फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम आणि काही नोंदी

काही दिवसांपुर्वी मी ‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’ हे कोबाड गांधी यांचं प्रिझन मेमॉयर/ आत्मकथन वाचलं. त्याबद्दलच्या आणि ते वाचून काय वाटलं त्याच्या या नोंदी.

काहीतरी वाणसामान आणायला किंवा सलूनमध्ये केस कापायला म्हणून तुम्ही घराबाहेर पडून बाजारात गेलात आणि दिवसाढवळ्या साध्या कपड्यात असलेल्या चार पाच हट्ट्या-कट्ट्या माणसांनी तुम्हाला पकडून एका गाडीत कोंबून दूर कुठे तरी नेऊन दोन दिवस अज्ञातवासातच ठेवलं तर? त्या माणसांची भाषा तुम्हाला समजत नसेल आणि तुमची त्यांना... तर तुमच्यासोबत नेमकं काय केलं जाणार आहे, हेही तुम्हाला कळू शकणार नाही, तुम्ही नेमके कुठे आहात, हे लोक कोण आहेत? हेही तुम्हाला कळायला मार्ग नाही, अशा स्थितीत काही तास कंठणं याची केवळ कल्पना करून पहा. त्यातही तुम्ही अगदी ‘हाय प्रोफाईल’ बुद्धीजीवी आहात, म्हणून तुमच्या अशा अचानक गायब होण्यानंतर मीडियात बातम्या येऊ लागल्या, सामाजिक वर्तुळात चर्चा होऊ लागल्यानंतर दोन दिवसांनी तुम्हाला कोर्टासमोर हजर केलं आणि तेव्हा तुम्हाला अमुक एका खटल्यात नुकतीच अटक केलेली आहे, असं कळलं तर? आणि हा अमुक खटला युएपीएचा असला तर?

आता आणखी एक विचार करून पहा. तुम्ही खूप श्रीमंत, नाव असलेले बुद्धीजीवी आहात, म्हणून उशिरा का होईना पण कागदोपत्री तुमची अटक दाखवून तुम्हाला कोर्टासमोर सादर तरी केलं, पण हेच जर तुम्ही अल्पशिक्षित किंवा अशिक्षित, ‘खालच्या’ जात-वर्गातले असतात तर?

...तर कायद्याच्या आधारेच, संविधानिक चौकटीतच पण अनेक फटी शोधून तुम्हाला इथली व्यवस्था वर्षानुवर्ष तुरुंगात डांबून ठेवून शकते. मागील तीन वर्षात एल्गार परिषदेचा माओवाद्यांशी संबंध असल्याच्या संशयावरून या परिषदेशी संबंधित असलेल्या आणि नसलेल्याही भारतातल्या अनेक मानवाधिकार कार्यकर्त्यांना, बुद्धिजीवींना तुरुंगात डांबलेलं आपण पाहतच आहोत. हे इतकेच कार्यकर्ते नाहीत, तर याआधीही भारतात अनेक मानवाधिकार कार्यकर्त्यांना नक्षलवादाशी-वाद्यांशी संबंध असल्याच्या संशयावरून तुरूंगात डांबलेलं आहे आणि वर्षानुवर्षाच्या कैदेनंतर पुराव्यांअभावी निर्दोष मुक्तही केलेलं आहे. सध्याच्या राजकीय वातावरणात स्टेटला वाटणाऱ्या अनेक प्रकारच्या ‘संभाव्य’ भीतींमुळे केल्या जाणाऱ्या अटका-मॅकार्थीझमचं भारतीय वर्जनच म्हणाव्या अशा आहेत.

