मै लडकी का दीवाना - अर्थातच एक स्त्रीवादी समीक्षा

आपल्याकडच्या उच्चभ्रूंमध्ये हिंदी चित्रपट आणि त्यातल्या सगळ्याच गोष्टींना नावं ठेवण्याची एक फॅशन आहे. या पी-क्रिटकांना ('पी-सेक'च्या चालीवरच लिहीताना, क्रिटीक या शब्दाचं मराठीकरण करताना त्याचा कीटक या शब्दाशी असणारं शब्दसाधर्म्य विसरू नये.) बाकी काही नावं ठेवण्यासारखं मिळालं नाही की चित्रपटातल्या जुनाट, सनातनी मूल्यांवर हाणण्यात मजा येते. एकीकडे "घाऊक तिरस्कार करू नये" वगैरे उपदेशामृत पाजायचं आणि वर पुन्हा हिंदी चित्रपटांचा एकेक करून घाऊक तिरस्कार करायचा, ही या उच्चभ्रूंची पारंपरिक रीत. एकतर्फी विचार करून, प्रेक्षकांवर एकतर्फी दोष ढकलणाऱ्या सडक्या समीक्षक जमातीला हिंदी सिनेमाचं महत्त्व समजवणं ही आजच्या काळाची एक महत्त्वाची गरज बनलेली आहे. (अच्छे दिन आपोआप येणार नाहीत, त्यासाठी आपल्यातल्या प्रत्येक देशप्रेमी (=मोदीप्रेमी, आठवा शुभा मुद्गल आणि कोणीसा 'येणारनााय') व्यक्तीला मेहेनत करावी लागणार आहे.) कोणत्याही साहित्य, कलाकृतीची वेगवेगळ्या पद्धतींनी समीक्षा करता येते. आमची (=आम्हाला बहाल केली गेलेली) खासियत स्त्रीवादाची असल्यामुळे आम्ही आज आम्हाला आवडलेल्या एक कलाकृतीची स्त्रीवादी समीक्षा करणार आहोत.

सर्वप्रथम, 'मै लडकी का दीवाना' हे कोणत्याही इतर उच्च कलाकृतीसारखंच 'विधान' आहे. कोणतीही कलाकृती ही चिन्हांचाच खेळ असते असं एक फसवं विधान या संदर्भात करता येईल. पण दृष्य माध्यमातून सादर केलेली कलाकृती ही चिन्हांपेक्षाही व्यापक रूप घेऊन एक शाब्दिक आकारही घेते. म्हणजे अनेक मितींमध्ये स्थान असणारं एखादं ओरिगामी-प्रॉडक्ट सोडवून शेवटी त्याचा द्विमितीय कागद निर्माण करता येतो आणि सैद्धांतिक पातळीवर, कागदाचे तुकडे किंवा घड्या करून शेवटी द्विमितीय कागद एकमितीय वस्तूत रूपांतरीत करता येतो, तसं. या गाण्याच्या बाबतीत म्हणायचं असेल तर संगीत, नृत्य, कृती, चेहऱ्यावरचे भाव या सगळ्या गोष्टींच्या घड्या करून ते शब्द या एकाच मितीत बसवता येईल. त्यामुळे या गाण्याकडे पाहताना यातले शब्द महत्त्वाचे आणि बाकीच्या गोष्टींचा अन्वय त्या दिशेने लावणं महत्त्वाचं आहे.

त्यावर असा आक्षेप घेता येतो की फक्त शब्द स्त्रीवादी असतील म्हणून दृक्-श्वाव्य कलाकृती स्त्रीवादी होते का? याच्या उत्तराकडे आपण नंतर येऊच, पण त्या आधी शब्दांमधून बाकी कलाकृती समजून घेऊ या.

गाण्याची सुरूवातच ऐका; सुरूवातीला स्त्रीच्या आवाजातले संगीताचे तुकडे झाल्यावर स्त्रियांचं वर्णन करणारी आठ विशेषणं वापरली आहेत. शिवाय ही विशेषणं वापरताना एकेका स्त्रीबद्दल बोलतो आहोत अशी या विशेषणांची रूपं आहेत. समस्त स्त्रीवर्ग असा, अशा प्रकारचं घाऊक (समीक्षकी!) सरसकटीकरण या कोरसमध्ये आणि संपूर्ण गाण्यातच नाही. "ओ जानेजा, ओ गुलबदन..." अशा प्रकारचं एकारलेपण शब्दांमध्ये लिहील्याचा आरोप या बोलांवर लावता येईल; पण हाच तर व्यक्तिवादाचा यथायोग्य सन्मान आहे. शिवाय त्यात "मै भी यहां, तू भी यही" असं म्हणत स्त्री-पुुरुष दोघेही समान पातळीवर आहेत याचाच उच्चार उच्चरवात केलेला आहे.

