चहा-बिस्किटाची प्रेमकहाणी

चहा-बिस्किटाची प्रेमकहाणी

- प्रभाकर नानावटी

बासुंदीसारख्या भरपूर गोड असलेल्या व उकळून उकळून मूळ चवच नष्ट केलेल्या 'अमृततुल्य' कडक चहाबरोबर बिस्किट हवेच अशी एक मानसिकता रूढ झाल्याचे आपल्या लक्षात आले असेलच. मग त्या बिस्किटाची चव आणखी गोड, वा खारट वा तोंडात टाकल्याबरोबर लोण्यासारखी विरघळणारी, वा सपक, वा बेचव, वा शुंठ-वेलदोड्यासारखी घमघमणारी वा कुरकुरीत अशी काहीही असली तरी चालेल. चहा-बिस्किटाची चटक नसणारा भारतीय अगदीच विरळ असणार. चहाबरोबर 'बिस्कूट' हा 'देशी रोमान्स' आज आपल्या नित्य परिचयाचा वाटत असला तरी शंभर-दीडशे वर्षापूर्वी याच चहा-बिस्किटांच्या चवीचा आनंद लुटणाऱ्यांना प्रखर विरोधाचा सामना करावा लागत होता हे सांगूनही खरे वाटणार नाही. कारण उच्च जातीवर्गाच्या धार्मिक रूढी-नियमामध्ये तो बसणारा नव्हता. प्रसंगी त्याच्यावर ज्ञाती (जाती) बांधवाकडून बहिष्कार घातला जात होता. प्रायश्चित्ताची रकम अदा केल्याशिवाय त्यांच्या घरच्या कुठल्याही सण-समारंभाला वा सुख-दुःखाच्या प्रसंगात कुणीही जात नव्हते. उच्च जातीच्या प्रत्येक गोष्टीचे (अंध)अनुकरण करणाऱ्या इतर जातीनेसुद्धा हाच कित्ता गिरवला होता. त्यामुळे इतर वर्गाकडूनसुद्धा बिस्किट-ब्रेडला विरोध सहन करावा लागला. परंतु बिस्किट व ब्रेड यांना इतका विरोध का सहन करावा लागला व नंतरच्या काळात बिस्किटाचे (व ब्रेडचेसुद्धा!) 'हिंदू'करण कसे झाले हे जाणून घेणे वाचकांना आवडेल म्हणून हा लेखनप्रपंच.

खरे पाहता हा भारतीय समाज पुरातन काळापासून कित्येक वर्षे बिस्किटसदृश असे काही तरी सकाळ-दुपारच्या नाष्ट्याबरोबर काहीना काही तरी खातच असेल. आपल्या विविधांगी समाजातील खाद्य पदार्थामध्ये विविधता होती. त्या त्या प्रदेशातील शेती, जंगल व पाळीव प्राण्यांच्या दूध-अंडी-मांस यासारख्या खाद्य उत्पादनानुसार खाण्याच्या सवयी रूढ झाल्या. त्यातही अरब, पारशी व नंतरच्या काळात पाश्चिमात्य देशवासी यांच्या स्थलांतरामुळे त्या त्या देशातील खाद्य पदार्थांची चव चाखली गेली. त्यातील आवडलेल्या काही पदार्थांना बनविण्याच्या पद्धतीत विविधता आली.

पोर्तुगीजानी गोव्यामध्ये बेकरीचा धंदा सुरू केला. त्या काळी बेकरी उत्पादनाला योग्य गव्हाचे पीठ मिळत नव्हते, ब्रेडच्या fermentationसाठी आवश्यक असलेले यीस्ट उपलब्ध नव्हते. योग्य प्रकारचे ओव्हन नव्हते. तरीसुद्धा ओव्हनऐवजी तंदूर, यीस्टऐवजी ताडी, व स्थानिक गव्हाचे पीठ वापरून ब्रेडसदृश 'पाव' तयार करण्यात येत होता. (नंतरच्या काळात इराणहून मैदा आल्यानंतर ब्रेडची गुणवत्ता सुधारली.) पावाच्या चवीची सवय त्यांनी स्थानिक ख्रिश्चन समाजाला लावली.

गोवा-पांडीचेरीमध्ये पोर्तुगीजांनी curd tarts व फ्रेच croissant आणल्याप्रमाणे ब्रिटिशांनी त्यांच्या छावण्या असलेल्या कलकत्ता, मद्रास, मुंबई, दिल्ली यासारख्या शहरात त्यांच्या देशातील ब्रेड, केक, बिस्किट इत्यादी बेकरी उत्पादनांची दुकानात सुरेख मांडणी करून स्थानिक उच्चभ्रूंचे लक्ष वेधले. बेकरीतील बहुतेक उत्पादने नाशवंत या सदरातल्या होत्या. अपवाद फक्त बिस्किटांचा. त्या दीर्घकाळ टिकत होत्या.