मॅकार्थीझम या शब्दाचा उगम झाला १९५० च्या दशकात. अमेरिकी सैन्याधिकारी आणि नंतर सिनेटर झालेल्या जोसेफ मॅकार्थी याच्या कार्यपद्धतीवरुन हा शब्द रुढ झाला. दुसऱ्या महायुद्धापासून ते १९५७ मध्ये मॅकार्थीचा मृत्यू होईपर्यंत त्यांने तत्कालीन साम्यवादी, समाजवादी नेते, कार्यकर्ते, मानवाधिकार कार्यकर्ते, वकील, कलाकार, विद्यार्थी इतकंच नव्हे तर साम्यवादी, समाजवादी विचारसरणीप्रती आस्था असलेले सामान्य नागरिक या सगळ्यांवर खोटे आरोप ठेवून खटले भरणे, त्यांना तुरुंगात टाकणे, त्यांच्याबद्दल सातत्याने अपप्रचार करणे, हे सारं पद्धतशीरपणे योजना करुन केलं. अमेरिकेतल्या एखाद्या नागरिकाला, सरकारी अधिकाऱ्यांना साम्यवादी विचारसरणीबद्दल सहानुभूती वाटते, याचा केवळ संशय येणंसुद्धा त्यांचं आयुष्य बरबाद करण्यासाठी मॅकार्थीला पुरेसं होतं. मॅकार्थीनं खुलेआम हे षडयंत्र इतक्या मोठ्या प्रमाणात राबवलं की त्याच्या या कार्यपद्धतीवरुन ‘मॅकार्थीझम’ ही संकल्पनाच राजकीय पटलावर उदयास आली.

तर पुस्तकाबाबत…

भारतात अनेक वर्ष विविध आरोपांखाली तुरुंगवास भोगून नंतर निर्दोष मुक्त झालेल्या अनेकांनी तुरुंगातले आपले अनुभव लिहिले आहेत, ते पुस्तकरुपाने प्रसिद्धही झाले आहेत, अशाच प्रकारचं मार्च २०२१ मध्ये प्रकाशित झालेलं कोबाड गांधी यांचं ‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’ हे एक पुस्तक. इंग्रजीत अशी अनेक प्रिझन मेमॉयर्स लिहिली जातात, मग या पुस्तकात असं काय वेगळं आहे? की त्याची चर्चा होणं महत्वाचं आहे?

‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’ हे पुस्तक छिन्नविछिन्न वर्तमानाची कहाणी आहे. छिन्नविच्छिन्न वर्तमान म्हणजे स्टॅन स्वामी या म्हाताऱ्या आदिवासी कार्यकर्त्याचा ट्रायलही न होता तुरुंगवासातच मृत्यू होणं किंवा मुन्नवर फारुकीसारख्या स्टॅंड अप कमेडियनला - तो करण्याची शक्यता आहे (असं स्टेटला वाटलं) पण न केलेल्या जोकसाठी तुरुंगात टाकणं. किंवा नताशा नरवाल या स्कॉलर, कार्यकर्तीला तुरुंगात डांबून मृत्यूशय्येवर असलेल्या वडिलांना भेटूही न देणं आणि तत्सम गोष्टी. या यादीत तुम्हाला सिद्दीक कप्पनपासून डॉ. कफील खानपर्यंत अनेक नावं, गोष्टी टाकता येतील.

असाच तुरुंगवास तब्बल दहा वर्ष भोगून मग बहुतांश खटल्यात निर्दोष मुक्त केलेल्या कोबाड गांधींनी आपले अनुभव ‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’मध्ये लिहिले आहेत. स्वत:च्या तुरुंगवासाच्या आठवणींपुरतंच मर्यादित नसलेलं हे पुस्तक व्यक्तिकेंद्री अनुभवाचा पैस व्यापक करत एकंदर राज्यव्यवस्था, मानवी हक्क, भारतातल्या तुरुंगातली परिस्थिती, तुरुंग व्यवस्थेतली उतरंड, तुरुंगातलं विविध उदास रंगांनी भरलेलं पण एक अतिशय मानवी जीवन, नोकरशाही, भ्रष्टाचार, पैशाच्या बळावर तुरुंगातही चाललेला बड्या धेंडांचा ऐशोआराम आणि त्याचवेळी कोणतीही संसंधाने नसलेली अगदी खटला लढण्यासाठीही पैसा नसलेली, तुरुंगात खितपत पडलेली हजारो माणसं...हे सारे बिंदू एकमेकांशी जोडून सध्याच्या ‘लोकशाही’चा अन्वयार्थ लावण्याचा प्रयत्न करतं.

