पशूवत वर्तन करणाऱ्या पुरुषांच्या कलेचं काय करायचं?

बीभीषण सातपुते बीभीषण आहे हे कळल्यावर २ मधे ३६० अंश बदल होईल

३६०° की १८०°?

कलाकृती उच्च वाटली ही एक गोष्ट झाली. कलाकृतीवर प्रेम करावं का?

'अॅनी हॉल'बद्दल क्लेअर म्हणते की त्यातल्या आल्वीमध्ये ती स्वतःला शोधत होती; दुबळा, काटकिळा, बहुतांश 'स्त्रैण' गुणधर्म बाळगणारा आल्वी (वूडी अॅलनचं पात्र). 'अॅनी हॉल' या कलाकृतीबद्दल तिला आपलेपणा वाटतो; प्रेम वाटतं. 'मॅनहॅटन'बद्दल ती साशंक होते आणि त्यातल्या पात्रांमध्ये तिला वूडी अॅलन आणि सून-यी यांचं प्रेमप्रकरण दिसतं; ते प्रेमप्रकरण एकाच पातळीवर असणाऱ्या दोन व्यक्तींचं नाही. तिथून तिच्या प्रश्नांना, उत्तरं शोधण्याला सुरुवात होते.

इथे पुलं आणि लता मंगेशकर अशी स्थानिक तुलना करता येईल.

पुलंचं लेखन, सादरीकरण आवडणं आणि लताचं गाणं आवडणं (१९६५च्या आधीचं - तिरशिंगरावांनी आखलेली मर्यादा) या दोन गोष्टी तुल्यबळ आहेत. मात्र पुलं मनुष्य म्हणून अतिशय वरच्या वर्गातले होते; त्यांनी मिळवले त्यांतले बरेच पैसे समाजोपयोगी कामांसाठी परत दिले; आणीबाणीविरोधात कणखर भूमिका घेतली. जिथे जमलं नाही (दिल्ली आकाशवाणी), तिथे नोकऱ्या न करता त्यांनी दुसरा मार्ग स्वीकारला. (म्हणून पुलंच्या मर्यादा मराठी समाजावर पडल्या का उलट मराठी समाजाच्या मर्यादांमध्ये पुलंनी स्वतःला मर्यादित ठेवलं; अशा प्रकारचे प्रश्न उद्भवतात.)

मात्र लता मंगेशकरांनी अशा कोणत्याही प्रकारची दिलदारी दाखवली नाही; उलट अनेक प्रसंगांमध्ये कद्रूपणा केला; आवाज फाटला असूनही गात राहिली. त्यामुळे लताचं गाणं आवडणारे तिरशिंगराव '१९६५पर्यंतच्या लताचाच आवाज ऐकू येतो', अशा छापाचं काही म्हणतात. (फेसबुकवर लिहिलंय; हवं असल्यास तिरशिंगरावांना त्यांच्या शब्दांत हे पुन्हा मांडण्याची विनंती करता येईल.) त्यापलीकडे लता मंगेशकर या व्यक्तीनं जे काही केलं ते दखल घेण्यासारखं नाही.

मात्र जेव्हा पुरुष स्त्रियांवर लैंगिक प्रकारचे अत्याचार करतात, तेव्हा मोठ्या प्रमाणावर स्त्रिया स्वतःला त्या पीडीतेच्या जागी बघू शकतात. अशा निरनिराळ्या प्रकारचे अनुभव भरपूर स्त्रियांना असतात. (असा एकही अनुभव नसणाऱ्या स्त्रिया बहुतेक जंगलात, एकेकट्या किंवा फक्त स्त्रियांच्या समूहातच राहत असतील.) मग आपण स्वतःचा विचार पीडीतांच्या गटातली एक असा करायचा का असे अनुभव कार्पेटखाली दडवून मग कलाकृतीचा विचार करायचा? कलाकृतीची चिकित्सा करताना हे अनुभव तपासायचे का; चिकित्सा करताना आपण स्वतःला त्या कलाकृतीत शोधावं का? आपण स्वतः काही काम हातात घेऊन तडीस नेतो तेव्हा आपण लोकांशी वाईट वागतो का? असे स्वतःबद्दल प्रश्न उपस्थित होतात.