बिस्किट मात्र ब्रिटिशांनी आपल्याला दिलेली खास भेट होती. ब्रिटनमधील औद्योगीकरणाच्या सुरुवातीच्या त्या कालखंडात हंट्ली अँड पामरसारख्या कंपन्यांनी ब्रिटनमधील यांत्रिकीकरणातून मोठ्या प्रमाणात तयार होत असलेल्या बिस्किटांची वेळोवेळी आयात करून धंद्यात जम बसवला. सुरुवातीच्या त्या काळात बिस्किट हे उच्चभ्रू वर्गाचे खाद्य म्हणून नावलौकिक मिळवलेले खाद्य पदार्थ होते व त्याच्या किंमती गरीबांना परवडण्यासाऱख्या नव्हत्या. त्याचप्रमाणे त्या धार्मिकरित्याही निषिद्धही होत्या. त्यामुळे एतद्देशीयांना फक्त 'विंडो शॉपिंग' वर समाधान मानावे लागत होते.

हिंदू समाजामध्ये आहार पदार्थांना धार्मिक व नैतिक आयाम दिल्यामुळे या धर्माच्या जाती व्यवस्थेतील स्पृश्यास्पृश्यतेची सर्व प्रकारची बंधने या अन्नपदार्थांनासुद्धा चिकटवण्यात आली होती. भारतीय अन्नपदार्थांच्यातील चवींची वैविध्यता व वेगवेगळ्या ठिकाणाहून आलेल्या अन्नपदार्थांची स्वीकृती व त्यांचे भारतीयीकरण असा शेकडो वर्षांचा त्यांचा इतिहास असला तरी कुठल्याही नवीन पदार्थाला विरोध ठरलेला होता. १९व्या शतकातील सनातनी हिंदूंना माहितीत नसलेल्या बिस्किट-ब्रेडसारख्या म्लेंच्छ (हा शब्दप्रयोग परदेशी, जातीबाह्य व आपल्यावर आक्रमण करणारे इत्यादींना सरसकटपणे केला जात होता) अन्नपदार्थाविषयी तिटकारा असणे स्वाभाविकच होते. त्यामुळे बिस्किट वा ब्रेड यांनासुद्धा त्यांनी जातीबाह्य ठरविले. यांचा स्पर्श (व चवही) त्यांना नकोसा वाटत होता. त्यांच्या मते बिस्किट, ब्रेडच नव्हे तर लिंबूपाणी व बर्फसुद्धा अपवित्र ठरल्या होत्या. त्यांच्या सेवनामुळे आपण रौरव नरकात जाऊ ही भावना त्यांच्या मनात घर करून होती. या पदार्थांचे सेवन करणाऱ्यांना त्यामुळे समाजबाह्य ठरवले जात होते.

बाल-पाल-लाल या क्रांतिकारी त्रयीमधील बिपिनचंद्र पाल यांनी याविषयीचे अनुभव त्या काळच्या एका पत्रिकेत लिहिले आहेत. “इंग्रजी शिकलेले काही मध्यमवर्गीय सुशिक्षित भद्र लोक बंगालमधील एका शहरात आपल्या घरी चहा बिस्किट घेत आहेत, याचा सुगावा काही सनातन्यांना लागला. बाबा-पुता करून त्यांच्या तावडीतून सुटून बहिष्कारापासून वाचवून घेण्यात ते शेवटी यशस्वी झाले,” असे त्या घटनेचे त्यांनी वर्णन केले आहे. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांनासुद्धा पुण्यातील पंचहौद ('ग्रामण्य') प्रकरणात मिशनऱ्यांच्या बरोबर 'चहा बिसकूत' खाल्ल्याच्या काही खोडकर लोकांच्या आरोपामुळे भरपूर मनस्ताप सहन करावा लागला.

