पु लं - लिखाण आणि इतर विषयक चर्चा

काही विषय वर उपप्रतिसादांत येऊन गेले त्यांना एकच प्रतिसाद देतो आहे.

बापट म्हणतात त्यांनी खूप दानधर्म केला. हे खरंच आहे. आणि त्याविषयी माझ्या मनात त्यांच्याविषयी आदरच आहे. किंबहुना पुलं मनानं अतिशय चांगले आणि उदारमतवादी आणि सहिष्णु होते ह्याविषयी माझ्या मनात अजिबातच संदेह नाही. माणूस म्हणून मला ते प्रचंडच चांगले आणि आदरणीय वगैरे वाटतात.

अस्वल म्हणतात :

तुझे आहे तुजपाशीमधले काही भाग पुलंनी इतरांच्या लिखाणावरून भले ढापलेही असतील

नाही ते ढापू होते असं माझं अजिबातच म्हणणं नाही. मला जे म्हणायचंय ते असं –
पुलंच्या आधी तितकाच लोकप्रिय विनोदी लेखक कोण असं जर पाहायला गेलं तर चिं. वि. जोशी, राम गणेश गडकरी आणि अत्रे ह्यांच्याकडे पाहायला लागेल (म्हणजे इतरांकडे नाही असं नव्हे, पण हे उदा. प्रचंड लोकप्रिय वगैरे विनोदी लेखक होते). ह्यातले गडकरी प्रचंड भाषाप्रभू होते. पुलंकडेसुद्धा भाषा वळवण्याचं सामर्थ्य उत्तम होतं पण गडकरींच्या मानानं कमी. गडकरी आणि जोशी दोघांची कल्पनाशक्ती आणि लिहायचे विषय अनेकविध होतेच, शिवाय ते लिखाण वेगळ्याच आणि म्हणून अनपेक्षित दिशेला नेऊ शकत. तितकं वैविध्य आणि अनपेक्षितता मला पुलंमध्ये आढळत नाही. पण मग विचार करता असं लक्षात येतं की पुलं लेखक असण्यापेक्षा performer अधिक होते आणि त्यामुळे अत्र्यांना जास्त जवळचे होते. अर्थात ते अत्र्यांपेक्षा सभ्य होते. फडके किंवा भावेंशी असलेल्या वादात किंवा भाऊ पाध्यांबद्दल लिहिताना अत्र्यांनी जी खालची पातळी गाठली ती पुलंनी गाठली नाही. (कदाचित सुनीताबाईंचा त्यांना आटोक्यात ठेवण्यात हातभार किंवा सहभाग होता.) पण मग तिथे मोलिएरशी साम्य दिसायला लागतं, कारण अत्र्यांनी उघड उघड मोलिएरच्या नाटकांचा आधार घेतलेला होता. म्हणजे थोडक्यात सांगायचं तर पुलंच्या लोकप्रियतेमागचं रहस्य शोधायला गेलं तर ते अत्र्यांची strategy वापरत होते आणि अत्र्यांसारखे तेदेखील लोकप्रिय झाले. आणि अत्रे इन टर्न मोलिएरवरून प्रेरित होते. म्हणजे strategyमध्ये साम्य असण्याविषयी मी बोलतोय. बाकी, पुलंच्या कोट्या, विनोद wit वगैरे त्यांचं स्वतःचंच असणार, कारण ते त्यांना अनेकदा बोलताबोलतादेखील सुचायचं. म्हणजे हजरजबाबी तर ते होतेच. त्याचे अनेक किस्से त्यांच्या ओळखीतल्या अनेक लोकांनी सांगितले आहेत.

नवी बाजुच्या दोन खरडी आवडल्या.
--
मुंबईपुण्याकडच्यांनी वर्हाड निघालय लंडनला हे त्यातील भाषेमुळे पुलंएवढं डोक्यावर घेतले नसावे. पुलंचा श्रोता इकडच्या भागातला अधिक. कोकणचा मुंबईपुण्यात गेलेला श्रोता. त्यांचा वैचारिक पाया बराचसा पिढ्यानपिढ्या वरून खाली ढकललेला आहे.
अमच्या काळात प्रवास करून देशविदेश बघणारे कमीच, टिवी नाही त्यामुळे लेखक लेखनातून घडवतील ते पाहायचे हा आनंद. निळे आकाश लाल माती -काणेकर, किंवा इतरही. शि वाय गुदगुल्या करून हसवले का चिमटे काढून हसवले हे गौण होते. हसवले हे मुख्य. रमेश मंत्रीही लिहीत पण त्यांचे लक्ष रस्त्यात वेगळ्या शोभिवंत वस्तुंकडे असायचं.