एखादं चित्र दीड कोटी अमेरिकी डॉलर मिळण्याएवढं महत्त्वाचं आहे का, हा प्रश्न कलाप्रेमींसाठी महत्त्वाचा नसतो. एखादं चित्र महत्त्वाचं, चांगलं का आहे, हा प्रश्न कलाप्रेमींसाठी सुसंदर्भ असतो. तसं 'अॅनी हॉल' किंवा वूडी अॅलनला पुरस्कार का मिळाले (नाहीत) हा प्रश्न महत्त्वाचा नाही. एकाच व्यक्तीला वूडी अॅलनचे काही सिनेमे आवडतात; मात्र त्याचं वर्तन पशूवत वाटतं. या दोन्हींची एकत्र संगती कशी लावायची, याचं स्त्रीवादी उत्तर म्हणून शेवटी मार्था गेलहॉर्नचा संदर्भ येतो.

महत्त्वाचं - या संदर्भात लता मंगेशकर आणि पुलं महत्त्वाचे नाहीत; त्यांचे धागे निराळे आहेत. मनुष्य आणि कला निराळे कधी करता येतात, कधी करता येत नाहीत असा प्रश्न आहे. तो विशिष्ट म्हणजे स्त्रीवादी संदर्भात मांडलेला आहे. याची नोंद घेतली जाणार नाही, या भीतीपोटी ही नोंद.

कुणाचीही व्यक्तिपूजा करत नसल्याने, वर्तन आणि कला हे दोन कप्पे वेगळे ठेवण्याचे स्वातंत्र्य

हे तार्किकदृष्ट्या उत्कृष्ट विधान आहे. मीही बव्हांशी सहमत आहे. भारतीयांच्या हाडामांसातच रुजलेली व्यक्तिपूजा ही बऱ्याच विचित्र गोष्टींमागचं कारण आहे खरी. असो.
तरीही,
वर्तन आणि कलेतल्या अत्यंत पुसट सीमारेषेचं भान कलावंताने ठेवायचं की प्रेक्षकांनी? उदा. आपण इथे टोपणनावं घेऊन लिहीतो. ऐसीवर ज्यन्तेच्या दृष्टीने आऊटरेजस असं बरंच लिहीलं जातं आणि ते लिहीण्याचं स्वातंत्र्यही दिलं जातं. ते जोपर्यंत कलेत आहे, तोपर्यंत ठीक आहे. एरवी ह्यांना जाळलं पाहिजे नी त्यांना पेटवलं पाहिजे असं लिहीणाऱ्यांना समज द्यायची वेळच आली नसती! प्रक्षोभक वक्तव्ये, चित्रे इ. बाबत कायदा आला नसता.

थोडं अजून सोपं करुन सांगायचं म्हणजे:
(जरा फारफेच्ड आहे, पण आर्थर कॉनन डायल, जॉन ग्रिशॅम इ.ना कल्पून पहा.)
क्ष पाककृतींबाबत चांगलं लेखन करतो.
क्ष खुनी आहे. त्यांना श्रीमंत लोकांचे खून करायला आवडतात.
आता ज्यांना क्ष माहित नाही, त्यांना पाककृतींबाबतचं लिखाण आवडणं अत्यंत नैसर्गिक आहे. ते त्याला इतरही लेखन करण्याबाबत प्रोत्साहन देतात.
क्ष लघुनिबंध, लेख इत्यादी पाडू लागतो. क्षचं फ्यानफौलोइंग जोमाने वाढतं.
इथे त्याची ती श्रीमंतांबद्दलची चीड बाहेर पडते. तो पोटतिडीकीने लिहीतो. त्याच्या कथांमध्ये तो उत्तमरीत्या खून पाडून कायद्याच्या कचाट्यात कसं सापडू नये इ.चं वर्णन करतो. ह्याबद्दल त्याचं कौतुकच होतं. प्रॉब्लेम हा, की स्वत: खुनी असल्यामुळे त्याच्यात भरलेला त्वेष तो जो कथांतून वाहू देतो, त्यामुळे एकूणातच त्यातून प्रेरणा घेऊन नवनवीन खुनी तयार होतात.
क्ष यथावकाश कायद्याच्या कचाट्यात सापडतो, गजांआड जातो.

