आस्तिकता वि नास्तिकता

आस्तिकपणा असणे हे संधिसाधुपणाचं लक्षण आहे.तर नास्तिक लोकांना तसं काही एकतर करता येत नाही अथवा त्याविषयी बेफिकिर असतात.

मृत्यु आणि समाजातील असमानता याला कोणाकडेच उत्तर नाही .हे कबूल करून नास्तिकवादी लगेचच माघार घेतात परंतू आस्तिकवादी एक देव कल्पना निर्माण करून संधिचा फायदा उठवतात.अमुक एक मनुष्य राजा का झाला? त्यालाही आपल्यासारखेच हात पाय डोके आहे मग मी का नाही? कारण त्याच्यात देवाचा अंश आहे हे उत्तर.अमक्याला मृत्यु का आला ? तर ते सर्व देवाच्या हातात आहे आणि त्याला खुश ठेवलं तर थोडाफार मृत्यु टळतो.
जपानी लोक रोबोट क्रिएट करतात म्हणतात.या "क्रिएशनला" क्रिस्टिअन्स विरोध करतात.हे त्यांच्या देवाने केलं,असं क्रिएशन सर्वजण करू लागले तर चर्च आस्थापनाच बंद पडेल ना.थोडक्यात "देव" नावाची कल्पना निर्माण करून बरेच फायदे मिळवता येतात.

लहानपणी भावनिक आधारासाठी एखादी परीदेखील पुरते. मोठे झाल्यावर अशी काही परी नसते हे स्पष्ट कळते. मात्र मग देव नावाच्या कल्पनेवर विश्वास बसतो. लहानपणी जी परी आहे ते खरे समजत होतो, ते खोटे आहे हे मोठेपणी कळल्यानंतरही पुन्हा कुठल्यातरी खोट्य ग्ृहितकांवर विश्वास ठेवावासा वाटतो. हे स्वत:ची बुद्धी गहाण टाकण्यासारखेच आहे. दुसरे काही नाही.

कोणाला कुठल्या गोष्टीतून आनंद/समाधान मिळेल हे सांगता येत नाही. तुम्ही आस्तिकांना आनंद देणार्‍या गोष्टी जास्त असतात असं मानून आनंद मिळवताय.. तेव्हा त्यात खूष रहा आणि काय म्हणणार.. उगाच अट्टाहासाने नास्तिकांचे आनंद मिळवण्याचे मार्ग जास्त हे सिद्ध करून काय मिळवणार .. शेवटी मार्ग कितीही असले तरी ते वापरून आनंद मिळवणे महत्वाचे.. :-)

१.खूपदा नास्तिक म्हणजे भावनाशून्य, प्रेम न समजणारी माणसे असे समीकरण मांडले जाते. मला स्वतःला (नास्तिक असल्याने) गणपती,करवा चौथ, दसरा सणांच्या वेळी
इमारतीमधील कार्यक्रमात सहभागी होण्यात अजिबात रस नसतो. अशा वेळेस मला माणूसघाणी/antisocial असे लेबल लावले जाते.
२.जनगणनेमध्ये सुद्धा आपण निधर्मी लिहण्याची मुभा आतापर्यंत नव्हती. गेल्या वेळेला सरकारी शाळेतील एक शिक्षका रकाने भरायला आल्या होत्या. त्यांना मी पेपरातील कात्रण दाखवले की निधर्म लिहायला हरकत नाही. तरीही त्या म्हणत होत्या की नाव तर हिंदु आहे मग हिंदु लिहायला काय हरकत? ही जबरदस्ती झाली.
जसजशी नास्तिक लोकांची संख्या वाढेल तसतसा लोकांचा दृष्टीकोणसुद्धा बदलेल. दाभोळ्कर, पानसरे, कलबुर्गी सारख्या मंडळींना संरक्षण मिळू शकेल.
३. कित्येकदा एकीकडे स्वतःला नास्तिक म्हणवणारी माणसे पी.के. सारखा सिनेमा बघितल्यावर त्या मध्ये हिंदूची टर खेचली म्हणून चिडलेली बघितली की गंमत वाटते. धर्माची मुळे इतकी रुतलेली असतात की आस्तिक की नास्तिक हे नक्की ठरवायला हिंमत लागते.

सगळ्यात धोकादायक जमात म्हणजे वेजरवाल्या पास्कलचे भाईबंद. बुद्धीवादाचे कातडे पांघरलेले संधीसाधू.

