्यांची प्रतिक्रिया पटली. माझ्याहि मते इतरांनि पुढे येउ नये ह्यासाठी प्रयत्न करण मग त्या सख्ख्या बहिणि असोत किंवा इतर गायिका, ह्यांच्या मागे त्यांचा मुळ स्वभाव आणि ह्या क्शेत्रातलि जीवघेणि स्पर्धा ह्यांचा एकत्रित परिणाम असावा. स्त्रीमुक्ति आणि इतर तत्सम बाबिंशि त्याचा काहि संबंध नसावा.
सामान्यपणे एकत्रित प्रयत्न कुठल्याहि ध्येयासाठी परिणामकारक ठरतात ह्या मुद्द्याशि सहमत, पण तात्कालिक यश हे ध्येय आणि त्यासाठि जीवघेणि स्पर्धा हे वास्तव असणाऱ्या ह्या व्यवसायात त्यांनि असे प्रयत्न करुन नक्कि काय बदल झाले असत ते समजत नाहि. कारण लेखात उल्लेख केलाय त्याप्रमाणे गाण हे गीतकार, संगीत्कार, वादक आणि गायक ह्यांच्या एकत्रित प्रयत्नांच फळ असते. समजा लता मंगेशकर ह्या व्यक्तिने चार अजुन गायिकांना गाण्यासाठी आडकाठि केलि नसति तर त्यांनि त्या प्रमाणात कमि गाणि गायली असती आणि संधि मिळालेल्या गायिकांपैकि ज्यांचा आवाज लोकप्रिय झाला असता त्या टिकुन राहिल्या असत्या बाकिच्या एकेक दोन दोन गाणि गाउन विस्मृतित गेल्या असत्या. अशि एकाधिकारशाहि न राबवुन सुध्दा पुरुष गायकांमध्ये किशोर कुमार, मुहंमद रफि, मुकेश आणि मन्ना डे हे चारच गायक खर्या अर्थाने बराच काळ टिकुन होते. बाकिचे आले आणि गेले.

बाकी लता मंगेशकर यांच्यावर चिखल फेक करण्याच्या नादात जात-पात,साम्यवाद, स्त्रीवाद असे सगळेच विषय आलेत!

---

खूपच विनोदी लिखाण! अजून येऊ द्या!

ती स्पर्धा तयार होण्यासाठी समान संधींची गरज असते.

या मुद्द्याशी अगदी सहमत आहे. भारतातल्या जाती आधारित आरक्षणामुळे खुल्या प्रवर्गातील अनेक स्त्री-पुरुषांना समान संधी मिळत नाही व शासकीय पातळीवरील भेदभावाचा सामना करावा लागतो. हे आरक्षण काढून टाकले तर त्या सर्वांना समान संधी मिळेल आणि मग त्या अर्ध्या समाज घटकाची देखील प्रगती होईल.

समान स्थिती नसेल तर त्या दोन विरुद्ध टोकाच्या व्यक्ती मध्ये स्पर्धा होत नाही.
एका वर अन्याय होतो.

या जगांत् दोनच प्रकारची माणसं असावीत. संगीताचा कान असलेली आणि तो काही प्रमाणात असलेली वा अजिबात नसलेली. लताचा सुरेल आवाज, झेप आणि शब्द व त्यातील भावना व्यक्त करण्याचे सामर्थ्य, हे ज्यांना नीट ओळखता आले त्यांना अजुनही लता आणि इतर गायिका यांच्यात फार फरक दिसतो. (ही तुलना फक्त लाईट आणि सुगम संगीत यावरच आधारित आहे, शास्त्रीय गायकांबरोबर नाही) तर तो फरक त्यावेळच्या संगीतकारांनाही कानाला जाणवतच असणार. बॉलिवुडमध्ये त्याकाळात फक्त मेरिटलाच महत्व होतं. लताच्या आवाजाचा अजिबात वापर न करणाऱ्या ओपीला देखील तिच्या असामान्य आवाजाच्या देणगीची कल्पना होती. आज वाणी जयराम गेल्यानंतर, प्रत्येक ठिकाणी तिच्या 'बोल रे पपीहरा' या गाण्याचा स्तुतीपर उल्लेख वाचतो. तेंव्हा मनांत येते की त्यातल्या, ' इक मन तरसे इक मन प्या s s सा ' ही ओळ ऐकताना आमच्या कानावर, कल्हई करताना भांड्याच्या तळाला जसे कथीलाचे चरे ओढतात, तशी स्थिती प्रत्येक वेळेस होते. याची कल्पना संगीताचा कान नसलेल्या लोकांना कशी येणार ? तर असो. एन्जॉय !!!