उच्चवर्गीय पारसी कुटूंबात जन्मलेले, डून स्कूलसारख्या बड्या शाळेत शिकून लंडनमध्ये चार्टर्ड अकाउंट बनण्यासाठी गेलेले कोबाड गांधी तिथल्या शिक्षणादरम्यान वंशभेदी घटनांचा अनुभव काय घेतात, उमेदीच्या वयात तिथे तुरुंगात काय जातात, त्यानंतर त्यांच्यावर मार्क्सवादाचा प्रभाव काय पडतो, सगळी सुखं पायाशी लोळण घालतील, अशी तिथली करिअरची संधी सोडून ते कायमचे भारतात काय येतात, इथं अनुराधा शानभाग या त्यांच्या जोडीदारासोबत समाजासाठी आयुष्य वेचण्याचा निर्णय काय घेतात, आणि स्वत: प्रत्यक्ष दलित वस्तीमध्ये राहतात. दिल्लीत काही काळ वास्तव्याला असताना एक दिवस कॉम्प्युटरसाठी लागणारं सामान खरेदी करायला बाजारात जातात, तेव्हा झालेली अकल्पित अटक आणि त्यानंतर तब्बल दहा वर्षांचा तुरुंगवास भोगून बऱ्याचशा खटल्यांतून निर्दोष मुक्त होऊन तुरुंगातून बाहेर पडतात, हे सगळंच आयुष्य एखाद्या चित्रपटासारखं आहे, ते तपशीलवार या पुस्तकात गांधींनी नोंदवलेलं आहेच, पण तरीही हे पारंपरिक आत्मचरित्र किंवा आत्मकथा नाही, आपल्याच आयुष्यातल्या घटनांच्या आधारे राज्यव्यवस्थेचं, समाजव्यवस्थेचं बहुमितीय आकलन मांडण्यांचा प्रयत्न लेखकानं केलाय.

युएपीएच्या खटल्यात देशभरातल्या दहाएक तुरुंगांमध्ये कोबाड गांधींनी कारावास भोगलेला आहे, त्या त्या ठिकाणी तिथल्या कैद्यांशी, तुरुंग प्रशासन अधिकाऱ्यांशी त्यांचा संबंध आला, दहा वर्ष अनेक खटले लढताना न्यायव्यवस्थेशी जवळून संबंध आला. पोलीस, शासनयंत्रणा, न्यायालयीन अधिकारी, कायदे - त्यांचं इंटरप्रिटेशन, न्याय, त्याची अंमलबजावणी या साऱ्याच घटकांचा एकमेकांशी किती बारीक आंतरसंबंध आहे, याचा त्यांनी सूक्ष्मपणे अभ्यास केला आहे, एकमेकांशी संलग्न असलेल्या या साऱ्याच घटकांचा त्यांचा अभ्यास, निरीक्षणं या पुस्तकात सविस्तर वाचायला मिळतात, राज्यसंस्थेचं स्वरूप वरकरणी दिसतं त्यापेक्षा किती तरी अधिक प्रमाणात दडपशाही करणारं आहे, हिंसक आहे, हे पुस्तक वाचताना पानोपानी जाणवतं राहतं.

