दाऊद का मेला?

त्याच्याच एआयनं बनवलेला त्याचा फोटो. ह्या चित्रातल्या व्यावसायिकतेचा अभाव स्पष्टपणे दिसून येतो.

तो तसा खाऊनपिऊन सुखी होता. पण चतकोरानं त्याला सुख नव्हतं. भव्यदिव्य काही करण्याची त्याची खूप इच्छा होती.

तो त्याच्या आजूबाजूला बघायचा, त्याच्या समाजातलं कुणीही त्याच्या आवडीच्या क्षेत्रात आब राखून नव्हते. जे कुणी होते ते इतर समाजांतल्या मुखियांच्या हाताखाली 'चांगला असिस्टंट' म्हणून प्रसिद्ध होते. कुणी काही थोर केलं म्हणून, किंवा कुणी अनैसर्गिकरीत्या मरण पावलं तरीही पेपरातही त्याच्या समाजातल्या लोकांचं नाव छापून यायचं तेही 'राजाचा उजवा हात' किंवा 'दादाचा हस्तक' अशा छापाचं. राजा, दादा किंवा बापूचा कुणी तरी असं. त्यांना स्वतंत्र स्थान नव्हतं. त्यानं लहान वयातच ठरवलं होतं की आपण कुणी तरी बडा आदमी बनायचं. अमिताभ जसा 'फेंकें हुए पैसे' नाही उचलायचा तसा आपणही मरू तेव्हा 'अमक्याचा तमका' नाही असणार, अशी शपथ त्यानं तीनतीनदा घेतली होती.

तो जेव्हा भारत सोडून गेला तेव्हा त्याच्या बरोबर वाढलेले बरेच इतर लोकही भारत सोडून जात होते. पण त्यांची गणना विस्थापित म्हणून होत होती. हा मात्र इमिग्रंट होता. याचा स्वतःचा भारतातही मोठा स्वॅग होता. भारतात त्यानं मोठं नाव कमावलं होतं, आणि तो आता भारताबाहेर निघाला होता. त्यानं तिथे आता अगदी उलट वागायचं ठरवलं. भव्यदिव्य काही करण्याची त्याची इच्छा त्यानं पूर्ण केली होती. पण … अजून मिडलाईफ क्रायसिस – मिलाक्रा – बाकी होता.

तो भारताबाहेर जायला निघाला, आणि अगदी प्रवासाच्या पहिल्या पाच मिनिटांतच त्याला मिलाक्रा आला. मूळचा कोकणी असला तरीही उत्क्रांती, वडलांकडून आलेली बेकिंगची आवड आणि मिलाक्रा यांच्यापुढे कुणाचं काय चाललंय! पूर्ण प्रवासभर त्यानं माणसांशी संपर्क टाळला. एका कोपऱ्यात, अंधारात, डोकं गुडघ्यांत खुपसून त्यानं तडकफडक विचार सुरू केला. आता आयुष्याला काय अर्थ आहे!

पाचच मिनिटांत त्याची पाठ धरली. आजवर संपूर्ण आयुष्य काही भव्यदिव्य करण्याच्या नादात त्यानं शारीरिक आरोग्याकडे दुर्लक्ष केलं होतं. त्यानं बॉडी कमावायचं ठरवलं. नवीन घरी पोहोचल्यावर मात्र प्रवासामुळे त्याचं शरीर एवढं आंबलं होतं, की सुरुवातीला काही काळ त्याला घरातच राहावं लागलं. बाहेर जाता येत नसल्यामुळे त्यानं घरीच डंबेलं आणि दोरीच्या उड्या मागवल्या. एकीकडे क्रिकेटची मॅच बघता बघता त्यानं जोरबैठकांपासून सुरुवात केली. आता तो अमेरिकन निंजा वॉरियरमध्ये जाऊन ती स्पर्धा जिंकू शकला असता; पण भव्यदिव्य काही करण्याची त्याची इच्छा पूर्ण झाली होती. त्यामुळे त्यानं आपली बॉडी आणि अमृतावयनींच्या प्लास्टिक सर्जनलाही असूया वाटावी असा चेहरा लपवायचंच ठरवलं.