वर्तमानपत्रात राजकीय मंडळी एकमेकांना टोमणे मारताना उदा. "जीतेंद्र आव्हाढांचे मानसिक संतुलन बिघडले आहे" अशी प्रतिक्रिया देतात, तशी वाक्यरचना वापरण्याचा मोह अनावर होतोय. काहीही लिहिलंय.

लता मंगेशकरांकडे सामाजिक पत असण्यापलीकडे फार काही नसताना त्यांनी खूप कष्ट केले; आपलं दुःख आणि एकटेपणा यांतून आणखी लोकप्रियता मिळवली; त्यातून सत्ता मिळवली आणि ती मागचापुढचा कसलाही विचार न करता वापरली जेव्हा भारतात मध्यमवर्गीय, समाजवादी लोकांचा, विचारांचा प्रभाव होता आणि जागतिकीकरण होण्यासाठी काही दशकं बाकी होती. त्या तेव्हाच नवभांडवलवादी 'पुरुष' बनल्या होत्या.

हे तर उच्च आहे. पुरुष होणं ही एक शिवी आहे हे आता कळतंय.

काहीही लिहायचंच झालं तर माझंही (काहीही मत) आहे की लताबाई या स्त्रीवादी होत्या आणि पुरुषांचा तिरस्कार करत होत्या त्यामुळे त्यांनी विवाह केला नाही. येऊद्या पुढचा लेख 'ती स्त्री-मुक्तीची उद्गाती बनली' त्याचा शेवट करताना किशोर, रफी, तलत, कुमार, उदित, मन्ना, विनोद, एसपी वगैरे पुरुषांच्या मांदियाळीत स्त्रीवादाचा खणखणीत हुंकार म्हणजे लता!

जाणकारांना ह्याबद्द्ल पुष्कळच ठाउक आहे तेव्हा माझा प्रतिसाद कदाचित कायच्या काय असेल पण तरीही -

(८० सालानंतरची लताबाईंची गाणी मला ऐकवत नाहीत पण ५०-६० साली त्यांनी गायलेल्या गाण्यांमुळे माझ्या चिंधी आयुष्यातले काही क्षण सुसह्यच नव्हे तर आनंदाचे झालेत हे मी कधीही विसरणार नाही - तेव्हा माझ्यासारख्या औरंगजेबालाही लताबाईंबद्दल एक गायिका म्हणून अपार आदर आणि माया आहे. )

लताबाई पुरुषी वर्चस्वाच्या काळात त्यांच्या व्यवसायाच्या शिखरावर पोचल्या. जेव्हा "गायिका" ह्या शब्दाला वाईट वास होता आणि चित्रपटाशी निगडीत असणाऱ्या स्त्रियांना अतिशय हेटाळणीपूर्वक लेखलं जाई अशा काळात लताबाईंनी घेतलेली झेप अक्षरश: थक्क करणारी आहे ह्यात वाद नसावा.
.
वैयक्तिक आयुष्यात लताबाई "स्वातंत्र्य, समता, बंधुता" ह्यांचा पुरस्कार करतील आणि इतर स्त्रियांनाही पुढे घेऊन जातील ही अपेक्षा त्यांच्याकडून असणं सहाजिक आहे -पण भारतात असं होत नाही. (इतर काही "कर" आडनावी मंडळीही इथे डोळ्यांपुढे चमकून जावीत!)

