"आहिताग्नि राजवाडे : आत्मवृत्त"

आहिताग्नि शंकर रामचंद्र राजवाडे (१८७९- १९५२) यांचं आत्मचरित्र नुकतंच वाचायचा योग आला. त्यांच्या बद्दल, त्यांच्या कार्याबद्दलची माहिती असणारी वेबसाईट नंतर वाचली. (http://www.ahitagni-rajwade.com/rajwade.html) वेब्साईटवरून एकंदर कामाची आणि आयुष्याची, विद्वत्तेची कल्पना येईल.

पुस्तकातला वाचनीय भाग म्हणजे, सर्वसाधारणपणे १८९७ ते टिळकांच्या मृत्यूच्या अलिकडे पलिकडच्या काळामधलं राजवाड्यांचं पुण्यातलं सार्वजनिक आयुष्य, त्यात तत्कालीन धुरीणांशी, प्रोफेसर्सशी, विद्वज्जनांशी आलेला त्यांचा संपर्क आणि त्या सर्वांबद्दल राजवाड्यांनी आपल्या स्वतःच्या तीक्ष्ण आणि तर्‍हेवाईक/तिरकस वाटेल अशा दृष्टीने केलेलं मतप्रदर्शन. यामधे त्यांनी कुणाचाही मुलाहिजा ठेवलेला नाही.

त्यामागचा कळीचा मुद्दा मला असा दिसतो की, आपल्या मृत्यूच्या आधी एखादं वर्षं त्यांनी हे निवेदन लिहिलं. वयाच्या सुमारे वीसाव्या वर्षापासून एकही दिवस न चुकता लिहिलेली रोजनिशी आणि अर्थातच स्वतःची तल्लख स्मरणशक्ती तिथे कामी आली. पण गमतीचा भाग असा की पुस्तकाचं प्रकाशन वर्ष आहे १९७९, बहुदा त्यांच्या हयातीतच नव्हे तर त्यांच्या मृत्यूनंतरही सुमारे तीन दशकं कुणाला इतका स्पष्टपणे लिहिलेला मजकूर छापण्याची छाती झाली नसावी. आणि ती न होणं समजण्यासारखं आहे. काही व्यक्ती १९५२ पर्यंत हयात तरी होत्या किंवा त्या आधी काहीच वर्षं त्यांचं निधन झालं असण्याची बाब कुठल्याही प्रकाशकाला वादंग आणि कोर्टकज्जे होण्याची धोक्याची घंटा ठरली असणार.

काही मासले देतो. यालाच स्पॉईलर अ‍ॅलर्ट समजावे.

२२ जून १८९७चा प्रसंग त्यांनी जवळून पाहिला. चाफेकर बंधू, द्रवीड बंधू, यांच्या सुरस आणि चमत्कारिक कथा, प्लेगची, थरकाप उडतील अशी वर्णनं - प्लेगमधली क्वारंटाईनची व्यवस्था जवळजवळ ऑशविट्झसारखी भासली - त्यातला सोजिरांचा आणि देशी शिपायांचा जुलूम, हे सगळं वर्णन वाचनीय. रँडवरच्या हल्ल्याच्या आधी चाफेकरांनी व्हिक्टोरिया राणीच्या कार्कीर्दीनिमित्त आखलेल्या दुसर्‍या एका कार्यक्रमाच्या मांडवाला कशी आग लावली होती, २२ जूननंतर बरेच दिवस कुणीच सापडत नव्हतं तेव्हा टिळक आणि सरदार नातूंसारख्या असामींना कसा त्रास दिला गेला, त्यातून हाती काही लागलं नाही. द्रवीड बंधूनी चुगली केली हे मानत आलो तरी त्यांनी निव्वळ "बड्या असामींना निष्कारण छळ्ण्याऐवजी व्यायामशाळावाल्यांना विचारा" इतकंच म्हण्टलं होतं पण त्यात चाफेकरही आलेल्या मुळे चुगलीचं भूषण/दूषण त्यांना कसं मिळालं, तपास करणारा ब्रूईन हा अधिकारी कसा मराठी उत्तम बोलत असे आणि मुख्य म्हणजे चौकीवर येताजातां द्रवीडांच्या आईशी (जी कशी "सुस्वरूप" बाई होती!) अस्खलित मराठीत कशा गप्पा मारी, कहर म्हणजे, दामोदर हरी चाफेकराला तासन तास चौकशी करून काहीही कसं हाती लागत नव्हतं आणि शेवटी ब्रूईनने त्याच्या अतुलनीय धैर्याची आणि ऐतिहासिक (!) कृत्याची अतोनात स्तुती केल्यानंतर त्याने खूष होऊन होकार कसा दिला हे सर्वकाही किमान मला तरी याआधी माहित नसल्याने अतीव वाचनीय झालेलं आहे. प्लेगमधे आपली सर्व भावंडं निधन पावणं, त्यावेळी रोग्याला क्वारंटाईनमधे टाकू नये म्हणून केलेल्या (निष्फळ) हिकमती, त्यात कोवळ्या मुलांची घरच्यांपासून केलेली ताटातूट यातून क्रांतीकारक विचारांच्या लोकांनी खून का पाडले असावेत याची कल्पना येते.

