गणपती : वारकर्‍यांनी त्याज्य ठरविलेली एक उपदेवता !

गणपती मुळात विघ्नकर्ता असून त्याची आपल्या देव्हार्‍यातून हकालपट्टी केल्याचा लेख वाचला असेलच. च्यायला आता सापडत नैये. ऐसीवर त्याचे लेखक सदस्यही दिसेना झालेत कुठं. आयमीन सर्चवूनही सापडेनात. भौतेक रजणीकांताशी पंगा घेटलेला असावा.

याबद्दल ढेर्‍यांनी लिहिलं आहे की. काळाच्या ओघात दैवतांचं उत्थानीकरण (शब्द चुकला असेल, तर सुधारा बॉ), एकमेकांत विलीनीकरण, लोकप्रियता कमी होणं, हे सगळं होतच असतं. यात नवीन काये?

भारतीय धर्मपरंपरेत कुठल्याही ग्रंथाची सुरूवात ‘श्री गणेशाय नम' या पालुपदाने होते. ‘पहिल्या वंदनाचा मान गणेशाचा' हे रूढ मत यामागे आहे. ज्ञानेश्वरीची सुरूवात मात्र ‘श्रीगणेशाय नमः' या पालुपदाने होत नाही. ज्ञानेश्वर आपल्या ग्रंथाची सुरूवात करण्यासाठी ‘ओम नमोजी आद्या' असे पालुपद वापरतात.

ज्ञानेश्वरीची नमनाची ओवी अशी :

ओम नमोजी आद्या । वेदप्रतिपाद्या ।
जयजय स्ववेंद्या । आत्मरूपा ।।१।।

Hold On! Not so fast!

त्याच्या पुढचीच ओवी

देवा तूचि गणेशु । सकलमतिप्रकाशु ।
म्हणे निवृत्तीदासु । अवधारिजोजी ॥

अशी नाहीये काय?

ज्ञानेश्वरी ची सुरुवात गणेश वंदनेने नाही हे वाचून आश्चर्य वाटले. श्री गणेशाय नम: हा श्लोक नसल्यास गणेश वंदना नाहीच असे कसे म्हणता येईल?

ज्ञानेश्वरीचा फॉर्म ओवीबद्ध आहे. आणि ती सुसंगती ठेवण्यासाठीच अशा पद्धतीने गणेश वंदना केली आहे -

ओम नमो जी आद्या | वेद प्रतिपाद्या |

जय जय स्वसंवेद्या | आत्मरूपा |

देवा तूची गणेशु | सकल मतिप्रकाशु |

म्हणे श्री निवृत्ती दासू | अवधारिजो जी ||

अकार चरण युगुल | उकार उदर विशाल |

मकार महामंडल | मस्तकाकारे |

हे तिन्ही एकवटले | तेथ शब्द ब्रह्म कवळले |

ते मिया श्री गुरुकृपा नमिले | आदिबीज ||

संत तुकाराम महाराजांनी तर गणपतीला मद्यमांस भक्षक त्याज्य देवतांच्या यादीत ढकलले आहे. यासंबंधीचा त्यांचा प्रसिद्ध अभंग खाली देत आहे. ... तुकोबांच्या काळी अनेक उपदेवतांचा महाराष्ट्रात उपद्रव होता. या उपदेवतांच्या नावाने अघोरी प्रकार केले जात होते. हे प्रकार बंद करायचे असतील, तर या उपदेवता संपविणे आवश्यक होते. म्हणून तुकोबांनी हा अभंग लिहिला. या अभंगात तुकोबांनी त्याज्य ठरविलेल्या बहुतांश उपदेवता या मौखिक परंपरेने चालत आलेल्या आहेत. ग्रंथाधार असलेली एकच देवता तुकोबांच्या या यादीत आहे. ती म्हणजे 'गणपती'! तुकोबांनी गणपतीला पार जोखाई-मसाईच्या पंक्तीत नेऊन बसविले आहे. इतकेच नव्हे तर, गणपतीला ते ‘गणोबा' म्हणतात आणि ‘लाडू मोदकांचा काळ' अशी त्याची टर उडवितात.