मी नास्तिक नाही. मात्र आस्तिकही नाही.
बहुतेकदा हिंदू जीवनपद्धती आचरणारा नि एक देव आहे की नाही यावर विचारही करू न इच्छिणारा (त्यात माझ्या आयुष्याचा वेळ घालवू न इच्छिणारा) आणि विचार आणि वैयक्तीक आयुष्यात ढिगभर विसंगती बाळगत जगणारा एक दांभिक जीव आहे. मला केवळ माझा फायदा कळतो.

आस्तिक व नास्तिक या दोघांच्याही ठामपणाबद्द्ल माझी तुफान करमणूक होते

किंचित भर + डी. ओ. ओ.

>>असे लोक ज्यांचा विश्वास असतो की परिस्थितीवर त्यांचा ताबा असतो. परिस्थितीत आपण सुधारणा करु शकतो किंवा आपणच ती अधिक बिघडवु शकतो असे मानणारे लोक.>>

नास्तिक लोक (फक्त) स्वतःच्या(च) कर्तबगारीवर विश्वास ठेवतात हे तितके खरे नाही. मी स्वत: नास्तिक आहे असे मी समजतो. परंतु एखाद्या यशासाठी किंवा अपयशासाठी कोणी पूर्णपणे स्वतःच जबाबदार आहे असे मात्र मानत नाही. उलट यशापयशात अनेक सामाजिक/कौटुंबिक वास्तवांचा वाटा असतो असे मी मानतो. [गब्बर सिंग यांच्याशी अनेक खरडसंवाद याबाबत झाले आहेत]. श्रेय/जबाबदारी देवाला देत नाही याचा अर्थ स्वतःला घेतो असे नाही. किंवा परिस्थिती बदलू शकतोच असे मानत नाही.

नास्तिकपणा ची व्याख्या "निसर्गनियमांना वाकवू शकणारी कोणतीही शक्ती अस्तित्वात नाही असे मानणे" ही करता येईल का?

या अशा मांडणीमध्ये मला अडचण अशी जाणवते की आस्तिक किंवा नास्तिक हे (आणि असे बरेच करता येतील) गट असले तरीही त्यात स्वतंत्र व्यक्ती असतात. त्यांचे आपापले स्वतंत्र विचार असतात, विशेषतः देव न मानणाऱ्यांचे. उदाहरणार्थ Nile नास्तिक आहे आणि मी पण. आमचे, या संदर्भातले सगळे विचार जुळतात अशातली गत नाही. तरीही आम्ही दोन मराठी, उदारमतवादी, पुरोगामी, मूर्तीभंजक, भडक माथ्याचे लोक. मग जगात कितीतरी निरनिराळ्या पार्श्वभूमीतून आलेले, वेगवेगळ्या स्वभावांचे नास्तिक आहेत त्यांना एकाच बॉक्सात टाकणं अडचणीचं आहे.

दोन दिवसांपूर्वी एका मैत्रिणीशी गप्पा मारत होते. ती म्हणाली की ती ९०% पेक्षा अधिक नास्तिक आहे, पण १००% नाही. मला तेही काहीसं पटलं. "मला कोणत्यातरी आधाराची गरज आहे म्हणून मी कोणत्यातरी अज्ञात शक्तीवर भरवसा ठेवते. पण देवाधर्मावर, कर्मकांडांवर माझा विश्वास नाही", असं तिचं म्हणणं. कोणतीतरी शक्ती आहे म्हणून आपण हातावर हात धरून बसावं असंही तिला वाटत नाही. कोणीतरी आपल्या आधाराला आहे, या विचाराच्या आधारावर ती कृती करते. वर्तन पूर्णतः नास्तिक पण विचार नास्तिक नाहीत.

अशी कोणतीतरी शक्ती असली तरी ती आपल्या मदतीला नक्की येणार नाही यावर ठाम श्रद्धा असणे:- नास्तिक ही व्याख्या मला पटते.

