विकास म्हणजे नक्की काय?

उत्तम.
तुमची धारणा माणूस जास्त वर्षे जगला, त्याने जास्त शिक्षण घेतले आणि भरपूर खाल्ले म्हणजे जास्त प्रगत झाला अशी दिसते.

आता मी तुम्हाला काही प्रश्न विचारतो.
१. जास्त जगणे हे जास्त चांगले असेल तर जगणे हे चांगले हे आलेच. म्हणजे माणूस पूर्वी चांगला जगत होता तो पिरियड आता वाढला आहे असे आपल्याला म्हणायचे आहे. पण समजा जर पूर्वी जगणे हे वाईट (दु:खदायक, इ) असेल तर तश्याच प्रकारे अजून जास्त जगावे लागणे म्हणजे जास्त चांगले का वाईट? नुसते आयुष्य वाढवून (आणि लोकसंख्या वाढवून) प्रगती झाली आहे असे म्हणणे अर्धवट आहे. प्रगतीचा निकष किती जगला पेक्षा कसा जगला हा असायला हवा. आता कसा जगला चे सगळे/काही निकष जर सुधारलेले आढळले तर आयुष्य वाढणे सोन्याहून पिवळे. अन्यथा मला त्याबद्दल प्रश्न चिन्ह आहे.
१ अ. हे अधिकचे आयुष्य फुकट मिळत नाही. तसा माणूस नशीबवान असेल तरी १०० वर्षे जगू शकतो. Life expectancy at birth किती टक्के ने वाढायला (अगोदर ५५ असेल तर नंतर ६० व्हायला) प्रचंड मोठी फार्मा-मेडिसीन्-हेल्थ इंडस्ट्री उभी राहीली आहे. दोन बिंदू घेऊन किती आयुष्यमान वाढायला किती world health gdp वाढला हे पाहून जगाने याची किती किंमत मोजली आहे याची कल्पना यावी. इतक्या किंमतीची जगाची इतर सुबत्ता गेली म्हणायला हरकत नाही.
१ ब. असेच सगळे लोक जगू लागले आणि जास्त जगू लागले तर ...असू द्या विषय मोठा आहे.

२. साक्षरता
२ अ. शिक्षण ही लायाबिलिटी आहे. ते काही जेवण नाही. ते जीवनाच्या इतर उद्दिष्टांचे साधन आहे. त्याला प्रगतीचा निकष म्हणणे चूक असावे. त्याचा एखादा परिणाम घेतला तर बरे होईल.
२ ब. शिक्षण बोर असते. त्याने सगळे बालपण सडते. स्वतःचे पैसे खर्च होतात. सरकारचे पैसे खर्च होतात.
२ क. भारतातले ६५% लोक शिक्षित आहेत असे निदर्शित करणारी कुठली सामाजिक डेवलपमेंट सांगू शकता का (जी अन्यथा शक्य नाही)?

३. सुबत्ता
तसे सुबत्तेचे बरेच मानक असावेत. पण असो. अन्नधान्य घेऊ.
उत्पादन हा एकच निकष होऊ शकत नाही. Composition, variety, availability, affordability, distribution of ownership, prices, price variations, preferences, quality, nutrition, taste, असे अनेक घटक आहेत. पण हा एक अतिशय योग्य निकष आहे. या निकषावर प्रगती झाली आहे का हे पाहण्यासाठी वेगवेगळ्या डायमेंशन्स मधे काय काय झाले आहे ते पाहणे गरजेचे आहे. शिवाय नैतिकता पण मधे येऊ शकते. म्हणजे अगोदर १०० लोक ठीकठाक खायचे पण आदर्श प्रमाणापेक्षा कमी, ५० लोक कमी खायचे पण जगायचे आणि नव्या केस मधे १४८ लोक आदर्श खातात पण २ लोक सरळ मरतातच असे दिसून आले तर तुलना कशी करायची?

आता हवा, पाणी, अन्न, वस्त्र, निवारा, सुरक्षा, व्यवसाय, वेळ असणे(आपले लेबर नीट किमतीचे असणे आणि जीवनशैली नीट असणे), मनोरंजन, स्वच्चता(सौंदर्य, प्रदूषण नसणे), स्वातंत्र्ये (संचार, वक्तव्य, इ), जि़ज्ञासापूर्ती (विज्ञानाची प्रगती, इ), विश्वशांतीची भावना (सुखासमाधानाची भावना,एकूण जग ठिक दिशेने चालले आहे अशी भावना, तशा घटना, पुढच्या पिढ्यांसाठी सर्व आलबेल आहे अशी भावना) या खर्‍या प्रगतीच्या निदर्शक आहेत असे मला वाटते. यात तुम्ही बदल सुचवू शकता. मग या पैकी प्रत्येकाला वेट द्यायचे आणि मिनिमम डिझायर्ड लेवल तरी ओलांडली नाही ना हे पाहायचे.