रोचक! इथे काही वेगळाच दाखला दिलेला आहे.

अर्थात, दोन्ही ठिकाणी (म्हणजे त्या विकीदाखल्यात अ‍ॅज़ वेल अ‍ॅज़ या लेखातसुद्धा) ज्याच्यात्याच्या बायसचा भाग असू शकतो, म्हणा!

इथले वाचक त्यामानाने सहिष्णू आहेत, त्यांनी अजुन असले काही ताज्य ठरविले नाहिये.

अवांतर - विनायक आणि गणपती ह्या दोन वेगळ्या देवता आहेत अशी एक विचारधारा आहे.

मित्रहो,

श्री. 'न'वी बाजू यांनी वर ज्याचा धागा दिला आहे, त्या विकिपीडियावरील गणपतीविषयक लेखात तुकोबांच्या नावे खालील अभंग दिला आहे.

गणराया लौकरी येई । भेटी सकलांसी देई ।।
अंगी सिंदूराची उटी । केशरकस्तुरी लल्लाटी ।।
पायी घागर्या वाजती । नाचत आला गणपती ।।
तुका म्हणे पाही । विठ्ठल गणपती दुजा नाही ।।

हा अभंग बोगस आहे. असा कोणताही अभंग तुकाराम महाराजांच्या गाथ्यात नाही. देहू संस्थानने तुकोबांचा गाथा प्रसिद्ध केला आहे. तुकोबांचे वंशज सदानंद मोरे यांनी या गाथ्याचे संपादन केले आहे. त्यात हा अभंग नाही. देहू संस्थानचा गाथा हा सर्वाधिक विश्वसनीय समजला जातो. देहू संस्थानाव्यतिरिक्त सुमारे डझनभर संस्था वारकरी सांप्रदायांसाठी ग्रंथ निर्मिती करतात. मजकडे अशा चार-पाच संस्थांचे गाथे आहेत. त्यापैकी कोणत्याही गाथ्यात हा अभंग नाही.

महाराष्ट्र सरकारनेही गाथा प्रसिद्ध केला आहे. तथापि, तो विश्वसनीय समजला जात नाही. संपादकांनी अनेक ठिकाणांहून अभंग गोळा करून हा गाथा सिद्ध केला आहे. त्यामुळे त्यात बनावट अभंगांची संख्या मोठी आहे. वर दिलेला अभंग सरकारी गाथ्यात आहे किंवा कसे हे मला माहिती नाही. मी तपासून सांगतो.

आपल्या दैवतांचा महिमा वाढविण्यासाठी साधू संतांच्या नावे बनावट अभंग रचना करण्याचे प्रकार फार पूर्वीपासून महाराष्ट्रात सुरू आहेत. विकिपीडियावरील हा अभंग याच प्रकारातील असावा असे दिसते. किंवा विकीपीडियासाठी लेखन करणार्‍या लेखकरावांनीही तो रचला असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. विकिपीडिया कोणीही संपादित करू शकतो. त्यामुळे तेथील संदर्भ विश्वसनीय समजले जात नाहीत. मराठी विकिपीडियाबाबत तर बोलायलाच नको.

बहिरव खंडेराव । रोटीसुटी साटी देव ।।३।। >> गणपतीबद्दल लिहिताना या चरणातील पहिल्या दोन देवांचा उल्लेख सफाईने वगळला म्हणावा की तो फारसा महत्त्वाचा नाही असा लेखकाचा समज आहे की मु़ळातच अनवधानाने राहिला की 'सध्या मुद्दा फक्त गणपतीबाबत आहे' असा दृष्टीकोन आहे?