पण आस्तिकतेचे काही फायदे आहेत. उदा रोज किंवा सठीसामाशी का होइना पण देवाजवळ स्वतःच्या मनातल्या मनात, मन मोकळं केलं (अर्चना, पादसेवन, कीर्तन वगैरे नवविधा भक्तींपैकी एक आत्मनिवेदन) किंवा ईश्वराची स्तुती केली, काही लडिवाळ म्हणा मंगल म्हणा स्तोत्रे म्हटली तर मूड एकदम चीअर अप होऊन जातो. मन खरच प्रसन्न होते, काहीतरी उत्तम मिळवले (अ‍ॅकम्प्लिश केले) असे काहीसे वाटते. ती घटीका क्षणभर का होइना समाधान वाटते, मनाला टॉनिक मिळते, समस्यांचा विसर पडतो, उभारी येते, कोणी त्राता आपल्या पाठीशी ऊभा आहे असा विश्वास मिळतो. हे त्रिवार सत्य आहे. मग असा चितांमणी, असा परीस नास्तिकांकडे असतो का? नाही खरच प्रश्न आहे. पुस्तक वाचून, निसर्गसान्निध्यात, स्वतःला एखाद्या कलेमध्ये बुडवुन कदाचित वरील शेडचे समाधान मिळतही असेल पण मग ते तर आस्तिकांना देखील शक्य आहे. म्हणजे हे तर मान्य आहे ना की आस्तिकांकडे समाधान मिळवण्याचे अधिक मार्ग (अ‍ॅव्हेन्युज) आहेत. इथे आस्तिकांना कुल पॉइन्ट मिळतो असे माझे मत आहे. मग भले प्लासिबो इफेक्ट असो पण काही सर्वेक्षणांमधुन हे सिद्धही झाले आहे की रक्तदाबविकार, स्ट्रेसने होण्यार्‍या व्याधींचे प्रमाण आस्तिकांत कमी असते. मग हा व्यावहारीक फायदा आहेच. अर्थात या फायद्याकरता जाणून बुजुन कोणी आस्तिक होत नाही. तो पिंडच असतो.

देव वगैरे भाकड गोष्टींवर विश्वास ठेवण्याकरता तुम्हाला असल्या लंगड्या समर्थनाची मदत घ्यावी लागते यातच सगळं आलं. अधिक काय लिहणे?

मुहूर्तही चांगला निघाला आजचा. हे बघा -
Pope Francis recognises second Mother Teresa 'miracle'

एकेकाळी मला ह्या प्रश्नात खूप रस होता. की माझे मित्र आस्तिक आहेत की नास्तिक? देव मानतात का? का मानतात? असलं सगळं.
मग मी उदय चोप्राचे चित्रपट एकामागे एक पाहिले. सलग ३ दिवस. (मोहोब्बते-नील अँड निक्की-धूम२). हा माणूस चित्रपटांत कामं करतो. लोक ते बघतात.
ह्या असल्या (आणि आणखी भयानक) गोष्टी ऑलरेडी अस्तित्त्वात आहेत. तेव्हा देव असलाच तर कुचकामी, नसलाच तर प्रश्नच मिटला.
मला आता देव असल्याने किंवा नसल्याने काहीच फरक पडत नाही.
.
पण तरीही कधीतरी टाईमपास म्हणून चर्चा करायला आस्तिक/नास्तिक हा टॉपिक मी ठेवलेला आहे.
आत्ताच असं ऐकलं की धूम-४ येतोय. काही कळत नाही जगात काय चालतं.
.

बय्रापैकी चर्चा झाल्यावर गाडी पार्किंगला टाका आणि ही चर्चा बरखास्त करायचं जाहीर करा.व्हलेंटाइनला दुसरी गाडी बाहेर काढू

लेख आवडला. मी आस्तिक आहे पण अंधविश्वासी नाही. देवावर श्रद्धा ठेवणारा कधीच अंधविश्वासी होऊ शकत नाही. महर्षी रामदेव म्हणतात 'निराश आणि पौरुषहीन हीन व्यक्ती' अंधविश्वासाच्या जाळ्यात अडकतात.
बाह्य घटनांचा प्रभाव हि आपल्या कर्तृत्ववावर पडतोच. आस्तिक व्यक्ती निराश न होता 'भगवंताची इच्छा' समजून पुन्हा जोमाने कामाला सुरुवात करतो. पण नास्तिक व्यक्ती अश्या वेळी निराश होऊन अंध विश्वास (जोतिष, टोने-टोटके, इत्यादी) च्या अडकण्याची शक्यता जास्ती.

माझेच उदाहरण २००७ मध्ये ७ महिने बिछान्यावर होतो, त्या नंतर दिल्लीतल्या २००८ ते २०१४ दिल्लीतल्या, माता चान्नन देवी, RML, सफदरजंग, FORTIS इत्यादी हॉस्पिटलांचे दर्शन घेतले. भगवंतावर विश्वास असल्यामुळे निराशाची भावना कधीच मनात आली नाही. आज हि सकाळी ७.१५ला घर सोडतो आणि ९च्या आधी कार्यालयात हजर राहतो. पूर्ण श्रद्धेने कार्य करतो.