प्रस्तुत चर्चेचा विषय पुलंचं साहित्य आणि त्यातील त्रुटी/उणीवा/मर्यादा असा आहे

इतक्या वेळा पु.ल. वाचूनही त्यातल्या त्रुटी फारशा कधी जाणवल्या नाहीत. जीवनातील व्यंगांकडे हसतखेळत बघण्याची त्यांची वृत्ती होती. इथे कुणीतरी म्हणल्या प्रमाणे त्यांना चिकित्सेचे वावडे असेल असे नाही वाटत. पण प्रत्येक लेखकाची देखिल एक वृत्ती म्हणा किंवा प्रकृती म्हणा असते. तशी त्यांची अती चिकित्सक वृत्ती नसेल कदाचित. पण तो दोष समजावा असे वाटत नाही.

त्यांचा विनोद कुणाला दुखावणारा अथवा टोचणारा नाही. सखाराम गटणे त्यांना विचारतो लेखनाची पूर्वतयारी तुम्ही कशी करता? तेव्हा ते म्हणतात "-- पेन्सिलला टोक करतो, कोरे कागद टेबलवर ठेवतो"

खुर्च्या अथवा सदु आणि दादु अशा नाट्य प्रवेशातून त्यांनी उपहासच केला आहे. ते त्यांचा उल्लेख न- नाट्य असा करतात. परकीय भाषांतील साहित्य नीट समजून न घेता, केवळ उच्चभ्रूपणा मिरविण्याच्या वृत्तीचा त्यांनी उपरोध केला आहे. सदु आणि दादु मधे देखिल केवळ एक पुस्तक वाचून त्यांच्या स्वभावात आणि विचारात अमूलाग्र बदल घडतो असे काहीसे दाखवले आहे. त्याचे देखिल हसूच येते.

व्यक्तीचित्रणातील बारकावे, गुणदोष समजून घेण्याची सहिष्णु वृत्ती, यामूळे त्या व्यक्तीरेखा काल्पनिक असल्या तरी खऱ्या आणि ओळखीच्याच वाटतात. स्वत:चा गाव सोडून फारसे कुठेच न गेलेले हरीतात्या जेव्हा म्हणतात, "तो कोहीनूर तेव्हढा बघायचा राहिला, पिंडाला कावळा शिवला नाही तर कोहीनूर कोहीनूर म्हणा, शिवेल " त्यातली विसंगती जाणवून,किंबहूना त्यामूळेच आपणही हळवे होतो.
या सगळ्यात केवळ गल्लाभरूपणा अथवा नुसताच लोकानुनय आहे असे नाही वाटत.

लेखनाखेरीज, नाटक, चित्रपट, संगीत यातील त्यांचा सहभाग देखिल तितकाच उल्लेखनीय आहे.
"अंम्मलदार" आणि "ती फुलराणी " ही त्यांची नाटके मला अतिशय आवडतात. परकीय कलकृतींवरून प्रेरीत असली तरी आपल्याच मातीतील वाटतात. "तुला शिकविन चांगलाच धडा, तुझ्या पापांचा भरलाय घडा" म्हणणाऱ्या मंजी चे मूळ रूप परकीय आहे अशी शंका देखिल येत नाही.
आणि त्यांचा गुळाचा गणपती, आणि त्यातले इथेच टाका तंबू इ. गाणी अविस्मरणीय आहेत. देवबाप्पा मधील नाचरे मोरा देखिल.

त्यांनी पं वसंतराव देशपांडेंची एक मुलाखत घेतली आहे (आकाशवाणीवर). ती ऐकताना देखिल त्यांची रसिकता, कला आणि कलाकरांविषयीचा आदरभाव, ममत्व इ. जाणवते. त्यातही लोकांना आवडेल तितकेच शक्यतो बोलायचे वगैरे काही जाणवत नाही.

विवादास्पद विषय टाळणे अथवा त्याविषयी मतप्रदर्शन न करणे ही त्यांच्या साहित्यिकते ची मर्यादा आहे असे कसे म्हणायचे. तो देखिल अभिव्यक्तीस्वतंत्र्याचा एक प्रकार आहे ना?