यात बहिरव => भैरोबा => पक्षी: भैरव असा माझा समज आहे, चुकीचा असल्यास कृपया दुरुस्त करणे. खंडेराव या देवतेबाबत कोणतेही अधिकचे स्पष्टीकरण देण्याची गरज नसावी.

नव्हे जोखाई । माय राणी मेसाबाई ।।१।।
बळिया माझा पंढरीराव । जो या देवांचाही देव ।।ध्रु।।
रंडीचंडी शक्ती । मद्यमांस भक्षिती ।।२।।
|
|
तुका म्हणे चित्ती । धरा रखुमाईचा पती ।।७।।

थोडक्यात, 'जगात एकच रखुमाईचा पती^१ आहे, आणि तुका त्याचा संत आहे' असे एकदा(चे) म्हणून टाका की!

- (गणेशमूर्तिपूजक) 'न'वी बाजू.
========================================================================
^१ कृपया शब्दरचना नीट ध्यानात घ्यावी. नंतर तक्रारी चालणार नाहीत. 'एकच रखुमाईचा पती' म्हटलेले आहे, 'रखुमाईचा एकच पती' नव्हे, याची कृपया नोंद घ्यावी. 'रखुमाईचा पती' बोले तो, विठ्ठल. (चूभूद्याघ्या.) थोडक्यात, 'जगात एकच विठ्ठल आहे', असा अर्थ यातून अपेक्षित आहे; 'जगात रखुमाईस एकच पती आहे', असा नव्हे^२.

^२ 'जगात रखुमाईस एकच पती आहे' हेही कर्मधर्मसंयोगाने खरे असण्यास प्रत्यवाय नाही, परंतु येथे तो मुद्दा नव्हे.

थोडक्यात गणपती या उपदेवतेला वारकर्‍यांनी अगदी त्याज्य नसले तरी गौण ठरवले आहे असे म्हणता येईल.कारण त्यांच्या दृष्टीने विठ्ठल हाच तारणकर्ता.

"ओंकार प्रधान रूप गणेशाचे" हा तुकोबांचा अभंग नाही का? "फॉर्म" वरून तरी वाटतो आणि तुका म्हणे सिग्नेचर ही आहे.

बाकी गणपतीबद्दल असे काहीतरी गणपती उत्सवातच वाचणे मला तरी औचित्यपूर्ण वाटले नाही. केवळ माझे मत.

बरं, तुकारामांनी गंपतीला त्याज्य ठरवले असेलही, पण मग ज्ञानेश्वरांचे काय? की वर दिलेल्या ओव्याही फर्जीच आहेत? (आयला ते नुक्ते देऊन वेलांट्या-उकार द्यायचं बघा राव कोणतरी हिकडे) बहुतेक बामणी कावाच असावा तो मग.

गणपति ह्या देवतेबद्दल पळसकर जे म्हणतात त्यात काहीच चूक नाही. माझ्या वाचनानुसार ९व्या-१०व्या शतकात केव्हातरी ही मूळची 'मार्जिनल' देवता 'विद्यादाता', 'विघ्नहर्ता' अशा स्वरूपात प्रसिद्ध होऊ लागली आणि 'मेनस्ट्रीम'मध्ये दाखल झाली. पेशवे घराणे गाणपत्य होते आणि गणपतीची उपासना आणि भाद्रपदात मृत्तिकागणपतीची स्थापना हा त्यांचा कौटुंबिक कुळाचार होता. (सुवासिनींच्या अंगात येणारा 'बोडण भरणे' हाहि एक चित्पावनी कुळाचार आहे, जो प्रत्येक लग्नमुंजीनंतर चित्पावनी कुटुंबांमधून केला जात असे. सुदैवाने त्याला सार्वजनिक रूप वा लग्नमुंजीमधील एक आवश्यक विधि असे स्वरूप आले नाही हे बरेच झाले म्हणायचे!) कुळाचारानुसार शनिवारवाडयात प्रतिवर्षी गणपति बसत असे आणि तो पेशवे कुटुंबाचा वैयक्तिक कुळाचार होता. माझ्या समजुतीनुसार मूळची कोकणातील चित्पावनी असलेली ही रीत'महाजनो ये न गतः स पन्था:' ह्या अनुसार पुण्यातील काही अन्य प्रतिष्ठित सरदार-सावकार कुटुंबांनी घेतली. तरीहि १९व्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत ही प्रथा वैयक्तिक अर्चेची बाब म्हणून केवळ पुण्यात आणि कोकणस्थांमध्येच रूढ होती.

