भारतीय अध्यात्मावरील चालू संशोधन

ईऽऽऽस! ऐसे भरे बाजारमें हमरा घुंघट क्यूं उठाय रही हो?
:)

त्या लेखाखालची चतुरंग-धनंजय यांची चर्चाही रोचक आहे.

माझ्यासारख्या एका क्षुद्र जीवाकडे लक्ष द्यायला त्याला मुळीच अवसर असणार नाही. मी त्याची प्रार्थना करीत आयुष्य घालवतोय की माझी कर्मं करीत जीवनकाल कंठतोय याला त्याच्या दृष्टीने काहीच महत्त्व नाही......
मुंग्यांच्या वारूळावर कुणी फ्लीट फवारल्यावर मरणार्‍या मुंग्या, आणि या अनंत विश्वाच्या पसार्‍यात मरणारा मी याच्यात त्याच्या दृष्टीने काहीच फरक नाही.....

क्या बात है!

(<स्वतःचे तुणतुणे मोड>आम्हीही इथे असेच काहीतरी म्हणून गेलेलो आहोत.</स्वतःचे तुणतुणे मोड> (अगदी हेच उदाहरण नाही, पण असेच काहीतरी.))

(पिडां के साथ बातां: पिडांशेठ, बायेनीचॅन्स, तुमच्याही डाव्या खांद्यावर तीळ नाहीयेका हो?)

पण जर ईश्वर असेलच तर तो एखाद्या मूर्तीच्या स्वरूपात तर नक्कीच असणार नाही. ती एक अमूर्त ऍबस्ट्रॅक्ट पॉवर असेल.......

इथे मात्र आमचे म्हणणे काहीसे वेगळे आहे... ;-)

भाषणातील अणु आणि ब्रह्म यांची चर्चा मला रोचक वाटली. तत्त्बज्ञानाचा "स्टार्टिंग पाँइंट" बद्दल दिलेले युक्लिडचे उदाहरण देखिल रोचक आहे.
---------
भाषणकाराच्या ऋग्वेदाबाबतच्या मतांशी मी सहमत आहे असे नाही, पण मी ते भाषण सन्मानपूर्वक ऐकतो इतके ते काय खरे आहे.

अस्वलजी, आपण फार मुद्द्याचं, तर्कसंगत आणि पूर्वग्रहदोषरहित बोलला आहात. आपण उचललेला प्रश्न अतिशय उचित आहे. त्याच्या उत्तराची बांधणी, ओघ आणि उदाहरणे हे एक क्लिष्ट काम आहे. याच प्रतिसादाला प्रतिसाद म्हणून तुकड्या तुकड्यांत मी "एकच आशय" मांडेन, दोहोंच्या तुलनेचा, महत्त्वाचा, पद्धतीचा, ओवर्लॅपचा, संघर्षाचा, इ इ.
------
शिवाय लक्षात घ्या कि मी स्वतः देखिल विज्ञान नि तंत्रज्ञानाचा प्रचंड फॅन आहे. पण व्यक्तिगत, कौटुंबिक, सामाजिक, नैसर्गिक, इ इ मूल्ये जेव्हा विज्ञानाचे नियम इतरत्र अप्प्लाय वा सुपर्पोज केल्याने होरपळून निघतात तेव्हा वैज्ञानिक विधानांची सीमा दाखवायचा मी प्रयत्न करतो.इतकेच ते काय. ही मूल्ये मला इतकी का जवळची आहेत याचं उत्तर हमखास अध्यात्मात निघतं, म्हणून मी त्याचा संदर्भ देत असतो. अन्यथा विज्ञानाच्या उणिवांची चर्चा ही त्याच्या परीघातच व्हायला मला काहीही हरकत नाही.

अस्वलजी, आपण फार मुद्द्याचं, तर्कसंगत आणि पूर्वग्रहदोषरहित बोलला आहात. आपण उचललेला प्रश्न अतिशय उचित आहे. त्याच्या उत्तराची बांधणी, ओघ आणि उदाहरणे हे एक क्लिष्ट काम आहे. याच प्रतिसादाला प्रतिसाद म्हणून तुकड्या तुकड्यांत मी "एकच आशय" मांडेन, दोहोंच्या तुलनेचा, महत्त्वाचा, पद्धतीचा, ओवर्लॅपचा, संघर्षाचा, इ इ.
------
शिवाय लक्षात घ्या कि मी स्वतः देखिल विज्ञान नि तंत्रज्ञानाचा प्रचंड फॅन आहे. पण व्यक्तिगत, कौटुंबिक, सामाजिक, नैसर्गिक, इ इ मूल्ये जेव्हा विज्ञानाचे नियम इतरत्र अप्प्लाय वा सुपर्पोज केल्याने होरपळून निघतात तेव्हा वैज्ञानिक विधानांची सीमा दाखवायचा मी प्रयत्न करतो.इतकेच ते काय. ही मूल्ये मला इतकी का जवळची आहेत याचं उत्तर हमखास अध्यात्मात निघतं, म्हणून मी त्याचा संदर्भ देत असतो. अन्यथा विज्ञानाच्या उणिवांची चर्चा ही त्याच्या परीघातच व्हायला मला काहीही हरकत नाही.

विज्ञान विचारधारेमागचं मुख्य कारण सत्याचा शोध हे आहे. आणि हे सत्य व्यक्तीनिरपेक्ष आहे. उदा. गुरुत्वाकर्षणाचे नियम. तुम्ही, मी, माझ्यासमोरच्या कुत्र्याने, माशीने कुणीही तपासले, तरी ते तसेच असतील. त्यात व्यक्तीप्रमाणे बदल होत नाहीत. आता हे असे सत्य शोधताना चुका होणं सहाजिक आहे. पण नवी गृहीतके मांडताना जुनी गृहीतके त्याजली तर वैज्ञानिकांना आनंदच होतो- कारण आपण त्या सत्याच्या आणखी थोडे जवळ जातो. तेव्हा बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध घाल असा हा उघडानागडा मामला आहे.
तेव्हा
१.गृहितके
२. प्रयोग/पुरावा/सिद्धता
३.चुकीत सुधारणा
पुन्हा १- नवे गृहितक
अशी काहीशी feedback system इथे अस्तित्वात आहे. मग त्यात अनेक विषय असतील(गणित्,भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र). ह्या वेगवेगळ्या शाखांमध्ये तुम्ही विज्ञानविचार वापरून नवी सत्यं शोधू शकता, आणि आधीची चुकलेली सत्यं पुन्हा तपासून दुरूस्त करू शकता.

