दिवाळी* = वैताग

जयंत्या (विशेषतः हयात असलेल्यांच्या), मयंत्या, anniversaries (मराठी शब्द माहिती नाही), वर्धापनदिन, "थर्टीफर्स्ट" आणि कुठलेही सणवार इत्यादींचा मला फार वैताग येतो.

कोणत्याही "प्रथे"कडे मी जरा संशयानेच पाहतो. प्रथा जितकी जुनी, तितका माझा संशय ज्यास्त. याचे कारण ती प्रथा आजच्या काळात निरर्थक असण्याची - किंबहुना घातक असण्याची - शक्यताच ज्यास्त.

प्रथा म्हणून काही साजरे करणे (खरेतर मुद्दलात काहीही "साजरे" करणे), आणि त्यासंबंधी लोकांना 'अकारण भावुक' mass produced शुभेच्छा देणे मला अनावश्यक आणि यांत्रिकपणाचे वाटते. असल्या गोष्टींत खर्च होणारा वेळ, पैसे आणि नैसर्गिक संसाधने वाया जातात असे मला वाटते. या गोष्टी मोजता तरी येतात. मोजता न येणारे - पण मूल्यवान - असे व्यक्तींचे आणि समाजाचे लक्ष (attention) वाया जाणे हीदेखील मोठीच हानी होय. हे झाले inputs च्या बाबतीत.

आता यातून साध्य काय होते ते पाहू: भौतिक पातळीवर पाहता, मेदाम्लशर्करादि शारीरिक विकार वाढणे, पर्यावरणाचे विविध तऱ्हेने प्रदूषण होणे, इत्यादि नुकसान तर होतेच, पण नैतिक हानीसुद्धा होते, असे मला वाटते. उदा. चंगळवादाची स्पर्धा वाढीस लागणे, त्यातून आर्थिक विषमेचे चटके वाढणे. उगीचच आपण काहीतरी सकारात्मक करतो आहोत अशी खोटी भावना निर्माण होणे आणि त्यामुळे व्यक्ती, समाज आणि पर्यावरण यांच्यापुढचे खरे प्रश्न (तेवढ्यापुरते तरी) विस्मरणात जाणे.

या प्रथा पडल्या/रूढ झाल्या तेंव्हाही वरील दोष होतेच, पण ते एका वेगळ्या संदर्भात होत असे. उपभोगाच्या संधी, साधने आणि त्यासाठी लागणारी क्रयशक्ती या फार मर्यादित होत्या, आणि भारतापुरते बोलायचे झाल्यास त्या अगदी कूर्मगतीने विकसित होत होत्या. अगदी ४०-५० वर्षांपूर्वीपर्यंत. त्यानंतर त्या वेगाने वाढल्या आणि पूर्वीच्याकाळी फक्त सणासुदीला शक्य होणाऱ्या गोष्टी आता वर्षभर शक्य असतात आणि केल्याही जातात. मग पुन्हा त्या सणांच्यावेळी करणे यात काय शहाणपणा आहे?

दिवाळीपुरते बोलायचे तर, पूर्वी अंधार हा काहीसा भीतीदायक होता, आणि कृत्रिम उजेड करण्याची साधने परवडत नसत. त्यामुळे सणावारी ज्योती पाजळून त्याच्यावर "विजय मिळवणे" हे समजण्यासारखे होते. आता अंधारच दुर्मिळ झाला आहे आणि उलट कृत्रिम उजेडाचे प्रचंड प्रदूषण होते आहे. ग्रहतारे दिसणे त्यामुळे फार कमी होत चालले आहे. तेंव्हा आज खरेतर कृत्रिम उजेडावर विजय मिळवण्यासाठी सणावारी का होईना, सार्वत्रिक अंधार करण्याची गरज आहे! पूर्वी विविध रंगांची तेजाळ रोषणाई पाहण्यासाठी शोभेचे फटाके उडवणे हा एकमेव मार्ग होता. प्रचंड शक्तीचे विजेचे दिवे, Neon signs, LED आणि लार्ज स्क्रीन TV च्या युगात पुन्हा नळे-चंद्रज्योती आणि फुलबाज्या उडवणे निरर्थक आणि घातक नव्हे काय? तोच मुद्दा मोठ्या आवाजाचा. पण फटाक्यांवर नियंत्रण / बंदी हा आजही भावनिक विषय होतो (आणि आजकाल निर्लज्जपणे त्यात धार्मिक दडपशाही आहे असे प्रतिपादन केले जाते!). त्याऐवजी दिवाळीत सार्वत्रिक नीरव शांतता आणली तर किती चांगले होईल!

