एथिकल पॉर्न

एथिकल पॉर्न

- शिरीन.म्हाडेश्वर

एथिकल पॉर्न? हे काय नवीन आता? येऊन-जाऊन पॉर्नच ते. त्यात काय मारे एथिकल आणि नॉन-एथिकल? नेटफ्लिक्सवर समीक्षकांनी वाखाणलेली एक बहुचर्चित डॉक्युमेंटरी पाहताना हा शब्द कानावर पडला आणि त्याविषयी अधिक जाणून घ्यायची उत्सुकता जागी झाली.

आई झाल्यापासून तसंही एथिकल, मॉरल असे शब्द ऐकले की लगेच माझे कान टवकारतात. आपल्या मुलांसाठी जे जग आपण निर्माण करतोय त्यातली प्रत्येक गोष्ट त्यांची निरागसता जपणारी असावी, अशी उत्कट इच्छा तर असतेच; पण चांगल्या-वाईटाची जाण त्यांना स्वतःला व्हावी, इतपत सजग बनेपर्यंत भोवतालच्या जगात घडणाऱ्या कितीतरी अवांछित गोष्टींपासून पासून त्यांचं रक्षण कसं करायचं असा प्रश्न सतत पडत असतो. या पार्श्वभूमीवर 'एथिकल पॉर्न' हा शब्द ऐकला आणि टेप थोडीशी रिवाइंड मोडवर गेली.

साल २००२. इंजिनिअरिंगचं दुसरं वर्ष. थर्ड आणि फायनल इयरच्या प्रोजेक्टसाठी सोयीचं होईल, म्हणून नुकतंच घरून मिळालेलं एक पर्सनल कंप्युटर नामक धूड. हॉस्टेलच्या बारा गुणिले बाराच्या रूममधली कितीतरी जागा त्यानं व्यापलेली. भारतात इंटरनेट हा शब्द नुकताच प्रचलित झाला असला तरी घराघरांत जाऊन पोहोचला नव्हता. मग लॅपटॉप, टॅबलेट, स्मार्ट फोन, व्हाट्सऍप वगैरे खूप दूरदूरच्या गोष्टी. महत्त्वाचे ई-मेल्स सोडले तर तसंही काय काम त्या इंटरनेटचं, अशी धारणा होती. त्यासाठी तासाला पंचवीस रुपये घेणारी सायबरकॅफे नामक खोपटी फोफावलेली होतीच. फ्लॉपी डिस्क आणि सीडी ड्राईव्ह वापरायचे दिवस ते. अशातच एका मैत्रिणीनं माझ्या रूममधलं ते मशीन बघून म्हटलं.

"पॉर्न बघितलं आहेस का? आता काय कंप्युटर तुझ्याकडे."
"पॉर्न? छे! काहीपण काय!"
आईच्या "गुणी" संस्कारांनी असं वरवर धुडकावून लावलं तरी वय वर्ष अठराला मोह झालाच.

"असं कुणालाही बघता येतं? लीगल नसेल ना पण. कुठून मिळतं ते? माझ्या कंप्युटरमध्येपण बघता येईल?"
"त्यात काय विशेष? मी सीडी अरेंज करू शकते."
"नको नको. कुणाला कळलं तर? व्हायरस आला तर? आणि चुकून कंप्युटर बिघडला वगैरे तर दुरुस्त करायला आलेल्या माणसाला कळेल का. मी पॉर्न पाहिलं ते?
"अस्सं कसं कुणाला कळेल?"
"नक्की?"
.....
..........
"हे असं असतं? एवढं भावनाशून्य आणि रूक्ष? उगीच पाहिलं मी. फार विचित्र वाटतंय मला. "
"तुला काय राज-सिमरनची लव्ह स्टोरी पाहायची होती का?
"अगदी तसं नाही. पण अगदीच सोललेस नाही का हे सगळं?"
.....
..........

सोळा वर्षं झाली या प्रसंगाला. भोवतालच्या जगातल्या कितीतरी गोष्टी बदलल्या. आपण ह्याच जगात वाढलो का असे संभ्रम पडावेत, इतकं बदललं सगळं. लहानपणी आजी-आजोबा, आई-बाबा म्हणायचे तसं "आमच्या वेळी असं नव्हतं" हे वाक्य स्वतःच्याही तोंडी यायला लागलं, तेही वयाच्या पस्तिशीतच. आपल्यापेक्षा तीन-चार वर्षांनी लहान असलेल्या लोकांबरोबर 'जनरेशन गॅप' जाणवावा एवढ्या झपाट्यानं सगळं बदलत गेलं. स्त्रियांची समाजातली, नात्यांमधली, लग्नसंस्थेमधली भूमिका बदलत गेली. पण दुर्दैवानं पॉर्न मात्र तसंच राहिलं. तितकंच अर्थशून्य, संवेदनारहित, बीभत्स, मठ्ठ. आणि जनमानसात तेवढंच निषिद्ध. फरक इतकाच की हे सगळं आता इंटरनेट वर एका क्लिकच्या अंतरावर, अत्यंत सोयीस्कररीत्या मिळायला लागलं आणि तेही चकटफू!