बिस्किटाभोवतीच्या अशा प्रकारच्या कलंकामुळे कुठल्याही जातीचे लोक बेकरीमध्ये काम करण्यास तयार होत नसत. १६२३ साली गुजरातमध्ये इंग्रजांनी पहिली बेकरी सुरुवात केली. परंतु तेथील एकही हिंदू त्या बेकरीत काम करायला तयार झाला नाही. त्यांच्या मते ब्रेडमध्ये ताडी व अंड्यांचा वापर केला जात होता व हे दोन्ही पदार्थ अपवित्र मानले जात होते. मुस्लिम व काही अस्पृश्य जातीच्या कामगारांकडून काम करून घेतल्यामुळे सवर्ण हिदूंनी त्या बेकरीवर व बेकरीच्या उत्पादनावर बहिष्कार घातला. मुळात जातीस्तरावरील वरच्या जातीचा माणूस खालच्या स्तरातील माणसाच्या हातचे खाणे अशक्य कोटीतील गोष्ट होती. जातीनियमांची बंधनं पाळणे अनिवार्य होते. ही बंधनं न पाळल्यास त्यांना जातीच्या बाहेर ठेवले जाई. त्यामुळे त्या काळात एकाही सवर्ण हिंदूच्या मालकीची बेकरी नव्हती. कुणीतरी तसे प्रयत्न केल्यास त्यांच्यावर बहिष्कार घालण्यात येत होते.

भारतातील उद्योगव्यवस्था जातीभेदामुळे तेवढीशी प्रगती करू शकली नाही; विशेष करून आहारपदार्थाचे उत्पादन करणाऱ्यांना फारच कठिण काळ होता. येथील जातीव्यवस्थेतील जाचक अटीमुळे बेकरी उद्योग जास्त करून ख्रिश्चन व पारशांच्या हातात गेले. येथील कामगारवर्ग मुस्लिम समाजातून आलेला होता.

जेव्हा एखाद्या गोष्टीचा अतिरेक होतो तेव्हा समाजमन बंड करून उठते. १९व्या शतकातील समाजाचे असेच काही तरी झाले असावे. काही जण रूढी-परंपरांचे, त्यातील जाचक अटींचे पालन करण्यास नकार देऊ लागले, चिकित्सा करू लागले, प्रश्न विचारू लागले. युरोपच्या पश्चिमी देशातील पुरोगामी व आधुनिक विचार असलेली जीवनशैली त्यांना आकर्षित करू लागली. साधे वाटणारे हे बिस्किट या बंडाचे प्रतीक झाले. जातीव्यवस्थेला विरोध करण्यासाठी चहा-बिस्किट खाणे हे निमित्त ठरले. मोठ-मोठ्या शहरातील तरुण वर्ग छुपे-छुपे इराण्यांच्या हॉटेलमधील चहा-बिस्किटांचा आस्वाद घेऊ लागला. प्रार्थनासमाज वा ब्रह्मोसमाज या आधुनिक विचारांची चर्चा करणाऱ्या व त्याप्रमाणे आपली जीवनशैली बदलू पाहणाऱ्या मवाळ संस्थेतील सभांचा शेवट चहा-बिस्किट (वा काही वेळा शेरी व बिस्किट) यांनी होत असे. आंग्लाळलेली ही मंडळी सनातन्यांना धक्का देण्यात पुढाकार घेत होते. सनातन्यांच्या मते हिंदू धर्म बुडविण्यात बिस्किटाचा हातभार होता. हिंदूविरोधी बिस्किट राष्ट्रविरोधीसुद्धा समजले जाऊ लागले. त्याचप्रमाणे साहेबांची नक्कल करणाऱ्यावर त्यांचा राग होता. त्याचबरोबर चर्चमधील रविवारच्या प्रार्थनेची सांगता पाद्रीच्या हाताने पवित्र (holy) पाण्यात बुडवलेल्या बिस्किट खाण्यातून होत असे. गंमत म्हणजे जर जानवे वा कुठलेही जातीनिर्देशक खुणा खुंटीवर अडकवून मुस्लिमांच्या (वा म्लेंच्छांच्या) हातांनी बनविलेले बिस्किट-ब्रेड खाण्यास कुणाचीच हरकत नव्हती. अशा प्रकारच्या तडजोडी अनेक प्रकारच्या रूढीविरोधी कृत्यांना त्या काळी लागू केल्या जात होत्या.

(निषिद्ध समजलेल्या) बिस्किटाला होत असलेला हा टोकाचा विरोधच त्याला एका प्रकारे छुपे आकर्षण प्राप्त करून देत होता. त्याची एकदा तरी चव चाखून पहावी असे धाडसी विचार तरुण वर्गाच्या डोक्यात येत होते. युरोपियन 'साहेबां'च्यासाठी खास सजवलेल्या दुकानाच्या समोरील बिस्किटाच्या थप्पेच्या थप्पे शहरी मध्यम वर्गातील तरुणांना खुणावू लागले. हा तरुण वर्ग काही तरी युक्त्या-प्रयुक्त्या लढवत बिस्किटावर ताव मारू लागला. हिंदू उच्च जातीतील मुलं धार्मिक बंधनांना झुगारत हायस्कूल-कॉलेजातील आपल्या मुस्लीम मित्रांकडून बिस्किटं मागवून खाऊ लागले. घरातील मोठ्यांचा विरोध पत्करून चोरून खाल्लेल्या वस्तूंची चवच न्यारी असते, असे त्यांना वाटू लागले.