------------------------
सत्याचा शोध या संकल्पनेचे विज्ञानात आणि अध्यात्मात काय काय अर्थ होतात हे तुकड्या तुकड्यातून सांगेन. त्यातला हा पहिला भाग. वैज्ञानिक अप्रोच मधे असे काय कमी आहे जेणेकरून मला अध्यात्मिक अप्रोच सुद्धा अपिल करतो असा जनरल सुर इथे असेल. नक्की किती तुकडे असतील सांगू शकत नाही.
------------------------
सत्य हे नाम नाही.
सत्य या शब्दाला इन आयसोलेशन काहीही अर्थ नाही. सत्य ही विधानांची, बाबींची, संकल्पनांची किंवा अस्तित्वांची एक कसोटी, गुणधर्म आहे. त्यांच्याशी जोडल्याशिवाय त्या शब्दाला अर्थ नाही. (केवल सत्य नावाचा "स्टँडालोन" प्रकार निरर्थक आहे. सत्य हे एक "शुद्ध विशेषण" आहे. त्याचा शोध घेता येत नाही. दुसर्‍या वाक्याला त्याच्याशी निगडीत नाम उच्चारणे आपण टाळतो, पण तेव्हा देखिल ते निगडित नाम तितकेच महत्त्वाचे असते.) उदा. "मॉडेम चालू आहे" हे "विधान" सत्य वा असत्य असेल. किंवा मॉडेम ही संकल्पना (वा एक अस्तित्व म्हणा) सत्य असेल वा असत्य असेल. नुसतेच सत्य नावाची सत्य संकल्पना जगात कुठे नसते.

सत्य काय काय असते?
केवळ विधानच सत्य नसते तर एखाद्या गोष्टीचे भौतिक अस्तित्वही सत्य असते. याशिवाय सर्व संकल्पनांचे स्वतःचे अस्तित्व सत्य असते मात्र त्या संकल्पनेतील वस्तू रियल/वास्तव्/सत्य नसू शकते. मी इथे वापरलेला प्रत्येक जनरल सत्य हा शब्द नाम असताना १. सत्य विधान २. सत्य भौतिक बाब ३. सत्य संकल्पना ४. संकल्पनेतील वास्तव या चारही अर्थांनी आहे. हे भान विसरले तर सत्याच्या ज्या दोन छटा शेवटी सांगीतल्या आहेत, त्या निरर्थक वाटतील.

सत्य आणि दृष्टा
एक रोचक गोष्ट म्हणजे सत्कृतदर्शनी तरी सत्य विधानाला वा सत्य संकल्पनेला एक दृष्टा असतोच असतो असे वाटते. शेवटी ते सत्य विधान वा सत्य संकल्पना मांडणारा माणूस दृष्टा असतो असे म्हटले तर चालेल, त्या सत्य विधानास वा सत्य संकल्पनेस असा दृष्टा आवश्यक असो वा नसो! "या दृष्ट्याच्या दृष्टीकोनातून" एक विधान वा एक संकल्पना सत्य वा असत्य असते. म्हणजे गुरुत्वाकर्षणाने चेंडू खाली येतो हे विधान तुम्हाला सत्य वाटले तरी अन्य कोणास ते विधान असत्य वाटू शकते.

नियमाची संकल्पना
हा विरोधाभास आहे का माहित नाही पण आपण म्हणालात तसे विज्ञान सत्याला दृष्ट्यापासून वेगळे करते आणि शाश्वत सत्य अशी संकल्पना शोधते किंवा शाश्वत सत्य विधान मांडू पाहते.(इथे केवल/शाश्वत सत्याचा उल्लेख निरर्थक/उपहासात्मक नाही. पहिल्या उतार्‍यात उल्लेखलेले केवल सत्य कोणत्याही संकल्पनेशी निगडीत नव्हते. विज्ञानाचे केवल सत्य मात्र अनेक संकल्पनांशी निगडीत असते. असे वैज्ञानिक केवल सत्य निदर्शक विधान म्हणजे वैज्ञानिक नियम. विज्ञान अशा नियमांचा शोध घेते आणि त्यास मनुष्योपयुक्त कारणांस वाहू पाहते. किमान असे ते मानते. त्याला मानणारे मानतात. यात "गैर" काही नाही.

निसर्गाचा कोणताही नियम हे एक शाश्वत सत्य आहे असे मानायला हरकत नाही. दिलेल्या संदर्भात, दिलेल्या गृहितकांखाली निसर्गाचा नियम अकारण बदलू शकतो असे म्हणणे अनरिजनेबल वाटते. म्हणून विज्ञानाचा शोध हा शाश्वत अचूक सत्याचा शोध वा निसर्गनियमांचा शोध असतो. आपले हे म्हणणे योग्य आहे आणि विज्ञानाचे असे उद्दिष्टही कोणास आपत्तीजनक वाटू नये.

ऐच्छिक आणि शाश्वत सत्यासत्याच्या संकल्पना
सत्य या शब्दास भाषेत दोन अर्थछटा आहेत. त्या कशा ते पहा.
आपण क्षणभर विज्ञानाच्या, अंततः सिद्ध झालेल्या, शाश्वत आणि "दृष्टा नसलेल्या किंवा तो महत्त्वाचा नसलेल्या" सत्यांच्या (इथे पुन्हा सत्य म्हणजे काय काय इकडे ध्यान वेधू इच्छितो) संचाकडे पाहू यात.दृष्टा महत्त्वाचा नसताना निसर्गात म्हणा वा प्रत्यक्षात म्हणा वा वास्तवात म्हणा वा जगात म्हणा, सगळी सत्येच असतात. अशा वेळी सत्ये कशी मांडली जातात (जसे आता), जातात कि नाही (जसे विश्व लौकिकर्थाने मृत असताना) हे अवांतर आहे पण निसर्गाचे जे काही मूळ नियम/सत्ये अस्तित्वात आहेत ते शाश्वत आहेत. दिलेल्या संदर्भात नियमच नाहीत, वा नियम अकारण बदलतात म्हणणे इररॅशनल आहे. त्या अर्थाने दृष्टा नसलेल्या किंवा दृष्टा महत्त्वाचा नसलेल्या जगात असत्य असे काही नाही. असूच शकत नाही. एक शाश्वत असत्य जगात फंक्शनिंग आहे म्हटले तर इतर सगळी सत्ये निरर्थक ठरतात. खूप मोठमोठ्या संख्यांच्या गुणाकारात एक शून्याचा गुणाकार समाविष्ट केल्यासारखा प्रकार होतो. मग असत्याचा उद्गम कोठे होतो? तर फक्त दृष्ट्याच्या परिप्रेक्ष्यात असत्य या संकल्पनेचा उदय होतो. जगात सगळी शाश्वत सत्ये, शाश्वत नियम करकच्चपणे आपापले काम पाहत असतात. दृष्टा फक्त अशा काही नियमांना वा त्याच्या काही निरीक्षणांना सत्य वा असत्य मानत असतो. भाषेचे दौर्बल्य हेरून मी असे म्हणेन कि सत्य या शब्दाचे भाषेत दोन कनोटेशन्स आहेत.
१. सत्य = विश्वातील शाश्वत सत्ये वा नियम. या अर्थाने सत्य शब्द वापरला तर असत्य हा शब्द निरर्थक ठरतो. म्हणजे असले असत्य अस्तित्वात असू शकत नाही. नसते. उदा. डेड यूनिवर्समधे* असत्य नावाची संकल्पना देखिल नसेल, अस्सल असत्य तर जाऊच द्या.
२. सत्य = मानवी कल्पनेतले, विचारांतले सत्य वा नियम. या अर्थाने मानव आपल्या ईच्छास्वातंत्र्याचा** वापर करून काहीही (विधान, संकल्पना, वास्तव, बाब, इ इ इ) सत्य वा असत्य मानू शकतो. यातली काही सत्ये वरील प्रकार १ मधील सत्ये या प्रकारात मोडणारी असू शकतात.