गुगलवर सर्वात जास्त शोधल्या जाणाऱ्या शब्दांमध्ये फेसबुक, जी-मेल, अमेझॉनसारख्या प्रतिष्ठित शब्दांबरोबर सातत्यानं झळकणारा शब्द म्हणजे पॉर्न! त्याच्याशीच निगडित ‘पॉर्नहब’ या वेबसाईटला २०१७ सालात २८ अब्ज व्हिझिट्स मिळाल्या. गणित मांडायचं असेल तर सेकंदाला १००० आणि दिवसाला चक्क ७ कोटी ७० लाख. आणि हे झालं फक्त एका साईटबद्दल. अशा किमान पाच ते सहा वेबसाईटस जगभरातल्या ‘टॉप ५० व्हिझिटेड साईट्स’मध्ये दिसतात. व्हाट्सअॅप आणि ई-मेलसारख्या माध्यमांतून वितरित होणारे तर नाहीच या गणतीत. आणि तरीही, हो तरीही आपण अजूनही पॉर्न हा शब्द उच्चारणंही वर्ज्य मानतो. 'आम्ही त्यांतले नव्हेच' असं म्हणत राहतो. इतरांना चांगल्या-वाईटाच्या व्याख्येत तोलत राहतो. हॉलिवूड आणि बॉलिवूडमधल्या दुहेरी अर्थाच्या गाण्यांवर, हिंसेवर आपला जाहीर आक्षेप. सहजासहजी आपल्या मुलांपर्यंत पोहोचतं ना ते! पण दिवसाला मिळणाऱ्या ७ कोटीपेक्षा अधिकपैकी एकही व्हिझिट आपल्या पुढच्या कोवळ्या पिढीची नसेल, ह्यावर मात्र किती भाबडा विश्वास आपला! भर चौकात उभं राहावं आणि सहज तीन-चार वायफाय कनेक्शन्स मिळावीत अशा काळात आपण मात्र आपल्या घरचं कनेक्शन सेक्युअर करून आणि टीव्हीला चाईल्ड लॉक लावून निश्चिंत होतो.

'सायबर सायकॉलॉजी अँड बिहेजविअर' जर्नलमधील एका प्रबंधासाठी केलेल्या सर्वेक्षणात असं सिद्ध झालं की सहभागी झालेल्या विद्यार्थ्यापैकी ७८% (९३% मुलं आणि ६२% मुली) जणांनी वय वर्षे १८च्या आधी ऑनलाईन पॉर्नोग्राफी पाहिलेली आहे. त्यामध्ये सर्वात जास्त सहभाग असलेला वयोगट चौदा ते सतरा. घडवावं तसं घडणारी, अर्धवट आकारलेली चौदा-पंधरा वर्षांची शिल्पं. असं एकांगी, भरकटलेलं काहीतरी पाहतायंत आणि कळत-नकळत त्यांच्या स्वतःबद्दलच्या अन् एकूणच जाणीवा, संवेदना बदलतायंत.

सहा वर्षांपूर्वी 'बालक पालक' नावाचा सिनेमा आला होता. किशोरावस्थेमध्ये असलेली काही मुलं वाईट संगतीमुळं पॉर्न पाहू लागतात आणि त्यांच्या आजूबाजूच्या काही वडीलधारी मंडळी वेळीच त्यांच्याशी संवाद साधून त्यापासून कशी परावृत्त करतात, अशा सूत्रावर आधारित हा चित्रपट त्यावेळी, एका वेगळ्या विषयावरचा सिनेमा म्हणून खूप नावाजलाही गेला. पण दिग्दर्शकानं या कथानकासाठी १९८०चा साधा सोपा काळ निवडला म्हणून सूत्ररूपात बांधता आला असावा कदाचित. इंटरनेट जिथं एका क्लिकवर 'जो जे वांच्छिल तो ते लाहो' तिथं असं म्हणत २४ तास आपल्या इच्छापूर्तीसाठी हजर असतं, तिथं हे असं फक्त परावृत्त करून, समजावून सांगून भागेल?

त्यापेक्षा जे त्यांच्या दर्शनी पडतंय तेच हळूहळू बदललं तर? थोडंसं चांगलं केलं तर? फक्त पुढच्या पिढीसाठीच नव्हे, तर तुम्हां-आम्हां सर्वांसाठीच.