अफजल गुरु आणि अनुराधा शानभाग (गांधी) यांच्याबाबत यातल्या काही प्रकरणांत जे लिहिलेलं आहे, ते फारच तरल आहे. अनुराधा तर कोबाड गांधी यांच्या जोडीदार होत्या, त्यामुळे त्यांच्याबाबत तरल, हळवं काही लिहिणं, त्यांच्या सहजीवनाबद्दल, प्रेमकहाणीबद्दल लेखकानं लिहिणं साहजिकच आहे, पण तिहारच्या तुरुंगात असताना सहकैदी अफजल गुरु या काश्मिरी ‘दहशतवाद्या’शी झालेला संवाद, त्या संवादातून गुरुच्या स्वभावाचे कळलेले पैलू इ. अनेक बाबी कोबाड गांधींनी यात लिहिल्या आहेत, त्या वाचून थक्क व्हायला होतं. अफजल गुरु न्यायालयीन प्रक्रियेनुसार गुन्हेगार होता, त्याला फाशीही झाली, त्यादरम्यानचं वातावरण, गुरुबाबात त्यांना जाणवलेल्या गोष्टी त्यांनी लिहिल्या आहेत, त्या वेगळाच दृष्टीकोन देऊन जातात. २६-११ नंतर विशेषत: दहशतवादाचे आरोपी असलेल्या मुस्लिमांचं जे राक्षसीकरण सबंध माध्यमांतून केलं गेलं, त्या पार्श्वभूमीवर कोबाड गांधींनी अफजल गुरुबद्दल जे लिहिलंय, ते मुळातून वाचलं पाहिजे. अफजल गुरू आणि तत्सम लोक गुन्हेगार असतील पण इतके काही राक्षस नव्हते, जेवढं आपल्याला मीडियाने दाखवलं..असं वाटल्यावाचून राहणार नाही.

गुरूबद्दल जे चित्रण मीडियानं केलं, त्यापेक्षा तो कितीतरी वेगळा होता, त्याच्या वर्तनातले अनेक मानवी पैलू इ. गोष्टी मला आणखी एका पुस्तकातही वाचायला मिळाले. आणि ही बाजू बहुसंख्यांना पटेल, कारण हे पुस्तक माजी तुरुंगअधिकाऱ्यानं लिहिलं आहे. सुनील गुप्ता १९८४ च्या आसपास तिहार जेलचे अधिकारी होते, त्यांच्या जवळपास तीस वर्षांच्या कार्यकाळात त्यांनी अनेक हाय प्रोफाईल कैदी पाहिले. निवृत्तीनंतर ‘ब्लॅक वॉरंट- कन्फेशन्स ऑफ अ तिहार जेलर’ हे पुस्तक त्यांनी लिहिलं. भारतातली एक अतिउत्तम क्राईम रिपोर्टर सुनेत्रा चौधरी (एनडीटीवी फॅन्सना कुरळ्या केसांची एक अँकर आठवत असेल, तीच ती) जी आता हिंदुस्तान टाईम्सची पोलिटिकल एडीटर आहे, ती गुप्तांसोबत या पुस्तकाची सहलेखक आहे. तर या पुस्तकात गुप्ता यांनीही अफजल गुरुबाबत जे लिहून ठेवलंय, ते कोबाड गांधींच्या म्हणण्याशी बरंच मिळतं-जुळतं आहे. (अन्यथा, कोबाड गांधीवर एक शिक्का बसला असल्याने, त्यांचं म्हणणं तर ‘अस्संच’ असणार नॉ? ‘ह्या’(जमेल तेवढ्या तुच्छतेने वाचा) डाव्या लोकांना तर दहशतवाद्यांबद्दल ममत्वच वाटतं, असं अनेकांना वाटू शकतं.)

जिज्ञासूंनी ‘ब्लॅक वॉरंट- कन्फेशन्स ऑफ अ तिहार जेलर’ हे सुनील गुप्ता नि सुनेत्रा चौधरीचं आणि ‘बिहाइंड बार्स - प्रिझन टेल्स ऑफ इंडियाज मोस्ट फेमस’ हे सुनेत्रा चौधरीचं पुस्तक अशी दोन पुस्तकं आवर्जून वाचावीत.