टिळकांनी सार्वजनिक चळवळीचे साधन म्हणून शिवजयंती आणि गणेशोत्सव हे सार्वजनिक उत्सव व्हावेत अशी प्रेरणा दिली. त्यांच्या त्या समाजकारणी हेतूपासून सुरुवात होऊन हे उत्सव बदलत बदलत आजच्या स्थितीला येऊन पोहोचले आहेत. सध्या ह्यामधे समाजकारण नावापुरते आणि स्थानिक पातळीवरील नेतृत्वाचे अर्थकारण अधिक अशी स्थिति आहे.

गणपतीच काय, कोठल्याच देवाचे देव्हारे माजविणे हे मी माझ्यापुरते अंधश्रद्धेचे निदर्शक मानतो.

ह्या माझ्या तत्त्वानुसार मला गणपतीहि पटत नाही आणि विठोबा आणि वारकर्‍यांच्या विठुरायावरील लाडिक भक्तीचे कौतुक हेहि मला पटत नाही. ह्यामुळे पळसकरांच्या लेखातील मला जाणवणारा 'गणपति त्याज्य पण विठोबा चालेल, नव्हे हवाच' हा विचार खटकतो.

(येथेच अवान्तर म्हणून सध्या डोकेदुखी ठरणारा 'गणपतिविसर्जन सोहळा' कसा निर्माण झाला असावा ह्याबाबत माझे विचार मांडतो. ह्या उत्सवातील गणेशमूर्ति ही मृत्तिकेचीच असावी अशी रूढि आहे. घरातील देव्हार्‍यात जरी तांब्यापितळ्याचा गणपति असला तरी ह्या उत्सवाला तो चालत नाही. मृत्तिकेची मूर्ति कितीही काळजी घेतली तरी आज ना उद्या झिजणार वा मोडणार वा फुटणार हे उघड आहे. तेव्हा पूजासोहळा यथास्थित पार पडल्यावर मूर्तीला काही इजा पोहोचण्याअगोदर तिची बोळवण करणे ओघानेच आले. सश्रद्ध भक्ताच्या मनाला सोहळ्यानंतर मूर्ति टाकून देणे वा फोडून टाकणे अर्थातच पटणारे नाही. क्लेशदायक नसलेल्या पद्धतीने ती नष्ट करण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे तिला पाण्यात सोडणे, जेणेकरून ती डोळ्याआड पाण्यात विरघळून नष्ट होईल.)

लेख वाचला. माहितीमध्ये खंडन करण्यासारखे विशेष असे काही नाही
पण प्रश्न उरतो आता पुढे काय करायचं म्हणता? :)

बरं, मग?

>> वारकरी धर्मात गणपतीला कोणतेही स्थान नाही!

हे खरं आहे असं तात्पुरतं धरलं तरीही एक मुद्दा शिल्लक राहतोच - कोणत्याही धर्माचं किंवा पंथाचं अनुसरण करणारे काळानुसार बदलत जातात. तसे वारकरीही बदलले. आज वारकऱ्यांमध्ये गणपतीविरोधात असा कोणताही आकस दिसत नाही. अनेक माळकरी आपल्या घरात गणपती आणतात आणि सार्वजनिक गणेशोत्सवातही भाग घेतात. हा एक प्रकारचा देवादिकांबाबतचा उदारमतवाद किंवा सहिष्णुता म्हणता येईल.