कुठलीही व्यक्ती, लेखक, कलाकार परिपूर्ण नसणारच. कुणाला न कुणाला त्यांच्यातील त्रुटी जाणवणारच. त्यात काही वावगे नाही. परंतु पु.ल. बहूआयामी, बहुश्रुत आणि संपन्न व्यक्ती होते यात दुमत असण्याचे कारण नाही. जुने ते सर्वच चांगले आणि नविन ते वाईटच असे ते कधीच म्हणले नाहीत. चांगल्याला चांगले म्हणावे, आणि वाईटाकडे दुर्लक्ष करावे, म्हणजे आपल्या लोकप्रियतेला बाधा येऊ नये म्हणून विरोधी मतप्रदर्शन न करणे असे होत नाही. मला तर हा गुण अनुकरणीय वाटतो.

प्रवासवर्णन करताना ते तुलना फार करतात, असे म्हणले आहे. पण ही तुलना म्हणजे त्यांचे किती छान आणि आपले फालतु, अशा अर्थाची वाटत नाही. तर अरे आपल्याकडे असे का नाही? अशी कळकळ जाणवते. त्यांनी परदेशात मुक्त व्यासपीठ अशा प्रकारची काही संकल्पना पाहिली. कुणाला आपले विचार व्यक्त करायचेत, अथवा कलेचा अविष्कार लोकांसमोर करायचा आहे, तर त्या साठी सभागृह, नाट्यमंच इ. शोधा, त्यासाठी निधी जमवा असे करायला लागू नये यासाठी एक मंच असावा, त्याचा वापर कुणीही, कधीही करावा अशी कल्पना. त्यांनी तसा एक मंच फर्ग्युसन कॉलेज मधे बांधलाय. म्हणजे इतरांचे जे चांगले आहे, ते आत्मसात करावे, त्याचे अनुकरण करावे ही वृत्ती.

पुलंच्या साहित्यात, साहित्यविषयक जाणीवांमधे त्रुटी नसतील असे नाही, परंतु मला त्या फारशा उल्लेखनीय वाटत नाहीत ही माझी मर्यादा असावी. त्यांनी माझ्यासारख्या असंख्य सामान्य वाचक, प्रेक्षक आणि श्रोत्यांच्या आयुष्यात, काही आनंदाचे क्षण दिले हे मात्रं खरे.

एखाद्या लेखकाबद्दल इतक्या जिव्हाळ्याने लिहिलेले सर्व लेखन वाचले. मला मंगला गोडबाले यांनी त्यांच्या पु.ल. प्रेमावर लिहिलेला लेख (क्र.२) आठवला. "पु.ल. देशपांडे या व्यक्तीबद्दल अधूनमधून प्रशंसोद्गार काढा, संसार सुखाचा होईल तुमचा" असा सल्ला त्यांच्या नवऱ्याला मैत्रिणींनी त्यांच्या लग्नसमारंभात दिला होता. पुढे मंगला गोडबोले यांनीच एका लेखात (क्र.१) पु.लं.वर थोडी टीका केली होती ते वाचून "परांजपे, तू, आणि पु.लं.वर टीका ?" अशी त्यांच्या मैत्रिणीची प्रतिक्रिया होती. हा उल्लेख सदर लेख क्र. २ मध्ये होता. त्या लेखाच्या शेवटी घरी पु.लं.ची कॅसेट ऐकताना वाजून वाजून मधेच चिरकायला लागली या अनुरोधाने त्यांची मुलगी "आई, तुझे पु.ल. आता म्हातारे झाले बरं का" या आशयाचं काहीतरी म्हणाली. तर त्या लेखाच्या शेवटी मंगलाबाई (मनात ?) म्हणाल्या की "असं भरभरून देणारे आणि प्रेम करावं वाटणारे असे तुझे पु.ल. तुला मिळोत."
पु.लं.बद्दल आत्मीयतेने आणि म्हणूनच कधी खेदाने - प्रेम करतो तोच रागावतो इ. - बरेच लिहिले जातेय, चांगली गोष्ट आहे.
पण सहभागी मूठभर लोकांच्या खेरीज इतरांना त्यांचे पु.ल. मिळाले आहेत का आणि कोण ? लेखक मराठीत लिहितात का ?
प्रतिसाद आले तर धागा निघू शकेल. नाही तर हेही पु.लं.चं वैशिष्ट्य ठरेल.