वैज्ञानिकांनी मांडलेली सत्ये, नियम हमखास प्रकार २ चे सत्य असते. ते प्रकार १ चे ही सत्य असू शकते. आता वैज्ञानिकांनी मांडलेल्या सत्यांना, नियमांना महत्त्व केव्हा देता येईल? एक तर ती प्रकार १ ची सत्ये आहे हे सिद्ध झालेले असावे वा शोधप्रक्रिया प्रकार १ च्या दिशेने असावी. वैज्ञानिकांचे उद्दिष्ट तरी असे आहे यात कोणालाच वाद नसावा. त्याचे क्रेडिट त्यांना देता येईलच. पण खरोखरीच (उद्दिष्ट सोडून सगळे, प्रत्यक्ष काय होत आहे ते) असे आहे का हा प्रश्न महत्त्वाचा नाही का?

* एका परिने दृष्टा हटविल्यावर म्हणता यावे.
---------------------------------------------
या सगळ्याचा अध्यात्मिक अप्रोचशी काय संबंध येतो ते पुढे येईलच.

मानवाच्या वैज्ञानिक प्रगतीचे भविष्य आजघडीला पाहताना मला अध्यात्मालाही का सन्मानाने पाहावे वाटते हे सांगण्याचा इथे प्रयत्न केला आहे.
------------------------------------
भौतिकतेच्या क्षेत्रात मानवाची आपल्या बुद्धीची कल्पना व्यवहार्य असावी:
मानवाला बुद्धिमत्ता आहे. तिच्याद्वारे त्याने विश्वातली अनेक सत्ये जाणली आहेत असे एका अर्थाने म्हणता यावे. पण थेट मानवी बुद्धिच्या मर्यादाच नाहीत असे म्हणता येते काय? मानवाच्या बुद्धिला मर्यादा नाही असे सिद्ध झाले आहे काय? इथे मानवी बुद्धी म्हणजे मानवाची स्वतःची बुद्धी, इंद्रीये, इ इ तसेच मानवाने आपल्या शरीराने, मनाने बुद्धीने जी यंत्रे बनवून घेतली आहेत ती मानवाला जी काही माहिती देतात ती सारी माहिती. मानवाची बौद्धिक क्षमता आणि विश्वातल्या सर्व ज्ञानाचे असे कोणते समीकरण आज नसावे कि ही बुद्धी ब्रह्मांडाची सत्ये जाणून घेण्यासाठी पुरेशी, जास्त किंवा कमी आहे. मानवाला भविष्यात किती आणि काय काय शोध लागू शकतात याचे उत्तर "सगळेच" असे असू शकते पण असे किमान आजतरी सिद्ध झालेले नाही. तेव्हा तसा अभिमान अनाठायी आहे. निसर्गात नक्की अजून काय काय आहे ज्याचं नावही आज मानवाला माहित नाही असं बरंच काही असू शकतं. हे नाकारावंच असं काही सिद्ध झालं नाही. मानव प्रत्यक्षपणे, इंद्रियांकरवी वा त्याच्या उपकरणांकरवी निसर्गातली सगळीच सत्ये, नियम "किमान जाणून घेईल" असे सिद्ध झाले आहे काय? भविष्यात स्वतःत जैविक बदल करून घेऊन माणूस विश्वाचे सारे ज्ञान आत्मसात करेल असे देखिल आज म्हणता येत नाही. आशा करणे वेगळे आणि खात्री वेगळी.

सद्य ज्ञानाचे रिकंसिलिएशन
मॅक्रोलेवलवर आज मानव (त्याचे उपकरण) सूर्यमालेच्या जस्ट बाहेर गेले आहे. आज आपण "आपले विश्व" जे ५० बिलियन लाइट इअर्स त्रिज्येचे आहे त्याचा नकाशा बनवला आहे. त्यापलिकडेही इतर "विश्वे" असावीत असा एक अंदाज आपण करीत आहोत. मल्टीवर्स असावे असा एक दुसरा अंदाज आहे. डार्क मॅटर, डार्क एनर्जी नावाचे प्रकार असावेत असा अंदाजही आहे. जेव्हा आपण विश्वाच्या खोलात शिरू तेव्हा आपण नॅनोस्केलवर बांधकाम करू लागलो आहोत. मायक्रोलेवलवर आपल्या माहितीत सध्याला क्वार्क्स्,इलेक्टॉन्स्,फोटॉन्स, बॉसॉन्स आणि कॉस्मिक किरणांतून येणारे काही कण, इ इ हे लहानात लहान कण आहेत. कणांची रुपांतरणे आणि हायरार्की सोडवण्याचा प्रयत्न चालू आहे. मूळात सर्व कणांना, उर्जांना रचणारे एकच मूलभूत पार्टिकल असावेच का असा जुना प्रश्न अजून किचकट झाला आहे. स्ट्राँग फोर्स्,विक फोर्स, विद्युत बल, चुंबकीय बल, आणि गुरुत्वाकर्षण ही पाच बले सध्याला आपल्याला मूलभूत बले म्हणून ठाऊक आहेत. मानवाला आज माहित नसलेली अन्य एकूण मूभूत बले आहेत का,असली तर ती कोणत्या स्वरुपाची असावीत आणि कशी रडार खाली आणावीत, अभ्यासावीत हा प्रश्न आहे तर आहेच. सध्याला ज्ञात बले, विश्वाचे मायक्रो मॉडेल आणि विश्वाचे मॅक्रो मॉडेल ही मानवाला लवकरच रिकन्साईल होतील असे मानून चालू.