आणि उलट, वारकऱ्यांना तुम्ही आज जर शिकवायला गेलात की तुकोबाराय असं म्हणाले आहेत म्हणून तुम्ही गणपतीला त्यागा, तर तुम्हाला मार बसण्याचीसुद्धा शक्यता आहे.

असो.

कृपया वारी करण्याला त्याज्य ठरवणारी उपदेवता असल्यास त्याची माहिती द्यावी.

अशा चर्चांचं औचित्य आणि उपयुक्तता काय हा प्रश्न मला नेहमी पडतो. अ ब क ड देव मानावेत य क्ष ज्ञ मानू नयेत असं स संप्रदायाचं क कारणाने मत असेल तर काय फरक पडतो?

वायफळाचा मळा म्हणतात तो हाच का? :-)
शहराजाद, मलापण दे थोडे पॉपकॉर्न.

गणपती उत्सवाच्या काळात हा लेख पाहून

...क्रिकेटच्या सामन्याच्या वेळी देशी खेळांचा जाज्वल्य अभिमान, अशी त्या अभिमानांची व्यवस्थित वाटणी करता येईल.

याची आठवण झाली!

संत एकनाथांनी (इ.स. 1532-1599) एकनाथी भागवताच्या आरंभी सोळा ओव्यांतून मंगलमूर्तीला अभिवादन केले आहे.
"नमन श्री एकदंता ।
एकपणे

संत नामदेवराय (इ.स. 1270 ते 1350) भक्तांचे शिरोमणी, श्रीविठ्ठलाचे लाडके भक्त, त्यांनीसुद्धा श्रीगणेशाचे मंगलस्तवन केले आहे.

"लंबोदरा तुझा शोभे शुंडादंड । करितसे खंड दुश्‍चिन्हाचा । चतुर्थ आयुधे शोभती हाती । भक्ताला रक्षति निरंतर ।।1।।

नामदेव गाथ्यातले चौतिसावे हे पद सहा कडव्यांचे आहे.

संत नामदेवराय (इ.स. 1270 ते 1350) भक्तांचे शिरोमणी, श्रीविठ्ठलाचे लाडके भक्त, त्यांनीसुद्धा श्रीगणेशाचे मंगलस्तवन केले आहे.

"लंबोदरा तुझा शोभे शुंडादंड । करितसे खंड दुश्‍चिन्हाचा । चतुर्थ आयुधे शोभती हाती । भक्ताला रक्षति निरंतर ।।1।।

नामदेव गाथ्यातले चौतिसावे हे पद सहा कडव्यांचे आहे.

संत एकनाथांनी (इ.स. 1532-1599) एकनाथी भागवताच्या आरंभी सोळा ओव्यांतून मंगलमूर्तीला अभिवादन केले आहे.
"नमन श्री एकदंता ।
एकपणे तूचि आता ।
एकी दाविसी अनेकता ।
परि एकात्मता न मोडे'
आपल्या नमनात नाथांनी - गणेशाच्या अष्टनामाचे संबोधन वापरले आहे.

दासबोधाच्या प्रदीर्घ ग्रंथात पहिल्या दशकात समर्थ गणेशाला आमंत्रित करतात.
"ॐ नमोजि गणनायका ।
सर्वसिद्धी फलदायका ।
अज्ञान भ्रांति छेदका ।
बोधरूपा ।'
एकूण 30 ओव्यांचे मंगलचरण; मनाच्या श्‍लोकाचा आरंभ
"गणाधीश जो ईश सर्वगुणांचा - मुळारंभ आरंभ तो निर्गुणाचा...।।