आता प्रश्न:
क्षच्या पाककृती तितक्याच कौतुकाने पहायच्या का?
क्षचं बाकी लेखन तितक्याच कौतुकाने पहायचं का?
वरील दोन्ही प्रश्नांची उत्तरं समान असतील तर काही प्रश्न नाही. तुमची साईड फिक्स आहे. पण एका प्रश्नाचं उत्तर हो आणि दुसऱ्याचं नाही असं असेल तर मात्र चर्चेला वाव आहे.

इथे फक्त उदाहरणार्थ वापरलेत हो.

पण फार मोठा माणूस होता/आहे.
आ.बा. परत सविस्तर सांगेन.
त्यांनी त्यांच्या नातवाला सांगून (तो एक हॅकर आहे) इंटरनेटवरचे स्वत:बद्द्लचे सगळे उल्लेख काढून टाकलेत.
B. tavern नंतर इतका प्रसिद्धीपराड्मुख लेखक पाहण्यात नाही.

संजूबाबाची मुन्नाभाई सीरीज़ मी पाहिली. चांगली होती.

बाकी, सलमानचे पिच्चर मी सहसा टाळतो. अर्थात, याचा काळविटाशी किंवा त्याच्या फुटपाथवरून वाहन चालविण्याशी काहीही संबंध नाही, तर, एक नट/अभिनेता म्हणून सलमान मला केवळ ग्रोसली ओव्हररेटेडच^१ नव्हे, तर आत्यंतिक भिकार वाटतो, म्हणून. परंतु तरीसुद्धा, दोनएक वर्षांपूर्वी भारताकडे येत असताना विमानात 'बजरंगी भाईजान' पाहण्याचा योग आला होता. बरा वाटला.

तर (आवर्जून) सांगण्याचा मतलब, मी कधीकधी संजूबाबाचे पिच्चर पाहतो. क्वचित्प्रसंगी सलमानचासुद्धा पिच्चर पाहिलेला आहे. टुक टुक.

(हे मुद्दाम होऊन सांगावेसे वाटले. उगाच. म्हणून सांगितले.)

...........

^१ 'खानावळी'पैकी तेवढा तो एक आमीर खान वगळल्यास उर्वरित दोन्ही खान ग्रोसली ओव्हररेटेड आहेत.

उदा. दुर्गाबाई भागवत व्यक्ती म्हणून चांगल्याच त्रासदायक असाव्यात असा माझा अंदाज आहे.

या विधानाला काही आधार?

(नाही म्हणजे, दुर्गाबाई व्यक्ती म्हणून त्रासदायक असतीलही किंवा नसतीलही. मला माहीत नाही, आणि त्याच्याशी कर्तव्यही नाही. परंतु विधानाचा दर्शनी (अपॅरंट) बेधडकपणा थक्क करून गेला, इतकेच.)

(अन्यथा, मुद्दा रोचक आहे.)