पण १०^-९ च्याखाली १०^-९ ट्रिलियनवर आपला चांगलाच कंट्रोल आला असला तरी, प्लँक लेंग्थ म्हणजे १०^-३५ च्या खाली सगळा अंधार आहे. पण एखादे पार्टिकल अनंतापर्यंत झूम करायची संकल्पना - तिचे काय? तिथे काय आढळेल? ५० बिलियन लाईट इअर्सच्या पुढे अनंताकडे भिन्नता नाही असे आपण खात्रीपूर्वक म्हणू शकतो काय? काय आहे हे सांगू शकतो काय? भविष्यात कधी ना कधी काय आहे हे सांगू शकतोच असे म्हणायला आज काय आधार आहे? भविष्यात आपण काय काय सांगू शकतो हे सांगायला भविष्यात आपल्याकडे काय स्रोत असतील आज कोणी समीकरण मांडले आहे काय? सजीवतेच्या बाबतीत तर अजूनच समस्या आहेत. उत्क्रांतीचा आज मांडलेला आलेख हा एक्सपोनेंशिअल आहे. त्याला लिनिअर स्केलवर मांडण्याइतका डेटा मानवाकडे नाही. उत्क्रांतीचे मूळ, अबायोजेनेसिस, जिथे सजीवतेचा उद्गम होतो, तिथे तर उत्क्रांतीची थेरी प्रचंड "अजून कितीतरी मैल जायचे आहे" याच नव्हे तर अजून "आरंभाचे ठिकाण सापडले आहे काय?" या अवस्थेत आहे. पृथ्वी आणि कॉमेटस वरचे निर्जीव द्रव्य ते सुसंस्कृत, सभ्य, बुद्धिमान मनुष्य हा उत्क्रांतीचा इतिहासप्रवास झाला आहेच असेच मानले तरी त्याची डिटेलवारी इतक्या असमाधानकारक प्रतीची आहे कि त्याच्या मूलभूत गृहितकांवरच प्रश्न उठावेत. मनुष्याला भविष्यात सध्याला दिसणार्‍या सजीवांचे सजीवत्व संपूर्ण रुपाने कळणारच आहे असे म्हणण्याजोगे आज समोर काय आहे? आणि समजा ते कळेलच असे मानले स्वतःचेच सजीवत्व कसे आहे आणि नव्याने कसे काँफिगर करावे, करावे की नाही याची समस्या मनुष्य हाताळू शकतोच असे म्हणण्याजोगे आज काय आहे? म्हणून सुज्ञ वैज्ञानिक जेव्हा आम्हाला हे हे सत्य गवसले आहे असे सांगतात तेव्हा त्यांना त्यांनी केलेल्या विधानाला अनेक अभिप्रेत सीमा असतात.
शिवाय विज्ञानाच्या अनेक उपशाखांत अनंत नाकी नऊ आणणारे फु़टकळ प्रश्न आहेत. पण असो.

मला जे जाणून घ्यायचे आहे ते विज्ञान प्रॉमिस करते आहे काय?
मानव जेव्हा आपल्या सभोवतालची भौतिकता जाणून घेत आहे तेव्हा त्यास जे एकूण प्रश्न पडतात ते सोडवण्यास तो क्षम आहे असे आज मानण्यास काय आधार आहे? सुक्ष्मामधे पाहू जाता अनसर्टेंटी प्रिन्सिपलनुसार एखादी गोष्ट मोजू जाता उपकरणीय हस्तक्षेपाने मापनातच फरक होतो किंवा एखाद्या पदार्थाचे दोन गुणधर्म मोजताना एक जितका अचूकपणे मोजायला जाऊ तितका दुसर्‍याचा अंदाज चूकत जातो. ईलेक्ट्रॉनचे स्थान किंवा उर्जा दोहोंपैकी एकच काहीतरी जास्त अचूकपणे मोजता येते. आणि दुर्दैवाने दुसर्‍याची अचूकता पूर्ण दुर्लक्षिली तरी पहिले निरीक्षण १००% पर्फेक्ट करता येत नाही.

मनुष्याची निरीक्षण क्षमता जशी जशी वाढली आहे तसे तसे त्याच्यासमोरच्या भौतिक प्रश्नांचे स्वरुप अतिशय क्लिष्ट बनत गेले आहे. अस्तित्व, काळ, स्पेस, उर्जा, द्रव्य, बदल, समत्व हे मूलभूत प्रतलावरचे अतिशय किचकट प्रश्न आहेत. मानवाने जी बरीच उत्तरे दिली आहेत त्याचे बरेच प्रश्न अर्धवट सोडून दिले आहेत. काय चे उत्तर मिळाले, किती चे उत्तर मिळाले, केव्हाचे उत्तर मिळाले, कूठेचे उत्तर मिळाले, कसे चे उत्तर मिळाले, का चे उत्तर मिळाले, होय/नाही चे उत्तर मिळाले याचा प्रचंड आनंद विज्ञान मानवाला देऊन गेलेले आहे. पण हे आनंद क्षणिक ठरले आहेत. तेच प्रश्न पुढच्या प्रतलावर नेले कि विज्ञान पुन्हा निरुत्तर होते. खासकरून वैज्ञानिक निरीक्षणातले सत्य तस्सेच का आहे हा प्रश्न भंडावून सोडतो. "असंतुलित बाह्य बलाच्या अनुपस्थिती पदार्थ आपली एकदिशीय गती कायम ठेवतो" हे ठिक - पण का म्हटले कि निरुत्तर. वरच्या भाषणाच्या फितीमधे भाषणकर्ता "बल हे सेकंड ऑर्डर ऑफ चेंज" इथेच का सोडून द्यायचे हा प्रश्न विचारतो. गतीची अनंतापर्यंत डिफरंशिअशन्स करता येतात, मग बल फक्त त्वरणाशीच निगडीत का? हा तर साधा प्रश्न आहे. मूळात ब्रह्मांड आहेच का? ते नसते असे झाले नसते का? स्पेस ही असते का नसते? जी गोष्ट नसतेच मूळी तिला आपण व्हॉइड म्हणतो ना! स्पेस म्हणजे काहीच नसणे नव्हे का? जर स्पेस म्हणजे काहीच नाही तर मूळातच नसलेल्या गोष्टीला गुणधर्म (स्थान, आकार, मिती) कसे काय असू शकतात? आणि तो ब्रह्मांडविषयक प्रश्न स्पेसबद्दलही विचारता येतो. स्पेस मूळात असतेच का? ती नसायला काय हरकत होती? हा प्रश्न द्रव्य, उर्जा यांच्याबाबतीत देखिल विचारता येईल. हे प्रश्न वैज्ञानिक प्रश्न नव्हेत काय? या प्रश्नांच्या उत्तरांसाठी प्रयोग आवश्यक असू शकतात हे मी नाकारत नाही पण हे प्रयोग करायला लागणारी कंविंसिंग पार्श्वभूमी, फिलॉसॉफी आज विज्ञानाकडे आहे असे मानायला कारण नाही.