रंगपंचमी आणि होळीचे ही तेच आणि गणेशोत्सव, दसरा, गुढीपाडव्याचे (आजकाल बरेच लोक ज्याला 'गुडीपाडवा' ह्मणतात) ही. रस्ते अडवून, सुरक्षिततेचे नियम न पाळता दहीहंडी करणे हा अजून एक संतापजनक प्रकार. सणवार आणि अन्य कालबाह्य प्रथांची, त्या साजऱ्या केल्यामुळे होणाऱ्या तोट्यांची आणि न होणाऱ्या फायद्यांची यादी बरीच लांबवता येईल.

पण दुर्दैवाने सणवारादि प्रथा कालबाह्य न होता उलट दृढमूल होताना दिसतात - दसरा, दिवाळी, गणेशोत्सव वाढत्या उन्मादाने साजरे होतातच (केवळ कोव्हिडमुळे काही बंधने घालण्यात आली आहेत पण काही लोक तीही धुडकावून लावतात). 'अराजकीय' पक्ष आणि दीडदमडीच्या स्थानिक संघटना त्यात वर इंधन घालतात. आणि भारतीय सण पुरत नाहीत म्हणून की काय, भारतात आज काही लोक चक्क Haloween साजरा करतात. काही ठिकाणी तर थॅक्सगिव्हिंगही. या गतीने वर्षातील भाकड (कोणताही सणवार नसलेले) दिवसच राहतात की नाही असे वाटते.

याला अपवाद अर्थातच "अशुभ" समजल्या जाणाऱ्या दिवसांचा. कुठलेही महत्वाचे काम पितृपक्षात न करणाऱ्यांची संख्या वाढते आहे (किमान लोकसंख्येच्या प्रमाणात तरी). त्याला उतारा ह्मणून "मेरी पितृपक्ष" आणि "हॅपी सर्वपित्री अमावस्या" ह्मणण्याचा प्रघात मात्र नव्याने पाडला पाहिजे!

उत्सवप्रियता आणि प्रवाहपतितता यांतला फोलपणा बऱ्याच सुबुद्ध लोकांना कळतो. नाही असे नाही. पण त्यातल्याही बऱ्याच जणांना दिवाळीसारख्या सणात आजही काहीतरी सकारात्मक आहे असे आपले उगीचच वाटते, आणि मग ते काय असावे याचा खल करण्यात येतो. "वाळल्या फुलांत व्यर्थ गंध शोधतो पुन्हा" च्या चालीवर. लोकसत्ता (जे त्यातल्यात्यात बरे मराठी दैनिक गणले जाते) मध्ये आठवडाभर दिवाळीबद्दल गळे काढणारे अग्रलेख येताहेत.

उत्सवबाजी करणाऱ्यांस आणि ती होऊ देणाऱ्यांस माझे एकच आवाहन आहे : वातावरणातील कार्बन डायॉक्साईड चे प्रमाण धोकादायक पातळीस पोचलेले आहे आणि ते चढत्या गतीने वाढते आहे. त्याचे दुष्परिमाण शास्त्रज्ञांना पूर्वी वाटत होते त्यापेक्षा पुष्कळच आधी दिसू लागले आहेत. आपला "भाकड दिवसांतील" उपभोग कमी करण्याचा प्रयत्न तर करूचया, पण सहज टाळता येण्यासारखा सणासुदीचा वाढीव उपभोग प्राधान्याने टाळूया. आपल्या ज्या मुला-नातवंडांना आपण उत्सवी हौसमौज करू देतो, त्यांना हवामान बदलाचे चटके आपल्यापेक्षा खूप ज्यास्त बसणार आहेत, म्हणून तरी.....

जाताजाता : *आणि हो, ख्रिसमस आणि ईद सुद्धा. नाहीतर उगीच पुरोगामी म्हणून संभावना व्हायची!