यापुढे हीरो अक्षय कुमारची एंट्री होते. त्याचे शब्द आहेत, "मै लडकी का दीवाना" आणि आजूबाजूला अनेक स्त्रिया तिथे दिसतात. यावरून हे स्पष्ट आहे की हा हीरो, नेहेमीच्या ठोकळेबाज womaniser गुलछबूंपमाणे गुलछर्रे उडवणारा नाही तर एकपत्नीव्रत किंवा monogamy मानणारा आहे. स्त्रीचं शोषण करणाऱ्या सामाजिकतेला नाकारणाऱ्या पहिल्या, शीर्षकओळीतून दाखवून पुढे कवी लिहीतो, "लडकी ना होती, कुछ भी ना होता। तू भी ना होती, मै भी ना होता।" याचा अर्थ स्वयंस्पष्टच आहे. स्त्रीशिवाय काहीही शक्य झालं नसतं. "प्रत्येक यशस्वी पुरुषामागे एक स्त्री असते", असं म्हणणाऱ्यांनी स्त्रीला मागेच ठेवलेलं आहे. पण स्त्रीशिवाय काहीच होणं शक्य नाही असं म्हणणारे कवी देव कोहली हे हिंदी चित्रपटांसाठी लिहीणाऱ्या गीतकारांमधले आद्य स्त्रीवादी आहेत हे कसं नाकारता येईल?

पुढे कडव्यामध्ये कवी वेगवेगळ्या देशांतल्या स्त्रियांची वेगवेगळी वैशिष्ट्य आहेत असं सांगतो. अर्थातच हे रूपक असल्यामुळे आपण याचा शब्दशः अर्थ घेऊ नये. किती चातुर्याने कवी आपल्याला स्त्रिया वेगवेगळ्या प्रकारच्या असतात हे सांगतो. पुरुषांकडून स्त्रियांना एकचएक अपेक्षा नसते, कोणाला काय आवडेल याचे साचे बनवता येत नाहीत हे वैज्ञानिक सत्य कवीकडून किती सहजरित्या प्रकट होतं! यापेक्षा स्त्रियांचं चांगलं वर्णन आणखी कोणालाही करणं शक्य नाही ... असं वाटेल. पण दुसऱ्या कडव्यात कवी त्याही पुढे जातो. गोऱ्या रंगाचं भयंकर फेटिश असणाऱ्या आपल्या देशात आणि विशेषतः बॉलिवूडमध्ये, सावळी स्त्रीसुद्धा सुंदर दिसते, असा दावा करणारा हा कवी बंडाचं निशाणच फडकवतो. आणि फक्त स्वभाव आणि सौंदर्य यातच स्त्रियांना मर्यादित न ठेवता, स्त्रिया अगदी चंद्रावर जाण्याइतक्या हुशार, कर्तबगार आणि धाडसी आहेत याचाही प्रत्यय देणारी ओळ दुसऱ्या कडव्यात येते.

आता यापुढे असा आक्षेप घेता येतोच की तुम्ही स्त्रीवादी तुम्हाला सोयीचं असेल तेवढंच पाहता. आणि तो घेणं काही अंशी योग्यच आहे. गाण्याची समीक्षा करताना फक्त शब्दांमध्येच अडकून राहू नये. गाणं, नृृत्य ही दृश्यकला आहे, आणि त्याची समीक्षा सगळ्या अंगांनी झालीच पाहिजे.

तर गाण्यात सुरूवातीला दिसतात स्त्रिया. कूल पॉईंट क्र. १. आधी सगळ्या स्त्रिया त्यांची जॅकेट्स फेकून देतात आणि मग अक्षय कुमार हा माचोमॅन त्यांची नक्कल करतो. कूपॉक्र २. तेहतीसाव्या सेकंदाला पहा, या स्त्रियांच्या चेहेऱ्यावरचे भाव सिंकमध्ये नाहीत. थोडक्यात जे पुढे शब्दांत वर्णन केलेलं आहे - सगळ्या स्त्रिया एकाच साच्यातून निघत नाहीत - त्याचंच चित्रीकरण या गाण्यातही आहे. कूपॉक्र ३.

या सगळ्या समानतेचा परिपोष होतो ते दृष्य मात्र गाण्यात थोडं उशीरा येतं. हा हृद्य भाग सगळ्यांनी मूळ गाण्यातच पहावा. आत्तापर्यंत आपण अक्षय कुमार हा हीरो कसा समानतावादी आहे हे पाहिलं. अशा पुरुषाला स्त्रिया उचलूनच धरतात, हे किती कलात्मकतेने मांडलेलं आहे यासाठी मूळ गाणंच पहावं, १:४३-१:४५ मध्ये. आत्तापर्यंत स्त्रिया damsel in distress होत्या. पण आता तसं नाही. स्त्रिया स्वतंत्र झाल्या आहेत आणि या अशा मुक्त स्त्रियाही स्वतंत्र व्यक्तीप्रमाणे वागत आपली आवडनिवड, मतं कृतीतून व्यक्त करतात.

लिंगसंदर्भात असणाऱ्या सगळ्या स्टीरीओटाईप्सची उलटपालट करणाऱ्या गाण्याला आलेली प्रतिक्रिया देणाऱ्या यूट्यूब सदस्याचं नाव - MrAwsomeness45 आणि प्रतिक्रिया किती बोलकी आहे पहा - "the songs were good as well especially this song"

आपापल्या वकुबानुसार अन्वय सातत्याने लावलाच जातो, नाही का?