शेवटी -
त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्याबद्दल फारसं काही मला ठाउक नाही. पेडर रोडचा उड्डाणपूल- हिंदुत्वाविषयी ममता - थोडा संशयी स्वभाव- इतर गायिकांना मागे ठेवण्यात त्यांचा वाटा इ/इ/इ लिहिलं गेलंय. अमेरिकेत जश्या मोठ्यांच्या छोट्या छोट्या गोष्टी चवीने उघड करून पैसे कमावले जातात तितपत भारत विक्रिप्रेमी नाही. तेव्हा भारतात मोठ्यांच्या वैयक्तिक अंगाबद्दल केलेलं लिखाण नेहेमीच नाक मुरडून पाहिलं जातं.

त्यामुळे हे सगळं लताबाईंच्या हयातीत लिहिलं गेलं असतं तर मला आवडलं असतं - पण आता त्यांच्या पश्चात हे अस्थानी वाटतं आहे -
ओसाड मोकळ्या रंगमंचाकडे बघून नाटकावर टीका केल्यासारखं.

.

एक छोटीशी मुलगी, जिच्या बापाने तिला थोडं गाणं शिकवलं असेल तितकंच, ते सोडून काहीच मोठं डबोलं तिच्यासाठी सोडून गेला नव्हता. ना तिला कुठल्या गुरूने पदरात घेतलं, ना कुठल्या जुन्या स्नेह्याने मदत केली. पाठची चार भावंडे आणि ऐश्वर्यात वाढलेली आणि आताची दैन्यावस्था न सोसवणारी आई यांना सांभाळण्यासाठी बाहेर पडते. ना शिक्षण झालेलं ना कुणी मोठं वडिलधारं पाठीवर हात ठेवायला. अश्या परिस्थितीत सिनेमा लाइनीत आलेल्या मुलींना गळाला लावायला असंख्य डोमकावळे तयारच असायचे. तरीही निर्धाराने बाहेर पडते, कोल्हापुर, पुणे, मुंबई अशी बिर्हाडं थाटत केवळ गोड आवाज एवढ्याच भांडवलावर कामे मिळवते, संगीतकारांच्या तऱ्हा सहन करत प्रचंड मेहनतीच्या बळावर पार्श्वसंगित या उमलत्या विधेत नवनवीन अविष्काराने आपले वेगळे स्थान निर्माण करते. विचार करा, किती लोकांचे किती विचित्र अनुभव आले असतील. शिवाय पैसे चोख मोजून घेते, उगाच नम्रतेचा आव आणून संगीतकारांचे वाट्टेल ते नखरे सहन करत नाही आणि एकटीच्या बळावर पिक्चरच्या पिक्चर गाजवते म्हणून इंडस्ट्रीत बदनाम केले गेले. अश्या जीवघेण्या स्पर्धेत टिकून राहताना किती ग्लास सिलिंग्ज तोडावी लागली असतील. रफीबरोबरचा रॉयल्टीचा वाद हे तर त्यांच्या भारतीय पार्श्वगायनाच्या क्षेत्रातले त्यांचे फार मोठे योगदान आहे. अश्या धडका घेण्यासाठी जीगरा लागतो. पंजाबी लॉबीचा वरचष्मा असणाऱ्या बॉलीवूडमध्ये मराठी त्यात आणखी मुलगी आणि वर तोंड करून बोलणारी, किती लोक टपले असतील तिला संपवायला. तिला स्पर्धा सहन होत नसे म्हणताना कुणी तरी तिला शेंदूर खाऊ घालून आवाज घालवायचा कट केला होता हेदेखिल आठवावे.
अर्थात माणूस म्हटले की डावेउजवे असणारच पण इथे उगाच झोडपायचे म्हणून लिहिल्यासारखे वाटते. अदिति, थोड्या सहृदयतेने पहा, तुमची मते बदलतील नक्की.