'माझ्या समजुतीनुसार मूळची कोकणातील चित्पावनी असलेली ही रीत 'महाजनो ये न गतः स पन्था:' ह्या अनुसार पुण्यातील काही अन्य प्रतिष्ठित सरदार-सावकार कुटुंबांनी घेतली. तरीहि १९व्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत ही प्रथा वैयक्तिक अर्चेची बाब म्हणून केवळ पुण्यात आणि कोकणस्थांमध्येच रूढ होती.'
लेख व‌र आल्यामुळे वाच‌ला गेला. त्यात व‌रील वाक्ये साप‌ड‌ली. गण‌प‌तीची पूजा स‌ंपूर्ण‌ कोंक‌ण‌प‌ट्ट्यात अग‌दी द‌म‌ण‌ग‌ंगेच्या द‌क्षिण तीरापासून कार‌वार‌प‌र्य‌ंत पूर्वापार मोठ्या भ‌क्तिभावाने स‌र्व‌ जातीज‌मातीत केली जाते अल‌ब‌त्ता त्यांची पूजाप‌द्ध‌ती ही चित्पाव‌नांपेक्षा वेग‌ळी आहे. गौरीग‌ण‌प‌तीच्या या उत्स‌वाचा चेह‌रामोह‌रा ब‌हुज‌न‌स‌माजाचाच आहे. अग‌दी ठाणे-राय‌ग‌ड‌म‌ध‌ले आदिवासीसुद्धा ग‌ण‌प‌ती पुज‌तात, प‌ण तो साख‌र‌चौथीला म्ह‌ण‌जे पितृप‌क्षात‌ल्या च‌तुर्थीला. मोठ्या आन‌न्दाने रात्र‌ जाग‌वून हा स‌ण साज‌रा होतो. यात म‌द्य‌मांस‌सुद्धा निषिद्ध‌ न‌व्ह‌ते. प‌ण आता या लोकांचे 'उन्न‌य‌न' का काय‌सेसे झाल्यामुळे ती प्र‌था मागे प‌ड‌त चाल‌ली आहे.
ख‌रे त‌र स‌माज‌शास्त्रीय‌ दृष्टीने आप‌ल्या स‌र्व‌ स‌णारीतींचा धांडोळा घेत‌ला गेला पाहिजे. एका छोट्याशा स‌माजाच्या प्र‌था याच ज‌णू स‌र्व‌ समाजाच्या प्र‌था असे ग‌ण‌ले जाऊ न‌ये.

मुळात लेखाची सुरुवात 'आप‌ला ध‌र्म'ने होऊन 'वार‌क‌री ध‌र्मा'व‌र लेख क‌सा जातो, ही गंम‌त आहे.
मूल‌त: एखाद्या विचार‌स‌र‌णीच्या ज्या शाखेला 'मास फॉलोइंग' अस‌त‌ं त्याच्याव‌र विरोधी विचार‌स‌र‌णीचा काय‌म डूख अस‌तो. तेव्हा त्या मासेस ना काही क‌ळ‌त नाही, त्यांना अक्क‌ल नाही, त्यांना त्यांच्या गुलाम‌गिरीची जाणीव नाही इ. टिपीक‌ल वाद घात‌ले जातात. ग‌ण‌पती हा ब्राह्म‌णांचा, ब्राह्म‌णांनी 'ओव्ह‌र‌रेट' केलेला देव हे स‌म‌स्त डाव्या लोकांम‌ध्ये गृहीत‌क आहे. आता ते असं विठ्ठ‌लाब‌द्द‌ल बोलाय‌ची हिंम‌त क‌र‌तील का, ही गंम‌तीची आणि पाह‌ण्यासारखी गोष्ट आहे. कार‌ण मूळ हिंदू देव/मूर्तीपूजेला विरोध असेल त‌र तो स‌र‌स‌क‌ट असाय‌ला ह‌वा. मागे एक‌दा ध‌न‌ंज‌य क‌र्णिक ह्या लोक‌स‌त्ताच्या ज्येष्ठ प‌त्र‌कारांब‌रोब‌र ह्या बाब‌तीत वाद झालेला. तो एक अजून वेग‌ळाच मुद्दा.