प्रश्न केवळ डब्ल्यूएच आणि बायनरी टाईपचे नाहीत. काळ नावाचा स्वतंत्र कोणी मुळी असतोच का कि इतर बाबींच्या बदलच्या निरीक्षणाशिवाय त्याचे निरीक्षण, मापन करता येत नाही कि काय असेही प्रश्न आहेत. पदार्थ हा उर्जेतून कणांत आणि कणांतून उर्जेत रुपांतर करतो हे समजू शकतो पण पदार्थ एकदाच, एकाच वेळी, एकाच कालखंडात कण आणि उर्जा दोन्ही असतो म्हणजे काय? स्पेसही नसते, टाईम नसतो, तर स्पेसटाईम वाकतो कसा? कि एका लोकल इव्हंटसाठी सारे ब्रह्मांड वाकते? काल नसतोच तर थांबतो कसा? एकच पार्टिकल एकाच वेळी दोन भिन्न जागी कसे काय असू शकते? या प्रश्नांचे समाधानकारक उत्तर असू द्यात, समाधानकारक तत्त्वज्ञानही विज्ञानाच्या शाखांकडे आज उपलब्ध नाही.

विज्ञान कि योगायोगवाद?
विश्व, निसर्ग सम्यक नाही असे एकिकडे म्हणताना, वैज्ञानिक, कोणताही वैश्विक स्थिरांक त्याच्या सद्य मूल्यापासून अंशभरानेही इकडे तिकडे असता तर विश्व कसे वेगळे (खरेखुरे असम्यक) दिसले हे दुसरीकडे सांगतात. ब्रह्मांडाची आणि खासकडून मानवाची आज असण्याची आणि आजसारखे असण्याची एकूण संभावना (प्रोबेबिलिटी) किती आहे? १. मूळात ब्रह्मांड असण्याची शक्यता (१००% वा शून्य% पैकी एक) गुणिले २. स्पेस अस्तित्वात असण्याची शक्यता (१००% वा शून्य% पैकी एक) गुणिले ३. बिंग बँग पार्टिकल अस्तित्वात असण्याची/येण्याची शक्यता (१००% वा शून्य% पैकी एक) गुणिले ४. या पार्टीकलचा स्फोट होण्याची शक्यता (म्हणजे तसा गुणधर्म असण्याची शक्यता. १००% ते शून्य% पैकी एक. ही शक्यता शून्यही असू शकत होती. शून्यातून अस्तित्वात येऊन आल्याआल्याच स्फोट व्हावा हे गरजेचे नाही. "कारणाच्या आगमानासाठी" हे पार्टिकल अनंत काळ वाट पाहत बसू शकले असते) गुणिले ५. त्याचे विभाजन किती प्रकारच्या कणांत, उर्जांत करायचे त्याच्या शक्यता (प्रत्येकी एक ते अनंत यांच्यातून येणारी काँबीनेशन्स) गुणिले ६. या प्रत्येक पार्टीकलचे आणि उर्जेचे सारे गुणधर्म जसे आढळले आहेत तसे असण्याशी शक्यता (गुणधर्म काय काय असू शकतात त्याच्या अनंत शक्यता आहेत, त्यांमधून एक काँबेनेशन)गुणिले ६. त्या प्रत्येक गुणधर्माचे गणितीय मूल्ये आजवरपर्यंतच्या सारखे असण्याची शक्यता (ऋण अनंत ते धन अनंत मधून) गुणिले ७. या पार्टिकलांवर, उर्जांवर, अन्य बाबींवर काही महत्त्वाचे रँडम इव्हंट घडले असतील तर त्यांची शक्यता (असे रँडम इव्हंट अनंत अनंतदा, अनंत प्रकारे घडू शकतात.) इथे प्रत्येक संभावनेच्या गणितात विभाजक अनंत आहे. म्हणजे एक शून्य संभावनेची घटना घडली आहे आणि बुद्धीमान मानव आज अस्तित्वात आला. वैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे कि संभावना किती का कमी असेना, संभावना आहे आणि ती घडली. यातले काहीही थोडे इकडे तिकडे झाले असते, तर कदाचित आजचा मानव नसता पण विश्व कोणत्या ना कोणत्या (कदाचित आपल्यामते निर्जीव वा भिन्नप्रकारे सजीव) राहिले असते. पण या म्हणण्यात काही तथ्य नाही. कारण या गुणाकारात पहिल्या चार या संभावना नसून अनसर्टेटिज आहेत. माझा शब्द चूकत असतेल. नक्की काय म्हणायचे आहे ते सांगतो - मूळात एकदा ब्रह्मांड असावे कि नसावे हे ठरवायचे म्हटले आणि असावे असे म्हटले कि "अगोदर" पुढचे सगळे ते काय काय, कसे कसे, इ इ असावे यावरचे प्रश्न उत्तरावे लागतात. यात सब्जेक्टीवीटी येते. म्हणून स्रोत शोधताना विज्ञानाने स्वीकारलेली ही टॉपडाउन अप्रोच एक संभ्रम निर्माण करते. इथे एक सर्क्यूलर काँप्रेहेन्सिव अप्रोच अधिक उचित वाटते.
------------------------------------------------------
म्हणून भौतिकताच सर्व काही आहे असे मानले तरी आम्ही नाही तरी आमची सुदूर संतती का होईना ती सर्व जाणून घेईल असे मानणे अतिउत्साह ठरावा. आता हे सर्व विज्ञान जाणणे अनावश्यक आहे असेही खात्रीलायकरित्या म्हणता येत नाही कारण कशातून काय मिळणार आहे आणि काय नाही, काय सिद्ध होणार आहे काय नाही, हे सिद्ध झाले आहे असे आज मानायचे काही कारण नाही. म्हणून हे प्रश्न दुर्लक्ष करायचे वा टाळायचे प्रश्न नाहीत. हे प्रश्न जे वि़ज्ञानाच्या रडावर दिसत नाहीत ते अध्यात्माच्या रडारावर दिसतात.

या भागात वैज्ञानिक संशोधन पद्धतीत, माणसाची स्वतःबद्दलची, निसर्गाबद्दलची आणि अज्ञाताबद्दलची मते काय असावीत हे ठरविण्याच्या दिशेने, काय उणिवा आहेत ते मी सांगायचा प्रयत्न करत आहे. अध्यात्मात मला काय काय दिसले आहे हे मी अजून लिहिलेले नाही, ते नंतर येईल. शिवाय ही चर्चा सध्याला विज्ञानाचा आयवोरी टॉवर ते अध्यात्माचा आयवोरी टॉवर अशी चालू आहे. म्हणून त्यात आलेल्या विकृती नंतर पाहू.