नका हो मंत्रचळ उद्दीपित करु!

मेघना ताई पौरुषहीन शब्दाचा अर्थ तरी समजला का? याचा अर्थ ज्यात पुरुषार्थ अर्थात जगण्यासठी संघर्ष करण्याची क्षमता नाही. मग तो स्त्री, किन्नर किंवा स्त्री हि असू शकतो.

अजुन एक, बरेचदा आम्ही आस्तिक, स्वतःची ब्लेसिंग्स (वरदान) मोजतो व देवाला धन्यवाद देतो. जसे मला नाकीडोळी नीट ठेवलेस, मला एक उत्तम कुटुंब दिलेस, आर्थिक सुरक्षितता दिलीस, .... यंव न ट्यंव त्याबदाल मी तुझी आभारी आहे.
.
नास्तिक नक्की कोणाचे आभार मानतात? जसी नाकी डोळी नीट असणे हे काही स्वतःचे कर्तुत्व नाही आणि तरीही ती एक उल्लेखनिय, समाधानाची बाब आहे. मग अशी कृतज्ञतेची भावना ते कुठे उपस्थित करतात?

माझ्यापुरता बोलायच झालं तर आस्तिकतेकडून अज्ञेयवादाकडे आणि आता नास्तिकतेकडे प्रवास होतोय. (विश्वाच्या निर्मितीपूर्वी) "काय" आणि "का" या प्रश्नांची उत्तर शोधणंच मूळी मला आता निरर्थक वाटू लागले आहे. एखाद्या संख्येला शून्याने भागायचा प्रयत्न केल्यासारखे. जे काही झालंय, घडतंय त्यात उत्क्रांतीवाद उघड उघड दिसतो. त्यामुळे अगदीच सुपरपावर असण्याची खरंच गरज वाटत नाही. श्रद्धा आहे पण ती या उत्क्रांतीवादावर. विश्वाचं जाऊद्या, साधा सेलफोन घेतला तर, सिंबियॉन पासून अ‍ॅन्ड्रॉईड पर्यंत टप्याटप्यानेच प्रगती झाली. एका फटक्यात सुपरपावरने "म्हाळसाचा टॅब" निर्माण नाही केला. काही गोष्टी खरचं आपल्या नियंत्रणाबाहेर असतात त्या मी भाग्यस्विकृती म्हणून स्विकारतो.

तरीही व्यक्तिगत जीवनात माणूस कुठल्याशा ध्येयाने/कुठल्यातरी आशेने (इन्सेंटीव्ह्ज)/ईच्छेने प्रेरीत असतो. त्या ईच्छा कुठून आणि का जन्माला येतात याही प्रश्नाचे उत्तर मला तितकेसे महत्वाचे वाटत नाही. असेलही कदाचित विश्व आणि माणसामध्ये अद्वैत. पण त्या इच्छा असतात हे खरं आणि त्या इच्छापूर्तीसाठी माणसं कर्म करतात हेही खरं. "उत्क्रांतीवादाच्या पायार्‍यांचा आपण एक छोटासा दगड आहोत, त्यामुळे हाती घेतलेलं काम अधिक चांगल्या पद्धतीने करून इच्छापूर्तीच्या दिशेने पाउल टाकणं" हा विचार माझी अध्यात्माची भूक भागवतो.

तरीही प्रयत्नवादाचे घोडे भाग्यस्विकृतीच्या इलाक्यात आपण कितपर्यंत दामटवू शकतो? वा प्रयत्नवाद आणि भाग्यस्विकृती यातली फुसट रेषा कशी ओळखावी या प्रश्नांची उत्तरं अनुत्तरीतच आहेत. ती कालओघात मिळतील ही आशा आहे.