वर्षभर सतत क्रिकेट सुरू नसतं. उरलेल्या वेळात काय करायचं हा प्रश्न होताच. त्याचा आधी बॉलिवूडशी संपर्क येऊन गेला होता. पण ते त्याला फार भावलं नाही. त्याला जगही जिंकायचं होतं आणि त्याच वेळेस त्याला प्रसिद्धीही नको होती. त्यानं त्याचा विचार आपल्या मुलीला सांगितला. ती म्हणाली, “अब्बा, तू तर श्रोडिंजरी मांजर झालास की! तुला हेही हवं आणि तेही हवं. तुला केक हवाय आणि नकोयही!”

त्याला श्रोडिंजर काय-कोण, त्याची मांजर होणं म्हणजे काय, हे काहीही माहीत नव्हतं. त्याला मिलाक्राचा आणखी एक झटका आला. त्यानं मुलीच्या सल्ल्यानुसार फाईनमनची पुस्तकं मागवली. पाकिस्ताननं क्रिकेटचा वर्ल्ड कप नुकताच जिंकला होता आणि ट्वेंटी-ट्वेंटी सुरू होण्यासाठी आणखी जवळजवळ एक दशक बाकी होतं. मात्र एकीकडे इंटरनेटची सुरुवात झालेली होती. त्याच्याकडे खूप वेळ होता. संपूर्ण फिजिक्स, आणि स्ट्रिंग थिअरी, आणि वेब डेव्हलपमेंट यांकडे लक्ष द्यायचं त्यानं ठरवलं.

असं म्हणतात की स्ट्रिंग थिअरी व्हायरल गेली ती त्याच्यामुळेच. अजूनही इंटरनेट सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचलेलं नव्हतं; त्यामुळे काहीही व्हायरल जायचं तर आणखी काही वर्षं थांबावं लागणार होतं. तरीही सामान हलवण्यासाठी मदत करणारे अमेरिकी तरुण ते रात्रभर आकाशदर्शनाला जाण्याच्या नावाखाली टेलिस्कोप समोर रांगा लावताना तरुण मुलींकडे चोरूनचोरून बघणारे भारतीय तरुण सगळे स्ट्रिंग थिअरीमागे पागल झाले होते. भौतिकशास्त्र शिकणाऱ्या कुठल्याही मुलीला ‘जेवण झालं का’, या प्रश्नाचा सामना करावा लागत नव्हता. ‘तुला स्ट्रिंग थिअरी आवडते का’, या प्रश्नानं त्या हैराण होत होत्या.

तो आपल्या स्ट्रिंग-थिअरी-व्हायरल-डेव्हलपमेंटमुळे खुश असला तरीही वेब डेव्हलपमेंटवर खुश नव्हता. हे सगळं शिकण्यामागचा त्याचा मुख्य उद्देश होता – इंटलिजंट डिझाईन. नाही, नाही, तो उत्क्रांतीविरोधक नव्हता; त्याला काय हवं आहे, काय बनवायचं आहे याला तेव्हा नाव नव्हतं. जुडेआ पर्लनं त्याची हीच समस्या 'The Book of Why'मध्ये मांडली आहे. पण हे सगळं खूप पुढे घडलं. त्याला जे बनवायचं होतं, त्याला आता आपण जननशील कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणतो, Generative AI. तुम्हाला चॅट जीपीटी माहित्ये का, ते याचं एक उदाहरण झालं.

असं काही बनवायचं तर खूप चांगली अल्गोरिदमं हवीत, असा त्याचा सिद्धांत होता. दुसरा कँप होता तो खूप डेटा मिळवणाऱ्यांचा. त्याला त्याच्या एकांतवासातल्या अज्ञातवासात, एकटा बसून या दुसऱ्या कँपमध्ये काय सुरू आहे हे लांबूनच बघता येत होतं. सुरुवातीला त्यानं माणसांची देवभक्ती आणि कोण किती पोचलेले आहेत, याचं भाकीत करण्याचं अल्गोरिदम लिहिलं. याची प्रेरणा त्याला 'पेस्तनकाका' वाचून मिळाल्याचं त्यानं कोडमध्येच लिहून ठेवलं आहे. "हंड्रेड पर्सेंट तुकाराम" हे विष्णुपंत पागनीसांचं वर्णन ऐकून त्याच्या डोळ्यांना पाणी आलं होतं. आता तो पेस्तनकाका, आणि पर्यायानं पु. ल. देशपांड्यांची (कवी)कल्पना प्रत्यक्षात आणत होता. त्याच्या अल्गोरिदमला साधकांच्या अध्यात्मिक कोशंटचं भाकीत अगदी अचूकपणे करता यायला लागलं. व्यक्तीचं वय, लिंग, आणि रामनवमी आणि वसुबारसेच्या दिवशी काढलेले फोटो वापरून हे अल्गोरिदम खूप छान काम करतं. आता हे मॉडेल प्रॉडक्शनमध्ये आहे. काही बटणं दाबली की उत्तर मिळतं. जगाला सॉफ्ट‌वेअर निर्यात करणाऱ्या भारतात वापरलं जाणारं हे प्रॉडक्ट एका कोकणी माणसानं बनवलेलं आहे!