------------------------------------
थेट शास्त्रीय संशोधन पद्धतीत घुसण्यापूर्वी मानवी ज्ञानप्राप्तीचा, चिकित्सापूर्तीचा जो इतिहास आहे आणि पद्धती आहेत त्यांचा आपण थोडक्यात आढावा घेऊ. इथे विकिपेडयावरील उतारे उद्धृत (वाचनसुलभ करून) करण्यावर जास्त भर राहिल. प्रथमतः खालील लिंक पाहा.

http://en.wikipedia.org/wiki/Models_of_scientific_inquiry

In the philosophy of science, models of scientific inquiry have two functions: first, to provide a descriptive account of how scientific inquiry is carried out in practice, and second, to provide an explanatory account of why.

A fundamental distinction should be drawn between two kinds of scientific knowledge — roughly, knowledge that and knowledge why. It is one thing to know that each planet periodically reverses the direction of its motion with respect to the background of fixed stars; it is quite a different matter to know why. Knowledge of the former type is descriptive; knowledge of why is explanatory. It is explanatory knowledge that provides scientific understanding of the world.

निसर्गातल्या सार्‍या यस/नो टाईप प्रश्नांचे उत्तर 'कसे' मधून देता येईल. थोडी कसरत करून इतर सारे डबल्यूएच टाइपचे प्रश्न यस/नो टाईपमधे मांडता येतात. उदा. सूर्य केव्हा उगवतो हा "केव्हा" वरील प्रश्न आता उगवतो का, तेव्हा उगवतो का, फल्यान्या वेळी उगवतो का अशा अनेक पण विशिष्ट* प्रश्नांमधून एक असते. पण का? चे उत्तर मात्र काहीही, अनप्रेडिक्टेबल असू शकते म्हणून त्याला वेगळी वागणूक दिली आहे.

* या विशिष्टांची रेंज कधी कधी अनंतापर्यंत पसरलेली असते हा भाग वेगळा!
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
शास्त्रीय संशोधन पद्धतीचे तीन प्रकार आहेत -

१ Classical model

१. The classical model of scientific inquiry derives from Aristotle, who distinguished the forms of approximate and exact reasoning, set out the threefold scheme of abductive, deductive, and inductive inference.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.१ In abductive reasoning, unlike in deductive reasoning, the premises do not guarantee the conclusion. One can understand abductive reasoning as "inference to the best explanation".
It says that to abduce a hypothetical explanation अ from an observed circumstance ब is to surmise that अ may be true because then ब would be a matter of course.

For example, suppose we observe that the lawn is wet. If it rained last night, then it would be unsurprising that the lawn is wet. Therefore, by abductive reasoning, the possibility that it rained last night is reasonable. Moreover, abducing it rained last night from the observation of the wet lawn can lead to a false conclusion. In this example, dew, lawn sprinklers, or some other process may have resulted in the wet lawn, even in the absence of rain.
अर्थातच या प्रक्रियेत निष्कर्षाच्या अचूकपणाची काही शाश्वती नाही म्हणून आजकल ही पद्धत अवैज्ञानिक मानली जाते.

या पद्धतीला आपण तुक्का लावणे म्हणू यात.
--------------------------------
यानंतर दोन प्रकार मात्र विज्ञानाला मान्य आहेत. त्याची आकृती इथे पाहता येईल.
http://aragornyeh.blogspot.in/2009/11/models-of-scientific-inquiry.html

१.२ Deductive reasoning

Deductive reasoning a "top-down" logic,is the process of reasoning from one or more statements (premises) to reach a logically certain conclusion. Deductive reasoning links premises with conclusions. If all premises are true, the terms are clear, and the rules of deductive logic are followed, then the conclusion reached is "necessarily" true.

Deductive arguments are evaluated in terms of their validity and soundness. An argument is valid if it is impossible for its premises to be true while its conclusion is false. In other words, the conclusion must be true if the premises are true. An argument can be valid even though the premises are false. An argument is sound if it is valid and the premises are true.

An example of a deductive argument:
All men are mortal.
Socrates is a man.
Therefore, Socrates is mortal.
The first premise states that all objects classified as "men" have the attribute "mortal". The second premise states that "Socrates" is classified as a "man" – a member of the set "men". The conclusion then states that "Socrates"
must be "mortal" because he inherits this attribute from his classification as a "man".
या पद्धतीला आपण अनुमान पद्धती म्हणू या.
------------------

Inductive reasoning

Inductive reasoning (as opposed to deductive reasoning) is reasoning in which the premises seek to supply strong evidence for (not absolute proof of) the truth of the conclusion. While the conclusion of a deductive argument is supposed to be certain, the truth of the conclusion of an inductive argument is supposed to be probable, based upon the evidence given.

The philosophical definition of inductive reasoning is more nuanced than simple progression from particular/individual instances to broader generalizations. Rather, the premises of an inductive logical argument indicate some degree of support (inductive probability) for the conclusion but do not entail it; that is, they suggest truth but do not ensure it. In this manner, there is the possibility of moving from general statements to individual instances (for example statistical syllogisms).

An example of an inductive argument:
100% of biological life forms that we know of depend on liquid water to exist.
Therefore, if we discover a new biological life form it will probably depend on liquid water to exist.
This argument could have been made every time a new biological life form was found, and would have been correct every time; however, it is still possible that in the future a biological life form not requiring water could be discovered.

As a result, the argument may be stated less formally as:
All biological life forms that we know of depend on liquid water to exist.
All biological life probably depends on liquid water to exist.

Inductive reasoning is inherently uncertain. It only deals in degrees to which, given the premises, the conclusion is credible according to some theory of evidence. Examples include a many-valued logic, Dempster–Shafer theory, or probability theory with rules for inference such as Bayes' rule. Unlike deductive reasoning, it does not rely on universals holding over a closed domain of discourse to draw conclusions, so it can be applicable even in cases of epistemic uncertainty (technical issues with this may arise however; for example, the second axiom of probability is a closed-world assumption)

या पद्धतीला आपण अंदाज पद्धती म्हणू यात.
-------------------
अनुमान आणि अंदाज पद्धतीतील फरक:
Deductive reasoning (top-down logic) contrasts with inductive reasoning (bottom-up logic) in the following way: In deductive reasoning, a conclusion is reached reductively by applying general rules that hold over the entirety of a closed domain of discourse, narrowing the range under consideration until only the conclusion is left. In inductive reasoning, the conclusion is reached by generalizing or extrapolating from initial information. As a result, induction can be used even in an open domain, one where there is epistemic uncertainty.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

२ Pragmatic model

http://en.wikipedia.org/wiki/Pragmatic_theory_of_truth

A pragmatic theory of truth is a theory of truth within the philosophies of pragmatism and pragmaticism. Pragmatic theories of truth were first posited by Charles Sanders Peirce, William James, and John Dewey. The common features of these theories are a reliance on the pragmatic maxim as a means of clarifying the meanings of difficult concepts such as truth; and an emphasis on the fact that belief, certainty, knowledge, or truth are the result of an inquiry.