बॅक टू कोबाड गांधी:

वर म्हणलं तसं गांधींनी केवळ स्वत:चा अनुभव लिहिलेला नाही, त्याअनुषंगे राज्यसंस्था, समाजव्यवस्थेवरचं विश्लेषण केलेलं आहे. हे विश्लेषण ऐतिहासिक भौतिकवादाने (हिस्टॉरिकल मटिअरिलिझम) खूप प्रभावित आहे, किंवा त्या पायावर केलेलं आहे, हे स्पष्ट जाणवतं. एकीकडे हे विश्लेषण आणि दुसरीकडे आपण गर्भश्रीमंत घरातले असून, सगळं काही सुशेगाद असताना डावे कसे होत गेलो, मग नेमकं काय काम करायचं ठरवलं, ते करताना praxis बाबत झालेली वैचारिक घुसळण अशा अनेक गोष्टी त्यांनी तपशीलात लिहिल्या आहेत.

१९७० च्या दशकात मुंबईतल्या विविध गटांशी गांधींनी जोडलं जाणं, त्यांच्याकडून बऱ्याच गोष्टी समजून घेणं, हे कसंकसं घडत गेलं, त्याचे तपशील रंजक आहेत. ७० चं दशकच विविध पातळ्यांवर घुसळण करणारं होतं. मुंबईत लिटिल मॅगेझिनची चळवळ, मागोवा गट, स्त्रीवादी चर्चाविश्वाचा होऊ घातलेला प्रवेश अशा सबंध भारून टाकलेल्या वातावरणात तेव्हाच्या तरुणांवर युटोपियन जगाचं स्वप्नं बघण्याची मोहिनी पडली नसती, तरंच नवल! या साऱ्याबद्दलचे तपशील कुणाही जराशाही सोशल माणसाला आवडू शकतील, असे आहेत.

पुस्तकाचा मुख्य गाभा मात्र अंदाधुंद अटका, व्यापक दडपशाहीची रुपं दाखवत राज्यव्यस्थेची संरचनात्मक टीका करणारा आहे. यातल्या ‘तुरुंगशाही’बद्दल वाचताना मिशेल फुकोचं तुरुंगाबाबतचं प्रतिपादन सारखं आठवतं. “तुरुंग हे आधुनिक सत्ता संबंधांचं केंद्र आहे, त्याचा मानवी स्वातंत्र्यावर, अस्मितेवर परिणाम होतो. त्यामुळे तुरुंग ही एक सुटी गोष्ट नसून त्याबाबतची मांडणी हा समाजशास्त्राचा अभ्यासच आहे.” असं फुको म्हणतो.

असंच काहीसं अँजेला डेवीसही म्हणते. ‘आर प्रिझन्स अबसोल्यूट?’ या पुस्तकातून डेवीस हेच सांगते की, तुरुंगाकडे सुटं सुटं बघून चालणार नाही, त्याकडे बघताना पूर्ण समाजाकडे बघायला लागणं अपरिहार्य आहे, कारण तुरुंग हे समाजाचंच प्रतिबिंब आहे. ती पुढे या आकलनात आणखी भर घालते. तुरुंगांची गरजच असू नये. तुरुंग असल्याने सर्व प्रश्न सुटतील काय? की नवी वेगळी-समांतर अन्यायी व्यवस्था तयार होईल? पण तुरुंगच नसण्याची कल्पना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी अतिशय रॅडिकल बदल करावे लागतील. अमेरिकेतल्या (आजही केल्या जाणाऱ्या) काळ्या नागरिकांच्या गुन्हेगारीकरणावरून संतप्त झालेल्या अँजेला डेवीसनं तुरुंगांबातचं मांडलेलं चिंतन मूलभूत स्वरुपाचं आहे. फुको आणि डेवीसनं सांगितलेल्या गोष्टी कोबाड गांधींच्या पुस्तकातून अगदी दृश्यरुपात दिसतात, आणि सिद्धांत नि वास्तव यांतले बिंदू जोडणं सोपं होतं. गांधींच्या पुस्तकाचं हे आणखी एक यश.

(रोली बुक्सने प्रकाशित केलेलं ‘फ्रॅक्चर्ड फ्रीडम’ हे इंग्रजी पुस्तक लवकरच लोकवांड्.मयगृहाकडून मराठीत येणार आहे, ही मराठी वाचकांसाठी एक आनंदाची बाब)

……………………………………….

-अरुंधती हैदर