प्रश्न कोणी शून्य दुर्गुण असलेला/ली असू शकत नाही त्यामुळे त्या व्यक्तीचं त्याच्या / तिच्या कार्यक्षेत्रातिल कर्तृत्व नाकारता येत नाही असा नाहीये, तर कर्तृत्वाच्या वलयामुळे त्यांचं कोणतंही कमीजास्त माणुसकीला सोडून केलेलं वर्तन खपवून घेण्या वा न घेण्याचा आहे. तो निर्णय सोपा नाही हाच मूळ लेखाचा सूर आहे. विशेषतः चित्रपटांसारख्या जनमानसावर प्रभाव असणाऱ्या माध्यमात वुडी ऍलनसारख्या सृजनशील कलावंताची काळी बाजू उजेडात आल्यावर सामाजिक घटक म्हणून आपल्याला भूमिका असली पाहिजे या मताची मी आहे. ते अंमलात आणण्याची परिस्थिती उद्भवली तेव्हा त्याची जाणीव झाली होती. कारण भूमिका न घेणे हीही भूमिकाच असते.
दुसरा मुद्दा जरा वेगळा आहे. आधुनिक स्त्रीवादी भूमिकेतून जुन्या काळातील सामाजिक परिस्थिती /जाणीवा यांचा निवाडा करता येत नाही हे समजण्याजोगे आहे.
व्यक्ती म्हणून कोणाशी संवाद साधावा वाटावा वा नाही हा तर त्या दोन्ही व्यक्तींच्या व्यक्तिमत्त्वावर अवलंबून आहे.

कलाकार किंवा समाजावर भाष्य करणाऱ्या लोकांबद्दल हा प्रश्न आणखी कळीचा ठरतो. कलाकार जे जगतात, त्याचा काही भाग कलाकृतींमध्ये दिसतो. शास्त्रज्ञांनी लावलेले शोध आणि त्यांचं खाजगी आयुष्य यांचा तसा फारसा संबंध नसतो.

इथे गांधीजींबद्दल बोलले गेलेले नाही.

गांधीजी भाषा/लिपी इथपासून ते रोग/औषधोपचार/आरोग्यशास्त्र इथपर्यंत वाट्टेल त्या क्षेत्रात कडमडले असतील, आणि कडमडून अक्षरशः काय वाट्टेल ती काहीबाही, वेडीवाकडी मते त्यांनी मांडली असतील. परंतु कलाक्षेत्रात ते नक्की कधी कडमडले, की जेणेकरून इथे या धाग्यावर त्यांचा ज़िक्र व्हावा?

(किंबहुना, गांधीजींचा चित्रपटांस विरोध होता, असेही ऐकिवात आहे. चूभूद्याघ्या.)

.

चे कोवळ्या ब्रॅन्डन वर .....?

मूळ लेखात लेखिकेने स्वतःच्या आणि आपल्या मैत्रिणीच्या पशूवत वर्तनाचा उल्लेख केलेला आहे. तसंच, स्त्रियांसाठी आणि पुरुषांसाठी पशूवत वर्तनाच्या व्याख्या वेगळ्या होतात, याकडेही लक्ष वेधलेलं आहे.

'मीटू' चळवळीत किती पुरुष 'आमचंही लैंगिक शोषण झालं' म्हणत पुढे आले? त्यावरून काही निष्कर्ष काढता येतात का?

या विषयावर तुम्हीच लेख लिहून पॅरीस रिव्ह्यूला पाठवावा, ही विनंती. मला तो लेख आवडला तर मी त्याचं अंशतः भाषांतर करून ऐसीवर डकवेन.

मी दोन गोष्टींमध्ये गल्लत करत्ये असं वाटेल - पुरुष शिकारी आणि स्त्रिया काम संपवणाऱ्या - ते तापदायक वाटेल. आणि मी गल्लत करत आहेच. कारण जेव्हा लिहिण्यासाठी किंवा कलाकृती निर्माण करण्यासाठी जे काही करावं लागतं ते स्त्रिया करतात, तेव्हा आपण पाशवी आहोत असं कधीमधी वाटतं. आणि आपली, स्त्रियांची तशीच वर्णनं करताना इतर लोक कसर सोडत नाहीत.