Pragmatic ideas about truth are often confused with the quite distinct notions of "logic and inquiry", "judging what is true", and "truth predicates".

हा व्यवहारवाद अस्तित्वात येण्यापूर्वी अनुमान नि निष्कर्ष हे दोन वेगवेगळे स्कूल होते. जनरली शास्त्रज्ञ एक तर अनुमानवादी अन्यथा अंदाजवादी असत. आजची जी शास्त्ररिती (method of scientific inquiry) आहे ती या दोहोंची मिळून आहे, मिश्ररिती आहे.

विरोधाभास हा आहे कि विज्ञान इंपिरिकल (प्रयोगसिद्ध) आहे ही विज्ञानाची एक समस्या सुद्धा आहे. कारण प्रयोगसिद्ध असल्याने कसे ते सांगता येते पण का ते १००% नक्की सांगता येत नाही. मग भविष्यात दुसरे कोणते निरीक्षण नोंदवले गेले तर विज्ञानाचा (वैज्ञानिकांनी मान्य केलेला, निसर्गाचा नव्हे) नियम बदलावा लागतो. म्हणून व्यवहारवादालाच अनुमानवाद ठरवण्याचे प्रयत्न झालेले आहेत. विकिपेडीयावरचा खालील उतारा रोचक आहे.

.... In the late 19th century, Charles Sanders Peirce proposed a schema that would turn out to have considerable influence in the development of current scientific methodology generally. Peirce accelerated the progress on several fronts. Firstly, Peirce outlined an objectively verifiable method to test the truth of putative knowledge on a way that goes beyond mere foundational alternatives, focusing upon both deduction and induction. He thus placed induction and deduction in a complementary rather than competitive context. Secondly, and of more direct importance to modern method, Peirce put forth the basic schema for hypothesis/testing that continues to prevail today. Extracting the theory of inquiry from its raw materials in classical logic, he refined it in parallel with the early development of symbolic logic to address the then-current problems in scientific reasoning. Peirce examined and articulated the three fundamental modes of reasoning playing a role in inquiry today, the processes that are currently known as abductive, deductive, and inductive inference. Thirdly, he played a major role in the progress of symbolic logic itself – indeed this was his primary specialty.

Beginning in the 1930s, Karl Popper argued that there is no such thing as inductive reasoning. All inferences ever made, including in science, are purely deductive according to his view. Accordingly, he claimed that the empirical character of science has nothing to do with induction – but with the deductive property of falsifiability that scientific hypotheses have.

Contrasting his views with inductivism and positivism, he even denied the existence of the scientific method: (1) There is no method of discovering a scientific theory (2) There is no method for ascertaining the truth of a scientific hypothesis, i.e., no method of verification; (3) There is no method for ascertaining whether a hypothesis is 'probable', or probably true".

Instead, he held that there is only one universal method, a method not particular to science: The negative method of criticism, or colloquially termed trial and error. It covers not only all products of the human mind, including science, mathematics, philosophy, art and so on, but also the evolution of life. Following Peirce and others, Popper argued that science is fallible and has no authority. In contrast to empiricist-inductivist views, he welcomed metaphysics and philosophical discussion and even gave qualified support to myths and pseudosciences. Popper's view has become known as critical rationalism.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
३ Logical empiricism (तर्कसिद्धता)
http://plato.stanford.edu/entries/logical-empiricism/
पार्श्वभूमी
Logical empiricism is a philosophic movement rather than a set of doctrines, and it flourished in the 1920s and 30s in several centers in Europe and in the 40s and 50s in the United States. It had several different leaders whose views changed considerably over time. Moreover, these thinkers differed from one another, often sharply. Because logical empiricism is here construed as a movement rather than as doctrine, there is probably no important position that all logical empiricists shared — including, surprisingly enough, empiricism. And while most participants in the movement were empiricists of one form or another, they disagreed on what the best form of empiricism was and on the cognitive status of empiricism. What held the group together was a common concern for scientific methodology and the important role that science could play in reshaping society. Within that scientific methodology the logical empiricists wanted to find a natural and important role for logic and mathematics and to find an understanding of philosophy according to which it was part of the scientific enterprise.

१९९० च्या दशकात कोणते नियम कोणकोणत्या पद्धतीने मांडले गेले आहेत, इ इ चा अभ्यास झाला. त्यात वैश्विक आणि सांख्यिकीय निरिक्षणांतील विशिष्ट नियम आणि नियमितता कोणत्या शास्त्रीय पद्धतीने संकलित झाल्या आहेत ते लिहिले आहे.
---------------------
One long-term process with profound implications was the steady departure of the various sciences from philosophy to form autonomous disciplines. The nature of philosophy was always a vexed philosophic question, but now it was particularly insistent. Surely there was no domain of empirical facts that philosophy could call its own. All that real estate had been parceled out. One answer that was available at the time that logical empiricism flourished was that the genuinely philosophic remainder after the departure of the sciences is somehow deeper than the empirical sciences and gets at matters, perhaps cultural ones, that are more profound and important than anything that empirical science even can address. This is either because on this conception philosophy has a mode of access or “evidence” that the empirical sciences do not and cannot have or because the very idea of fidelity to evidence and punctilious argument is somehow small-minded.The logical empiricists were eager to conceive of their enterprise as scientific and to engage in philosophy only insofar as it was also scientific.