१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात देशभरात ठिकठिकाणी बिस्किटाचे उत्पादन करणाऱे कारखाने निघाले. केरळमधील थलसेरी येथील एक व्यापारी, मांबल्ली बापू, ब्रह्मदेशमधून दूध, चहा व ब्रेड मागवून जहाजातून इजिप्तमधील ब्रिटिश सैनिकांना पुरवठा करणारा ठेकेदार होता. १८८०मध्ये त्यांनी रॉयल बिस्किट फॅक्टरी सुरू केली. १८९२मध्ये कलकत्ता येथील एका छोट्याशा खोलीत (व लहान ओव्हनवरची वापर करत) ब्रिटानियानी (मूळ नाव गुप्ता अँड कंपनी) स्वीट अँड फॅन्सी बिस्किटचे उत्पादन करून विक्री करू लागली. पहिल्या जागतिक युद्धाच्या सुमारास सुमारे आठ बिस्किटाच्या आठ कारखाने व अनेक बेकरी वेगवेगळ्या शहरात होत्या.

हळू हळू का होईना, बिस्किटाला समाजात मान्यता मिळू लागली. परंतु ते तितकेसे सोपेही नव्हते. हजारो पिढ्यापासून पाळत आलेल्या धार्मिक रूढी-परंपरा व नियमांनी यांच्या जीवनावर अधिकार गाजविलेला होता. आणि त्या नियमांची पायमल्ली करणे त्यांच्या जिवावर आले. परंतु या समस्येलाही एक नामी उत्तर शोधण्यात आले. त्याचे उत्तर शोधणाऱ्याचे नाव होते लाला राधा मोहन.

या लालांनी १८९८मध्ये दिल्ली येथे हिंदू बिस्किट कंपनी या नावाच्या एका कंपनीची स्थापना करून बिस्किटाचे उत्पादन व विक्रीचा व्यवसाय सुरू केला. पुढील २० वर्षांत या कंपनीचे ५५ प्रकारची बिस्किटे बाजारात आली. त्यांची नावेही गमतीशीर होतीः कँटीन, कॅबीन, इंपीरीयल, करोनेशन इ.इ. त्याचबरोबर ही कंपनी ३० प्रकारचे केक्सचे उत्पादन करून विकत होती. या काळात या कंपनीला अनेक पारितोषकं मिळाली. पहिल्या जागतिक युद्ध काळात ब्रिटिश सैन्याला लागणाऱ्या मिलिटरी ग्रेडच्या बिस्किटांचा पुरवठा करणारी ती प्रमुख कंपनी होती.

परंतु लालाचे स्वप्न ब्रिटिश सैन्याला बिस्किटं पुरवण्यातील अव्वल कंपनी इतकेच मर्यादित नव्हते. त्याला जाती-पोटजातींच्या अस्मितेत अडकलेल्या हिंदूंच्यामध्ये बिस्किटाचा प्रसार करायचा होता. त्यासाठी त्यानी आपल्या कारखान्यासाठी फक्त उच्च (बहुतांश ब्राह्मणच) जातीच्या कामगारांची नेमणूक केली. त्यामुळे हिंदूना त्याची उत्पादनं प्रदूषित न वाटता पवित्र वाटू लागले या पवित्रतेच्या शिक्क्यामुळे बिस्किटांची मोठ्या प्रमाणात विक्री होऊ लागली. १८९८च्या या कंपनीच्या जाहिरातीत बिस्किटे तयार करण्याच्या व पॅकेजिंगच्या प्रत्येक टप्प्यावर फक्त उच्चजातीचेच कामगार हाताळतील याची हमी दिली होती. त्याचप्रमाणे या बिस्किटासाठी फक्त दूधच वापरले जात असून कुठल्याही प्रकारचे पाणी वापरले जात नाही. असा उल्लेख होता. याचा परिणाम असा झाला की इतर छोट्या मोठ्या कंपन्यासुद्धा त्यांच्या बिस्किटांच्या नावापुढे 'हिंदू' असे लेबल चिकटवून ग्राहकामध्ये गोंधळ माजवू लागले. ग्राहकांना ही बिस्किटेसुद्धा हिंदू बिस्किट कंपनीचेच आहेत असे वाटू लागले. शेवटी वैतागून मूळ हिंदू बिस्किट कंपनीने आपले नाव बदलून दिल्ली बिस्किट कंपनी असे ठेवले. बिस्किटाच्या हिंदू नावाच्या लोकप्रियतेच्या फायदा घेत वेस्टर्न स्टाइल बिस्किटे बनविणारी ब्रिटानिया कंपनीसुद्धा हिंदू बिस्किट या नावाने आपला माल खपवू लागली. १९५१मध्ये दिल्ली बिस्किट कंपनीला ब्रिटानिया कंपनीने विकत घेतली.