सेक्स. मनुष्यप्राण्याच्या आयुष्यातला एक अविभाज्य घटक. त्या दृष्टिकोणातून खरंतर कामोत्तेजक कंटेंट पाहणं ह्यात गैर काहीच नाही. अमेरिकेतील बर्कली विद्यापीठातल्या प्रोफेसर लिंडा विल्यम यांनी त्यांच्या 'हार्डकोअर' पुस्तकात म्हटल्याप्रमाणं प्रौढ सिनेमा हे खरंतर पौरुषत्व, स्त्रीत्व आणि लैंगिकता यांमधील एक संभाषण आहे. पॉर्न पाहणं हा कायद्याने गुन्हा नाही. धूम्रपानासारखं ते तब्येतीला हानिकारकही नाही आणि तशी तळटीप पॉर्नशी निगडित कोणत्याही मजकुरावर दिसणार नाही. अर्थात त्याच्या आहारी जाणं, त्याचं व्यसन लागणं हे नक्कीच मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीनं चांगलं नसेल, पण पुन्हा तो ज्याच्या-त्याच्या तारतम्याचा प्रश्न झाला. दांपत्यजीवनावर त्याचा होणारा चांगला-वाईट परिणाम हासुद्धा व्यक्तिगत पातळीवर मर्यादित राहतो. एकूणच पॉर्नोग्राफी पाहणं हा एक अत्यंत वैयक्तिक निर्णय आहे, खाजगी बाब आहे. व्यक्तिस्वातंत्र्याचा भाग म्हणून ते कुणी, किती, केव्हा पाहावं किंवा पाहू नये यावर भाष्य करणं फुटकळ आहे. असलाच तर आपला आक्षेप असायला हवा त्याच्या सादरीकरणाला. त्यामध्ये समाविष्ट झालेल्या चुकीच्या विषयांना. ह्या साऱ्याशी अनाहूतपणे जोडल्या गेलेल्या नकारात्मकतेला. पडद्यावर आणि पडद्यामागे.

पॉर्न कलाकारांच्या जीवनाबद्दल कुणी सुरस कहाण्या सांगितल्याचं ऐकिवात नाही. या क्षेत्राला फक्त एक व्यवसाय म्हणून न मिळणारा दर्जा, कलाकारांचं होणारं शोषण, निर्मात्यांकडून मिळणारी अनादरात्मक वागणूक, या साऱ्यांत अडकल्यानंतर न मिळणारी समाजमान्यता, असे पडद्यामागचे प्रश्न तर आहेतच; पण पडद्यावरही जे दाखवण्यात येतं त्यात वर्षानुवर्षं असलेला एकांगीपणा आपण गृहीतच तर धरलाय. मग तो सोनकेसरी ललनांनी मठ्ठपणानं त्यातील पुरुषांच्या सोयीप्रमाणं वाटेल तसं वागणं असो, कृत्रिमरीत्या घडवलेली शरीरं असो, नाहीतर शक्तिशाली व्यक्तींनी दुबळ्यांवर केलेला अत्याचार असो. केवळ स्त्रियांचंच नाही तर एकूणच एखाद्या व्यक्तीचं ‘ऑब्जेक्टिफिकेशन’ करणं, अजाणांची फसवणूक करून त्यांचा फायदा घेणं असे अनेकानेक प्रकार पॉर्नच्या यादीत दिसतील. आश्चर्याची बाब अशी की सेक्ससारख्या वास्तववादी आणि आनंददायी गोष्टीबरोबर अट्टहासानं जोडली गेलेली ही नकारात्मकता आपल्याला टोचत नाही. आपल्याला टोचतं ते पॉर्न! नीरक्षीरविवेकबुद्धीनं विचार करून या साऱ्या समीकरणातलं नको ते बाजूला करून चांगल्यावर भर द्यायचा प्रयत्न केला तर? एथिकल पॉर्न हेच सांगायचा प्रयत्न करतंय.

तर नेमका काय फरक आहे एथिकल आणि नॉन-एथिकल पॉर्नमध्ये? इतर कोणत्याही क्षेत्रासारखं इथंही कलाकारांना कामाचा योग्य मोबदला देणं, कलाकारांच्या सुरक्षिततेची काळजी घेणं, त्यांच्यावर कोणतीही गोष्ट न लादता त्यांच्या मतांचा आदर करणं, त्यांच्या पसंतीला प्राधान्य देणं, त्यांच्या शरीरयष्टीबद्दल अवास्तव अपेक्षा न ठेवणं आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे त्यांच्या संमतीशिवाय त्यांच्यावर कोणतीही गोष्ट न लादणं अशा अनेक गोष्टी पॉर्नला एथिकल म्हणजेच नैतिक बनवतात. सेक्सला एक सकारात्मक दृष्टिकोणातून सर्वांसमोर, प्रामुख्यानं पुढच्या पिढीसमोर आणणं आणि त्यामधील व्यक्ती ह्या कोणत्या अपघाताच्या बळी नसून निव्वळ कलाकार आहेत ह्या विचाराची अंमलबजावणी करणं यामध्ये पॉर्नोग्राफीचं नैतिक असणं झळकतं.