...The need is to understand how mathematics can be integrated into what is otherwise an empirical enterprise, i.e., physics, chemistry, biology, etc. Addressing this need was to be a major part of the logical empiricist program.
-----------------
तर्कसिद्धी पद्धती विज्ञानाची अधिकृत सामाजिक भूमिका देखिल मांडू पाहते
...The logical empiricists were no mere bystanders in all this; they, or at least the main leaders of the movement, were politically and culturally engaged. Even more important, this engagement was accompanied by the conviction that their cultures were incapable of the necessary reform and renewal because people were in effect enslaved by unscientific, metaphysical ways of thinking. Such ways of thinking might be exemplified in theology, in the racial hatreds of the day, in conceptions of property, and in traditional ideas about the “proper” roles of men and women in society. So to articulate a “scientific world conception” and to defend it against metaphysics was not just to express an academic position in the narrow sense. It was a political act as well; it was to strike a blow for the liberation of the mind.
-----------------
तर्कसिद्धी पद्धती मानणार्‍या शास्त्रज्ञांसमोर आलेला शास्त्रेय टिपिकल प्रश्न -
......... that raised questions for logical empiricism to address were developments in the sciences themselves, especially the rise of non-Euclidean geometries in mathematics and the establishment of relativity theory in physics. These posed a serious challenge to what would otherwise be an attractive scientific philosophy, namely some version of Kantianism. Kant had recognized that the best of modern science was often mathematical in character and had labored to integrate both geometry and arithmetic into our empirical picture of the world. He had held that we could not represent the world except as a Euclidean structure and hence Euclidean geometry was, a priori, a permanent feature of any future physics. The demonstration that non-Euclidean pure geometrical structures were as consistent as Euclidean ones and that spaces can indeed be represented as a non-Euclidean manifolds were one half of the problem. The other half came when Einstein argued convincingly that physical space was best described as a non-Euclidean manifold of non-constant curvature. Plainly Euclidean geometry was not a feature of any future physics.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

सायंटिफिक मेथडची आजची कल्पना

सायंटिफिक मेथड म्हणजे काय याची साधारणतः सर्वमान्य कल्पना येथे वाचता येईल. सामान्य माणसासाठी ते सुलभ शब्दांत इथे लिहिलेले आहे -
http://science.howstuffworks.com/innovation/scientific-experiments/scie…

ती व्यवहार्य, निरीक्षणाधारित, विदा गोळा करून केलेली, प्रयोगाने सिद्ध, संख्यांत मांडलेली, सजीव आणि सामाजिक शास्त्रात वापरता येते, मानवी बुद्धीवर भर असणारी, प्रामुख्याने अनुमानाधारित, रिपिट करता येईल अशी, पद्धतशीर किमान या सर्व अटी पाळून राबवायची असते.

http://s.hswstatic.com/gif/scientific-method-17.jpg
इथे तिची आकृती आहे.
--------------------
मला विशेष रुचि असलेला पॅरा.
Limitations of the Scientific Method:
१. .... The limitations are based on the fact that a hypothesis must be testable and falsifiable and that experiments and observations be repeatable. This places certain topics beyond the reach of the scientific method.
२. Science cannot prove or refute the existence of God or any other supernatural entity. Sometimes, scientific principles are used to try to lend credibility to certain nonscientific ideas, such as intelligent design. Intelligent design is the assertion that certain aspects of the origin of the universe and life can be explained only in the context of an intelligent, divine power. Proponents of intelligent design try to pass this concept off as a scientific theory to make it more palatable to developers of public school curriculums. But intelligent design is not science because the existence of a divine being cannot be tested with an experiment.

या वरच्या उतार्‍यात नक्की काय म्हणायचे आहे ते प्रचंड महत्त्वाचे आहे. काही विषय सायंटिफिक मेथडच्या पल्याडले असले तरी त्या कारणांमुळे जे विषय पल्याडले वाटत नाहीत अशा अधिभौतिक बाबींना विज्ञान स्पष्टपणे नाकारू शकतच नाही. परंतु विज्ञान नाकारू शकतच नाही या सत्याचा काही लोक दुबळा अर्थ लावून "विज्ञानाने नाकारू न शकणे म्हणजेच सिद्ध असणे" असा लावतात. वेल, मी या नियमाचा असा वापर करणारांत मोडत नाही.
३. Science is also incapable of making value judgments. It cannot say global warming is bad, for example. It can study the causes and effects of global warming and report on those results, but it cannot assert that driving SUVs is wrong or that people who haven't replaced their regular light bulbs with compact fluorescent bulbs are irresponsible. Occasionally, certain organizations use scientific data to advance their causes. This blurs the line between science and morality and encourages the creation of "pseudo-science," which tries to legitimize a product or idea with a claim that has not been subjected to rigorous testing.
सायन्स आणि मूल्ये यांचा काय संबंध आहे हे इथे अतिशय स्पष्ट आहे. काय चांगले व काय वाईट हे तर विज्ञानाला म्हणायचे नाहीच नाही पण त्यापुढे जाऊन चांगले आणि वाईट या संज्ञा देखिल त्याला माहित नाहीत.
And yet, used properly, the scientific method is one of the most valuable tools humans have ever created. It helps us solve everyday problems around the house and, at the same time, helps us understand profound questions about the world and universe in which we live.
म्हणून विज्ञान आणि परंपरागत मूल्ये यांचा योग्य मेळ जीवनात असावा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय अध्यात्मातही सत्य या विषयावर प्रचंड चिंतन झाले आहे. माझे ते क्षेत्र नाही पण योगशास्त्राचे विवेचन वाचताना प्रत्यक्ष, प्रमाण, अनुमान, इ इ सत्याची प्रतले वाचली होती. भारतीय अध्यात्माचे सुलभ भाषेतले "सुज्ञ" मराठीतले विवेचन दुर्देवाने जालावर नाही असे म्हणावे लागेल. संस्कृत मला येत नाही. पण भारतातही सत्यावर किती संशोधन झाले आहे ते मी चौकशी करून ढोबळमानाने मांडू शकतो. इथे काम फक्त ३-४ सायटींवरून पेस्टवायचे होते, भारतीय अध्यात्माच्या बाबतीत ते किती क्लिष्ट असेल याची कल्पना आपणांस असावी.
---------------------------------------------------
पुढच्या भागात "उघडा नागडा मामला" असताना देखिल भारतीय* अध्यात्माची गरज का वाटावी हे लिहिन.

* रिडंडंट वर्ड, पण इतर अध्यात्मे इन प्रॅक्टीस पाहिली नाहीत.

तुम्ही माझ्या प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकाल का? किंवा त्या लिंकमधील जो भाग तुम्हाला अभिप्रेत आहे तो इथे दिलंत तर मुद्देसुद मांडता येईल.
(मी वरील प्रतिसादाला अवांतर श्रेणी दिली आहे.)

"मग अध्यात्माला सायन्सच्या सर्टीफिकेटची गरज काय ?"
अगदी.

उदा. मी एक अशिक्षित खेडूत आहे, आणि मला पान-तंबाखू आणि जुगार ह्याचीच आवड आहे. पण साहित्य, संगीत, चित्रकला, रोजचे वर्तमानपत्र, भक्ती, देव, विज्ञान ह्याबद्दल मला काडीइतकीही अक्कल नाही.
अशा वेळी मी स्वतःला प्रश्न विचारले, तर मला त्याची कशी आणि कितपत खरी उत्तरं मिळतील? मुळात, असा मनुष्य काही प्रश्न विचारू तरी शकेल का?