मूळ लेख वाचला आणि इतर अनेक प्रतिक्रियादेखील वाचल्या. लेख जरा उगाच लिहिल्यासारखा वाटतो, म्हणजे आता सहा फेब्रुवारी आलाच आहे, पहिलं पुण्यस्मरण आहेच तर चला लताबाई आणि नव-भांडवलवादी पुरुष वगैरे शीर्षक देऊन काहीतरी खरडूयात. एकतर अशा प्रकारचं लिखाण ( एका अर्थाने स्त्रीवादी दृष्टिकोनातून त्यांच्या कर्तृत्वाचा लेखाजोखा)  त्यांच्या हयातीत लिहिलं असतं तर ठीक होतं हे पहिल्यांदा जाणवलं. फेबुवरीलही काही प्रतिक्रिया वाचल्या त्यातून जाणवलेला असं की काही दशकं गाजवलेल्या स्त्रीच्या गायनकलेबद्दल लेखिकेला काही घेणंदेणं नाही असं ती स्पष्ट म्हणते, लता मंगेशकर चार्टर्ड अकाउंटंट असत्या तरी अशाच प्रकारची 'चिकित्सा' केली असती असं अदिती यांचं म्हणणं आहे. मग आज हयात असलेल्या एखाद्या चार्टर्ड अकाउंटंटच्या जीवनाची समीक्षा करा ना - काय ते स्त्रीवादी , नवपुरुषवादी, नवभांडवलवादी, ओल्डफॅशनवादी दृष्टिकोनातून !  मुळात लेख वाचल्यावर ज्या गोष्टी जाणवतात त्या लिहिणं नेहमीच जमतं असं नाही. म्हणून नील लोमस आणि अस्वल यांचे आभार. त्यांच्या प्रतिक्रिया संयत आणि योग्य वाटतात. मलादेखील सत्तरच्या दशकांपर्यंतच्याच लताबाई आवडतात ( मला संगीताचा कान आहे की नाही माहित नाही !). त्यांनी शास्त्रीय गायन केलं नाही याबद्दल मला फार वाईट वाटतं. त्यांच्या कुठल्याशा मालकौंसच्या ख्यालाची छोटी क्लिप आहे. ती ऐकून तर ही खंत आणखीच गडद होते. असो ! 

असो ! काळाचा अक्ष पुढे जात राहतो आणि त्यावर अशा बारीकसारीक हलक्या लाटा येतच राहतात. लेखिकेला धन्यवाद अशासाठी की आता लताबाईंचा स्वर ऐकतो :) 

लता दीदी च्या आवाजात जादू आहे.(आवाजाची वारंवारता,ध्वनी चे परिणाम हे सर्व विषय बाजूला ठेवून)

त्यांचे गाणे मनाला भिडते.अंगावर काटा उभा राहतो.

त्याच त्यांच्या दैवी देणगी मुळे त्या यशस्वी झाल्या.
बाकी गायकी हा पण व्यवसाय च आहे. प्रतिस्पर्धी निर्माण च होवू नयेत किंवा जे आहेत त्यांचे अस्तित्व संपावे.
असे प्रयत्न सर्व च व्यवसायिक करतात.
तसे प्रयत्न लता मंगेशकर नी पण केले असणार.
पण तो विषय वेगळा आहे.
सर्व सरकारी कर भरणे,स्वतःचा प्रभाव दाघवून स्वतःचा फायदा करून .
जसे विदेशी गाड्यावर च कर माफ करून घेणे.
असले उद्योग कोणी करत असेल तर तो व्यक्ती अयोग्य आहे.

समाजाला काय मदत केली हा प्रश्न गैर वाजवी आहे

तेरा वर्षांची मुलगी वडिलांच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण कुटुंबासाठी पैसे मिळावायाला एकटी घराबाहेर पडते, ती जबाबदारी सर्वस्वी एकटी निभावते आणि प्रसिद्धीच्या शिखरावर जाऊनही एकटी राहाते यात पुष्कळ सुसंगती आहे.