तत्कालीन डेक्कन कॉलेज आणि फर्ग्युसन कॉलेजची वर्णनं येतात तेव्हा विष्णुशास्त्री, कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांची नावं येतात, टिळकांचा उल्लेख येतोच. मात्र या सर्वात प्रिन्सिपल बेन यास, इतिहास शिकवणार्‍या मूळच्या स्कॉटलंडच्या असणार्‍या गुरुजींचं चित्रण विस्मयकारक झालेलं आहे. अनेक प्रसंग आहेत. एक सांगतो. भांडारकरांचं व्याख्यान होतं आणि त्यात ब्रिटिश साम्राज्यामुळे झालेल्या आधुनिकीकरणाबद्दल , सोयीसुविधांबद्दल सरकारची वारेमाप स्तुती होती. त्याची या गृहस्थाने प्रच्छन्न चेष्टा केली आणि "आज शिवाजी असता तर कदाचित अव्वल दर्ज्याचा सायकलपटू असता" वगैरे म्हणून, तंत्रज्ञान आणि ब्रिटिश सत्ता यांचा असलेला संबंध कसा दूरान्वयाचा आणि बादरायण प्रकारचा होता हे दाखवून दिलं. बेनचं व्यक्तिचित्र असलेली एकूण एक पानं या पुस्तकातली माझी सर्वाधिक आवडती बनलेली आहेत.

खुन्या मुरलीधराला पडलेलं नाव हे नाना फडणवीसाच्या काळातलं कसं नि त्याची अत्यंत सुरस कथा, डिडेरो, व्होल्टेअर, डॉ. जॉन्सन, बोसवेल, स्पेन्स, मिल्ल वगैरे लोकांचा अभ्यास करण्यामागचे संदर्भ आलेले आहेत.
मूर्तीभंजनाच्या बाबत भाऊ कोल्हटकर ऊर्फ भावड्या याच्या तुलनेत बालगंधर्व कसा कमअस्स्ल होता (सगळे उल्लेख एकेरी !) , देवल-खाडीलकराची नाटकं कशी भाकड होती, श्री कृ कोल्हटकर कसा पांचट होता , रहिमतखान हा कसा स्वर्गीय आवाजाचा होता (आणि त्याच बरोबर तो गाणं गाताना मधेच उठून आरशात कसा पहायचा नि त्याकरता आरसा कसा होता) आणि त्याच्या तुलनेत भास्करबुवा बखले कसा फालतू होता, गणपतराव जोशी या (ओरिजिनल !) नटसम्राटाबद्दल, तो कसा नकल्या म्हणूनही उत्तम होता ....आणि ही सर्व सर्व वर्णनं एकेरीमधे.

सर्व किस्से कहाण्या देणं अशक्य आहे. पण एकेका वाक्यात सांगतो. टिळकांचा स्वभाव अत्यंत करारीच नव्हे तर प्रत्यक्ष सहवासात ज्याचं इंग्रजीत वर्णन हार्ड-नोज्ड असं होईल असा होता. जो काही थोडा संबंध राजवाड्यांचा टिळकांशी आला त्यात "ते मला पटकन खेकसून म्हणाले" अशी वर्णनं सहज केली आहेत. नरसिंह चिंतामण केळकरांची नको तितकी व्यवहारवादी आणि पैशावर नजर ठेवलेली वृत्ती, टिळकांच्या समस्त शिष्यांपैकी "एकदाही तुरुंग न पाहिलेले ते हेच !" असं त्यांचं वर्णन केलं आहे. रँग्लर परांजपेंनी कशी चहाडी केली इत्यादि आणि खुद्द रँग्लरांची योग्यता खरमरीत शब्दांत आलेली आहे. टिळक तुरुंगात सहा वर्षं जाण्याच्या काळात त्यांच्या अनुयायांचे मातीचे पाय कसे दिसले हे सर्व अजिबात भीडमुवर्त न ठेवता आलेलं आहे.

असो. अहिताग्नि राजवाड्यांची धर्म नि समाज संदर्भातली मतं पुराणमतवादी होती; सुधारकांवर त्यांचा दांत होता आणि टिळकांचे ते परमभक्त होते. विसाव्या शतकातला पुण्याचा सार्वजनिक पोत, त्यातल्या विसंगती, गमतीजमती, खरीखोटी विद्वत्ता, पुराणमतवाद आणि सुधारकी विचार यांच्यामधे चाललेला संघर्ष हे सर्वाधिक वाचनीय होतं. पुस्तक जरूर जरूर वाचावे असे.