काही दशकांपूर्वी कॉफीच्या मळ्यात राबणाऱ्या कामगारांना वाजवी मोलमजुरी मिळत नाही, हा विचार रुजला आणि 'फेअर ट्रेड कॉफी' बाजारात आली. सध्या हस्तकलेच्या वस्तूंपासून चॉकलेट्सपर्यंत काहीही विकत घेताना पुढारलेल्या देशामध्ये तरी बहुतांशी ग्राहक 'आपण जी वस्तू घेतोय ती बनवणाऱ्या व्यक्तीला योग्य मोबदला मिळाला असेल ना' असा विचार करताना दिसतात. आज दुग्धोत्पादन करणाऱ्या संस्था त्यांच्या गायी मोकळ्या वातावरणात फिरणाऱ्या, चारा खाणाऱ्या आणि नैसर्गिक रीतीनं वाढलेल्या आहेत असं अभिमानानं मिरवताना दिसतात. चिकन आणि अंडी ज्या कोंबड्यांपासून मिळतात त्या 'केज फ्री' होत्या हे कळलं तर त्यांच्यासाठी थोडंसं बरं वाटून चार घास जास्तच जातात आपल्याला(!). सामाजिक जबाबदारी म्हणून ग्राहक 'फेअर ट्रेड'साठी थोडे जास्त पैसे मोजायलाही तयार होतो. एकूणच एथिकल म्हटलं की कुठेतरी ज्या वस्तूचा वापर करतोय ती फक्त आपल्याला आनंद देतेय का, हा विचार न करता ती कशी बनवली गेलीये हा विचारसुद्धा केवढा महत्त्वाचा आहे, हे आताशा आपल्याला पटायला लागलंय. मग अशा कितीतरी बाबतींत फेअर असणं इतकं जिव्हाळ्याचं झालेलं असताना पॉर्नसारखी अगणित लोकसंख्येकडून पहिली जाणारी गोष्ट फेअर असावी, एथिकल असावी हा विचार मुख्य प्रवाहात का न रुजावा?

काही साहसी, सुशिक्षित आणि बुद्धिमान दिग्दर्शकांनी या संदर्भात थोडी पावलं उचलून एथिकल पॉर्नची निर्मिती करणं सुरू केलं आहे. नॉन-एथिकल पॉर्नच्या तुलनेत ही निर्मिती संख्येनं अजूनतरी बोटावर मोजण्याइतकीच आहे. पण ज्या जाणीवेनं ही चळवळ सुरू झाली आहे, त्यामागचा उद्देश चांगला आहे आणि तो तसाच राहिला तर खूप खोलवर रुतून बसलेला लोकांचा पॉर्नबद्दलचा दृष्टिकोन बदलणं थोडंसं सुकर होईल.

अर्थात फक्त एथिकल आहे म्हणून ते अगदी डोळे झाकून(!) राजरोसपणे पुढच्या पिढीच्या हवाली करावं का?, असाही अनाकलनीय प्रश्न पडतोच. आपण जसे तरलो तशी पुढची पिढीपण स्वतः स्वतःचे मार्ग काढेल असाही विश्वास वाटतोच. पॉर्नशी निगडित खरंतर असे कितीतरी प्रश्न आहेत, ज्यांची उत्तरं तितकीशी सरळसोट सोप्पी नाहीत. आणि एथिकल पॉर्न ह्या साऱ्या प्रश्नांचं एकमेव उत्तरही नाही.

पॉर्नचं एथिकल असणं हे सजगतेकडे उचललेलं एक सकारात्मक पाऊल मात्र नक्कीच आहे. एथिकल पॉर्नच्या प्रचारमोहिमेत सक्रिय सहभाग असलेल्या एरिका लस्ट या निर्माती-दिग्दर्शिकेच्या शब्दांत सांगायचं झालं तर, "सेक्स अश्लील असायला हरकत नाही, पण त्यामागची मूल्यं शुद्ध असायला हवीत!"

एथिकल पॉर्न लोकांची आवडनिवड बदलायचा आटापिटा करत नाहीये. पण लोकांना हवी असलेली करमणूक त्यांच्या मूलभूत चांगुलपणाशी तडजोड न करता पाहायला मदत नक्कीच करतंय. अन् हेही नसे थोडके.