हं...

ती नव-भांडवलवादी पुरुष बनली

१. "ती सराईत दरोडेखोर बनली" या चालीवरचे हे वाक्य आहे की काय?

२. नव-भांडवलवादी, जून-भांडवलवादी, भांडवलवादी, भांडवलवादी-प्रो, भांडवलवादी-मॅक्स, भांडवलवादी-मॅक्स-प्रो-अल्ट्रा... हे किंवा यासारखे इतर काहीही (कायदेशीर) बनण्यात किंवा असण्यात काय चूक आहे?

३. पुरुष, स्त्री, लिंगनिरपेक्ष (किंवा योनीनिरपेक्ष (स्त्री वादी?))... हे किंवा यासारखे इतर काहीही (कायदेशीर) बनण्यात किंवा असण्यात काय चूक आहे?

एक गंडलेला तथाकथित पुरोगामी लेख. त्या मोदी समर्थक असल्याने त्यांची अप्रत्यक्ष निंदा करण्याच्या दारुण प्रयास.

हुशार लोक कोणाची समर्थक नसतात.
( आणि प्रतेक यशस्वी व्यक्ती कोणत्या ही क्षेत्रातील हा हुशार च असतो).

ती व्यक्ती फक्त सत्ता धारी लोकांचीच समर्थक असते
मग ते राजकीय सत्ता धारी असू किंवा बाकी.
आणि हे सिंपल सूत्र आदिती मॅडम ला नक्कीच माहीत आहे.
Lata जी मोदी च्या समर्थक होत्या म्हणून त्यांनी हा लेख लिहला नाही.
एक वेगळी बाजू मांडायचा त्यांनी प्रयत्न केला आहे.
पेडर रोड च उड्डाण पूल काँग्रेस सरकार नी थांबवला होता लता जी नी विरोध केल्या मुळे.
तेव्हा काँग्रेस सत्तेत होती हुशार लोक काँग्रेस चे समर्थक होते.
त्या मुळे समर्थक हा शब्द च स्थिती सापेक्ष आहे.
सर्वांना माहीत आहे

आता हुशार शब्दाचा अर्थ brilliant हा नक्कीच नाही.
खूप स्वार्थी असा हुशार ह्या शब्दाचा इथे अर्थ आहे

मी: Why did Lata Mangeshkar become a neo-capitalist 'male'?

चॅ: Lata Mangeshkar did not become a neo-capitalist "male." This statement is incorrect and misleading. Lata Mangeshkar is a female Indian playback singer who has been widely regarded as one of the greatest voices in Indian classical and film music. She has never been associated with neo-capitalism or any change in gender identity.

मा.मख: माझ्या मते मूळ प्रश्नाचा निवाडा झालेला आहे. पण मी ‘पुरुष’ असं एकेरी अवतरणात लिहिलेलं असताना चॅ. ने त्याचं दुहेरी अवतरण केलं. ह्या सगळ्या विषयात महत्वाचा मुद्दा (कुठे असलाच तर) तो आहे.

----

.

लताबद्दल या फिल्म उद्योगातले किंवा मनोरंजन उद्योगातले म्हणू लोक काय बोलतात यांचा विचार केला पाहिजे. पण मोठी तोडीस तोड लोकं फार क्वचितच तोंड उघडतात, उगाच धंदा आणि वैयक्तिक मतं यांची भेसळ करत नाहीत.
असो.
(जे लिहिलं गेलेलं नाही पण खाजगीत बोललं जातं ते फार वेगळं आहे.)

जल्ला मुळातला लेख आणि प्रतिक्रिया यापैकी काहीही कळलं नाही.

आम्ही आपले पुख्खे झोडणे आणि कोणाचीही पर्वा न करता दिसेल त्याला पायदळी तुडविणे एवढ्यापुरतेच.