काय मग शेवटी आपल्याला कोण व्हायचयं? अस्तिक नास्तिक की अज्ञेयवादी?
डोंट वरी आपल्याला गरजे प्रमाणे या गटातून त्या गटात जायची मुभा आहे. आता पक्ष बदलला तर तुम्हाला त्या त्या गटातील बुजुर्ग गद्दार म्हण्णार नाहीत पण 'कच्च मडकं' म्हणतील.
या चर्चेतील सर्वांनी एक पुस्त्क जरुर वाचावे
विवेकवाद विज्ञान आणि श्रद्धा- मे.पुं.रेगे
प्रकाशक-लोकवाङ्मय गृह
विशेषतः त्या पुस्तकातील विभाग तिसरा
मी अस्तिक का आहे?
परंपरागत श्राद्ध
देवाशी भांडण
धार्मिक श्रद्धा आणि ईश्वराचे अस्तित्व

आस्तिक राहणं हे मनाच्या उभारीसाठी काही लोकांना गरजेचं वाटतं. हत्तीचं तोंड असणारा माणूस खराखुरा अस्तित्वात असू शकत नाही (आजच्या काळात असा कोणी दिसलाच तर आपण त्याला बर्थ-डिफेक्ट म्हणू. ) ध्रूव बाळ खरोखर ध्रूव तार्‍याच्या ठिकाणी बसलेला नाही हे त्यांच्या मेंदूला पटत असतं पण तरीही बर्‍याच लोकांना कुबड्यांशिवाय चालता येत नाही... किंवा चालता येऊ शकेल असा विश्वास वाट॑त नाही. जगात बहुसंख्य लोकं अशीच असल्यामुळे देव ही 'कल्पना' अजून टिकून आहे. जसा जसा समाज प्रगत होत जाईल तशी तशी देवाची गरज कमी कमी होत जाईल, मग आस्तिक / नास्तिक हा प्रश्नच उरणार नाही (आशावाद).

फक्त देवपूजा न करणं किंवा मंदिरात न जाणं या नास्तिकतेच्या खूपच ढोबळ व्याख्या झाल्या. मीही ते करत नाही, पण तरी मी स्वतःला नास्तिक समजत नाही. आणि मी पूर्णपणे अस्तिक नाही हे ही मला मान्य आहे. मला वाटत पूर्णपणे नास्तिक किंवा आस्तिक समजणे या दोन्ही खूप टोकाच्या भूमिका झाल्या. आणि त्या सिद्ध करायलाही तशाच टोकाच्या परिस्थितीमधून जावे लागेल. समजा, बोटीतून प्रवास करताना तुम्ही समुद्रात पडलात (किंवा कुणी ढकललं ;)) आणि बोट तुम्हाला सोडून निघून गेली, आणि तरीही तुम्ही देवाचा किंवा कुठल्याही अज्ञात शक्तीचा धावा केला नाहीत, किंवा एखाद्या चमत्काराची वाट पहिली नाहीत, तर कदाचित तुम्ही पूर्णपणे नास्तिक आहात हे सिद्ध होईल. पण ते किती नास्तिक म्हणवून घेणाऱ्या लोकांना शक्य होईल? अशा कठीण प्रसंगात जर तुमचे नास्तिकतेचे आवरण गळून पडणार असेल तर आधी तुम्ही खरेच नास्तिक होतात का?
फक्त या आणि याच कारणासाठी मी स्वतःला नास्तिक समजत नाही. अशावेळी मला स्वतःला तरी एखादा चमत्कार झालेला आवडेल. :)

आस्तिक म्हणजे एकदम ठामपणे देवावर विश्वास ठेवणारे आणि नास्तिक म्हणजे तितक्याच ठामपणे हा सगळा भंपकपणा आहे, असे म्हणणारे मानले; तरी या दोघांच्या मधे असणारे पण आहेत ना? Agnostic म्हणतात की देव आहे की नाही, हे मला नक्की माहित नाही आणि कदाचित कुणाला कधी माहीतही होणार नाही (unknown and perhaps unknowable).

पण या व्यतिरिक्त माझ्यासारखेपण काही असतील जे Apatheism च्या विचाराचे असतील. व्यक्तिशः मला देव आहे की नाही हा विचारच निरर्थक वाटतो. (apathy, disregard, or lack of interest). अशी शक्ती असेल किंवा नसेल, तरी मला काही फरक पडत नाही आणि त्यामुळे माझे काही अडतही नाही. माझ्या आयुष्यात देव या संकल्पनेची गरज अनावश्यक आणि निरर्थक आहे. उद्या कधी देव आहे अथवा नाही, हे जरी सिद्ध झाले तरी माझ्या आयुष्यात काहीही फरक पडणार नाही.

माझे बहुतेक विचार हे पुढील (७ व्या मिनिटानंतरच्या) विडिओप्रमाणे आहेत.
(संपादनः विडिओ एम्बेड करता येत नाहीये म्हणून नुसती लिंक दिली आहे.)