त्याच्या गणिती शिक्षणाचा फायदा झाला. आता त्याला पुढच्या गोष्टी खुणावू लागल्या. तो अज्ञातवासात होता, आणि जगही आता मशीन लर्निंगच्या जगात आलेलं होतं. सोम्यागोम्याच्या तोंडी आता स्ट्रिंग थिअरीच्या जागी डेटा सायन्सचं नाव होतं. जग आता दहशतवादापेक्षाही कृत्रिम बुद्धिमत्तेला, AIला घाबरून होतं. न्यू यॉर्क टाईम्स ते लोकसत्ता, सगळेच कृत्रिम बुद्धिमत्तेबद्दल लेख लिहीत होते. अल काईदा आणि लष्कर-ए-तैबा ही नावं मागे पडून गूगल, ट्विटर, स्टारलिंक, इलॉनमस्क अशी नावं पेपरांमध्ये चमकत होती.

आणि तो दिवस उजाडला. चॅट जीपीटी आला. 'माझा होमवर्क करून दे' इथपासून 'ब्राह्मण कवी-नाटककारांची नावं सांग' असे कुठलेही प्रश्न चॅट जीपीटी समर्थपणे हाताळू शकत होता. एवढ्यानं त्यांचं पोट भरलं नाही; तर काही महिन्यांत त्यांनी त्यासाठी आणखी पावरबाज मॉडेलही वापरायला सुरुवात केली.

त्यांचं अल्गोरिदम दमदार होतं; पण त्यांची खरी ताकद होती त्यांनी गोळा केलेल्या डेट्यामध्ये. त्याचा सिद्धांत चुकला होता, हे त्याला गूगलच्या यशामधूनच कळून चुकलं होतं. पण आता मान्य करण्यापलीकडे काही इलाजच नव्हता. डेट्याचा रेटाच असा झंझावात बनून आता जगासमोर आला होता. त्याच्या अज्ञातवासामुळे त्याला जगातल्या मोठमोठ्या, बुद्धिमान शास्त्रज्ञ-तंत्रज्ञांशी चर्चा करणं शक्य नव्हतं. त्यानं स्वतःवरच तो अज्ञातवास लादलेला असला तरी आता त्यातून बाहेर येणं अशक्य होतं. त्यानं बनवलेली मॉडेलं, आता सज्ञान मुलांसारखी, त्याच्याशिवाय व्यवस्थित चालत होती. नवीन मॉडेलं जन्माला घालायची तर आता तो म्हातारा झाला होता; हरला होता; मुलाबाळांत असूनही त्याचा एकटेपणा आता त्याला खुपायला लागला.

तरीही त्यानं वर्षभर प्रयत्न केला. चॅट जीपीटी बनवणाऱ्या ओपन एआयमध्ये काही बेबनाव झाला. पण मायक्रोसॉफ्टच्या पैसा, सत्ता, तंत्रज्ञान यांच्या रेट्यापुढे कुणाचंही काही चाललं नाही. ओपन एआयमधला बेबनाव क्षणिक ठरला. सॅम आल्टमन परत सीईओ झाला. हे सगळं तो लक्ष्मणरेषेच्या बाहेरूनच बघत होता.

त्याची त्यानं हाय खाल्ली. त्याची जगण्याची इच्छाच संपली. दाऊद इब्राहिम कासकर अज्ञातवासात असतानाच मेला. त्याचं दफन कोकणात होणार नाही.

(प्रेरणा - Carlos (El Guapo) Goffmán, Fact Checker)