अक्षरश: काहीही विधान आहे हे. ह्या स्त्रियांना 'पाशवी' म्हटल्याचं मला कुठेही दिसलेलं नाही. 'आपण पाशवी आहोत' वाटावंसं काहीही नाही त्यात. फारफेच्ड लेव्हल नबांच्याही पलिकडची आहे.

मूळ लेखातही अशा प्रकारचं गृहीतक जाणवतं. वॉल्टर बेंजामिनचं उद्धृतही दिलं आहे. हे गृहीतक अनेक ठिकाणी बघायला मिळते. उदा. मोठा कलाकाराच्या अशा काही बाबी असणारच - खूप दारू पीत असणार, पुरुष असल्यास कदाचित बायकोला मारत असणार. इ. ह्या गृहीतकाला नक्की काय आधार आहे? 'कन्फर्मेशन बायस'पेक्षा जास्ती काही आहे का?

माझ्यासाठी तरी हे गृहीतक नाही. आणि दारू पिऊन बायकोला मारण्याइतकं ते साधंसरळ (म्हणजे अनेक सामान्य माणसांबाबत जे होतं ते अशा अर्थानं साधंसरळ) नसतं. कोणत्याही क्षेत्रातल्या टोकाच्या प्रतिभावान सर्जनशील माणसांची चरित्रं पाहिली, तर त्यात पीडित किंवा राक्षसी असण्याचं प्रमाण लक्षात येण्याइतकं जाणवतं. त्याचा संबंध बहुधा संवेदनशीलता आणि सर्वसाधारण माणसापेक्षा विलक्षण वेगळं काही तरी दिसत असण्याशी लावता येतो. म्हणजे एक तर मूळची अतिसंवेदनशीलता, शिवाय काही मानसिक आघात (ट्रॉमा) किंवा काही सांस्कृतिक आघात (अल्पसंख्य असल्यामुळे झालेला छळ, होलोकॉस्ट, इ.) वगैरेंचा परिणाम झालेला दिसतो. विशिष्ट कौटुंबिक परिस्थितीमुळे आलेले गंड असू शकतात. अनेकदा गोष्टी अतिशय टोकाला जाईपर्यंत ताणण्याचा स्वभाव आढळतो. त्यांना सर्वसाधारण समाजाकडून विक्षिप्तपणाचा शिक्का मिळताना दिसतो. अशी खूप लांब यादी करता येईल. पण ज्याचं डोकं वेगळ्याच दिशेनं चालतं तो माणूस ठार वेडाही असू शकतो किंवा टोकाचा सर्जनशीलही इतकं म्हणण्याइतपत हे दिसतं.

उद्या असे नको व्हायला आपण निवाडा करायचो अन नंतर आपलाही निवाडा व्हायची वेळ यायची

त्याची काळजी नको. तूर्तास आपली गणना थोरामोठ्यांत होत नाही, आणि भविष्यात तशी ती होण्याची सुतराम् शक्यता नाही. तस्मात्, आपला निवाडा करण्यात कोणाला शष्पभरसुद्धा रस असण्याचे काही कारण दृग्गोचर होत नाही.

सबब, चालू द्या. गो फोर्थ अँड जज. दाउ शाल्ट नॉट बी जज्ड एनीवेज़.

आयझॅक न्यूटन हा म्हणे गुलामांच्या व्यापारात इन्व्हॉल्व्ड होता.

याबद्दल काही खात्रीलायक तपशील मिळू शकतील काय?

बहुतेक बॅटमॅनच्या फेसबुक भिंतीवर थत्तेचाचांनी ही पोस्ट वाचली असावी:
https://newsthump.com/2020/06/12/gravity-to-be-removed-due-to-sir-isaac…

करिता माहितीस्तव:
NewsThump is a British news satire website that publishes spoof articles about current events. It is similar to other British news satire sites such as The Poke and The Daily Mash