विचार करता करता अजुन एक गोष्ट लक्षात आली ती ही की, कदाचित संस्कार किंवा ब्रेन वॉशिंगमुळे काही का असेना पण आस्तिकांचे काल्पनिक का होईना, ईश्वराबरोबर एक नाते तयार झालेले असते. इतर नात्यांप्रमाणेच ,प्रत्येकाच्या नात्याचा रंग ज्याच्यात्याच्या प्रकृतीवरती अवलंबून असतो. आणि हे नाते एकदम तोडणे कठीण असते खरं तर दु:खदच असते. मग त्याला कोणी मंत्रचळ, सवय, परावलंबनही म्हणू शकतो.
___
नास्तिकांविषयी मला कुतूहल आहे - त्यांचे नाते कधी तयारच होत नाही का? लहानपणापासून ते प्रश्नातच किंवा देवाच्या डिनायलमध्येच जगतात का? जर एखाद्या काळी त्यांचे काल्पनिक का होईना ईश्वराशी नाते जोडले गेलेले असेल तर ते कसे तुटते? आणि ते तसे तुटतेवेळी त्यांना त्रास होतो का?

अजुन एक पैलू मला peculiar वाटतो आणि तो म्हणजे अचानक दु:खाचा घाव पडून एखादी आस्तिक व्यक्ती पराकोटीच्या रागाने नास्तिक होणे. किंवा मरता मरता वाचून एखादी नास्तिक व्यक्ती एकदम आस्तिक्यत्वाकडे झुकणे. यापैकी कोणीच माझ्या माहीतीत नाही परंतु श्रद्धे-अश्रद्धेतील हा आमूलाग्र बदल हे ट्रान्फॉर्मेशन फार कुतूहलजनक वाटतं.
.
विवेकानंद कट्टर नास्तिक होते परंतु रामकृष्ण परमहंसांनी डोक्यावर हात ठेवल्याने त्यांना एकदम काही एक ऊर्जा-आवर्त-कल्लोळ जाणवला व ते आस्तिकत्वाकडे झुकले असे कोठेतरी ऐकून आहे.

नास्तिक हे अस्तिकांच्या विरोधात असतात असं का वाटतं तुम्हाला ?
जसा काहींचा देवावर विश्वास आहे तसा काहींचा नाही .. व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती किंवा प्रकृती असणारच ना?

एकीकडे तुम्ही म्हणता की नास्तिक सुसंगत आणि समतोल विचार करू शकतात पण आस्तिक देवावर भार टाकून मोकळे होतात.
आणि मग म्हणता कि नास्तिक स्वकेंद्रीत असतात. हे जरा विसंगत वाटते. कारण समतोल विचार करू शकणारा कधीच बेताल होऊ शकत नाही.

काही नास्तिक देवावर नाही तरी इतर कुणावर आपल्या परिस्थितीची जबाबदारी ढकलु शकतात तर काही अस्तिक हे आपल्या परीने सर्व उपाययोजना करून झाल्यावर देवाचे स्मरण करतात. त्यामुळे नास्तिक अथवा अस्तिक या दोहोंना कुठलेही विशिष्ट गुण अथवा अवगुण जोडणे योग्य होणार नाही.

जशी तुम्हाला स्तोत्रे म्हणुन अथवा देवाची पुजाअर्चा उपासना करून मनःशांती मिळते तशी काहींना संगीत, ज्ञानार्जन अथवा कलोपासनेत मिळत असेल. प्रत्येकाचा मार्ग फक्तं वेगळा. आणि त्यावरून कुणीच कुणाला कमी अथवा तुच्छ लेखण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही.

तसेच नास्तिकांची कशावरच श्रद्धा नसते हे काही पटत नाही. देवावर श्रद्धा नाही याचा अर्थ तो अहंकारी आणि आत्मप्रौढीने भारलेला असणार असे नसते. श्रद्धा कर्तव्यावर, कर्मावर, माणुसकीवर असु शकते.. आणि ती जास्त फलदायी असते.
अस्तिक असणे हा गुन्हा नाही तसेच नास्तिक असणे हा अपराध होऊ शकत नाही.
तो फक्तं जीवनपद्धती, आणि विचारपद्धती यात असलेला फरक आहे.

दुरितांचे तिमिर जावो - विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो |
जो जे वांछिल ते तो लाहो - प्राणिजात ||

यातील स्वधर्म हा ईश्वर, आणि देव यांनाच फक्त उद्देशुन असेल असं नाही वाटत.