याच कालखंडामध्ये हिंदू बिस्किटांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्धी मिळू लागली. १९१७ सालच्या अमेरिकेतील कॉलियर या साप्ताहिकात मॅडम लुई बॉकेटचा एक लेख प्रसिद्ध झाला होता. त्यात तिने एका हिंदू ऑफिसरकडून पीठ, लोणी व चीज वापरून केलेल्या बिस्किटाची रेसिपी मिळविलेल्या हकीकतीचे वर्णन केले होते.युनायटेड प्रॉव्हिन्स (आताचा उत्तर प्रदेश)च्या रेल्वे प्लॅटफॉर्मवर व शहरातील बाजारात बिस्किटांची विक्री होत असलेले वर्णन अतुलचंद्र चटर्जी यानी आपल्या १९०८साली प्रकाशित केलेल्या पुस्तकात केले आहे. मुस्लिम समाजालासुद्धा हिंदू बिस्किट खाण्यात काही गैर वाटत नव्हते व रेल्वेच्या प्रवासात लहान मुलं, अपंग व वृद्ध यांची खाण्यासाठी हिंदू बिस्किटाची मागणी वाढत होती, असे त्यांनी नमूद केले होते.

बिस्किटासंबंधीच्या समाजाच्या मानसिकतेत बदल होण्यात १९०५च्या सुमारास गांधीजींनी सुरू केलेल्या स्वदेशी चळवळीचा वाटाही आहे. या काळात स्वदेशी वस्तूंचाच वापर करण्यास भर देण्यात आला होता. त्यामुळे या कालखंडात बिस्किटांचे काऱखाने ठिकठिकाणी सुरू झाले. कमी भांडवलावरील हे कारखाने स्थानिक लोकांना रोजगार देण्यात पुढाकार घेऊ लागले. व सामान्यांना परवडणाऱ्या दरात बिस्किटं विकणे शक्य होऊ लागले. नंतरच्या कालखंडात रोजगार मागे पडून जेबी मंघाराम व पार्ले कंपन्यानी यांत्रिकीकरणावर भर देत बिस्किटं स्वस्त दरात देऊ लागल्या.

भारतात फार कमी लोक असतील, ज्यांनी आयुष्यात एकदाही बिस्किट खाल्ले नसेल. यामुळे इतके वर्षे होऊनही बिस्किटाची लोकप्रियता कमी झालेली नाही. गरिबांपासून, श्रीमंतापर्यंत आणि गावापासून शहरापर्यंत प्रत्येक वर्गातील लोक हे बिस्किट खातात. ९०च्या दशकातील मुलांसाठी बिस्किट आणि चहा किंवा दूध हे एक खाण्याचे कॉम्बिनेशन होते.

आजही असे लोक आहे ज्यांची चहा पिण्याची सवय बिस्किटाशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही. अतिशय स्वस्त आणि चविष्ट हे बिस्किट केवळ भारतातच लोकप्रिय नाही तर जगभरातील अनेक देशांमध्ये ते आवडीने खाल्ले जाते.

अशा प्रकारे एके काळचा निषिद्ध समजलेला हा खाद्य प्रकार बघता बघता स्वतंत्र भारतातील प्रत्येक हिंदूंच्या घरात कसा काय प्रवेश केला हे कळलेच नाही.

चहाचा एक घोट घेतला की कामगाराला काम करण्यासाठी नवी रग येते.चहाचा एक घोट घेतला की अभ्यासासाठी रात्र सरून जाते..चहाचा एक घोट घेतला की कित्येक आठवणी ताज्या होतात..पण या चहा सोबत त्याच्या जोडीदारांना कसं विसरून चालेलं बरं..? हो जोडीदारच..म्हणजे बिस्किट हो..! आणि भारतातील बिस्किट उत्पादकांनी त्या बाबतीत भारतीय माणसावर फार मोठ्ठे उपकार केलेत असे म्हणायला काहीच हरकत नसावी.

संदर्भ - The story of how Hindus stopped distrusting biscuits and began eating them