डॉक्टर झिवागो

डॉक्टर झिवागो ही कादंबरी प्रख्यात रशियन लेखक बोरिस पास्टरनॅक यांने लिहिली. बोरिस लिओनिडोविच पास्टरनॅक हा केवळ एक कादंबरीकार नव्हे तर एक कवी , संगीतकार आणि अनुवादकही होता ज्याचा कालखंड १८९० ते १९६० असा आहे. मॉस्कोतील एका श्रीमंत ज्यू कुटुंबात जन्मलेल्या पास्टरनॅकने लहानपणीच कविता करायला सुरुवात केली. माय सिस्टर, लाइफ., हा १९२२ मध्ये प्रकाशित केलेला पहिलाच कविता संग्रह गाजला. त्यानंतर १९३२ साली प्रकाशित झालेला सेकंड लाईफ आणि १९४५चा टेरेस्ट्रीअल एक्सपान्स या दोन कविता संग्रहांनी पास्टरनॅकला साहित्यिक उंचीवर नेऊन ठेवले.
पास्टरनॅकला ज्या साहित्यिक कृतीमुळे १९५८चा नोबेल पुरस्कार जाहीर झाला ती कादंबरी म्हणजे डॉक्टर झिवागो. रशियाने या कादंबरीवर बंदी घातली , परंतु पाश्चिमात्य देशांमध्ये तिचे अभूतपूर्व स्वागत झाले. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला रशियामध्ये झालेली रशियन राज्यक्रांती आणि पहिले महायुद्ध या पार्श्वभूमीवर ही कथा रचली आहे. १९५७ साली प्रकाशित झालेल्या या दीर्घ कादंबरीतील कथानक युरी झिवागो या रशियन कवी आणि पेशाने डॉक्टर असलेल्या नायकाभोवती फिरते, जो रशियात उलथापालथ होत असलेल्या राजकीय गोंधळात आपली नेमकी ओळख काय आणि या राज्यक्रांती मध्ये आपण कशा पद्धतीने प्यादे होत चाललो आहोत आणि तसे झाल्यास आपले महत्त्व काय हे शोधण्याचा प्रयत्न करतो.

डॉक्टर झिवागो या कादंबरीची रचना पाच विभागांमध्ये करण्यात आली आहे. प्रत्येक भाग झिवागोच्या जीवनाच्या वेगवेगळ्या पैलूंवर केंद्रित झाला आहे. " चाईल्डहूड अँड यूथ," हा सुरुवातीचा भाग वाचकांना झिवागो आणि त्याच्या कुटुंबाची ओळख करून देतो. दुसरा भाग, " वॉर " मध्ये झिवागोच्या पहिल्या महायुद्धातील सहभागाचा समावेश आहे. पास्टरनॅकने ही दीर्घकथा १९१० च्या सुमारासच लिहायला सुरुवात केली. लेखकाने पहिले महायुद्ध अनुभवले ज्याची सुरुवात १९१४ साली झाली. झिवागोला , रशियन सैन्यात भरती करून आघाडीवर पाठवले जाते तेंव्हा तो युद्धाच्या भीषणतेचा प्रत्यक्ष साक्षीदार बनतो. तोफांच्या गोळ्यांनी सैनिकांची तुकडे तुकडे झालेली शरीरे , माती आणि रक्ताने भरलेल्या खंदकांमध्ये लढून मारणारे सैनिक, मृत शरीराचा भरून राहिलेला वास आणि त्यामुळे पसरलेला रोग आणि उपासमार याबद्दल वाचताना मनाला यातना होतात.तिसरा विभाग, " रिव्होल्यूशन," रशियन क्रांती आणि गृहयुद्धाचा तपशील देतो. " एक्साइल," हा चौथा भाग , झिवागो आणि त्याच्या कुटुंबाचे विजनवासात काय हाल होतात याची कहाणी आहे . " एपिलॉग," या शेवटच्या भागात , झिवागोच्या मृत्यूनंतर अनेक वर्षांनी त्याच्या कवितेचा पुन्हा लागलेला शोध यावर भाष्य केलेले आहे.

कादंबरीतील प्रमुख पात्र म्हणजे युरी झिवागो,कादंबरीचा नायक आणि बहुआयामी व्यक्तीत्व. शरीराची चिरफाड करणारा एक नावाजलेला डॉक्टर असूनही तो कवी मनाचा आहे, नैतिकता आणि करुणा नसानसात भिनलेला माणूस रशियन क्रांतीच्या गोंधळलेल्या अमानवीय वातावरणात आपल्या मानवतेचे आणि नैतिकतेचे धिंडवडे निघतील का याची फिकीर करत दिवस घालवत आहे. नायक सोबतच इतर महत्वाची पात्रे आहेत त्यातली एक म्हणजे लारा अँटिपोवा, झिवागोच्या आयुष्यातील हिरवळ. या सुंदर आणि हुशार स्त्रीचे दोनदा लग्न होऊन दोन्हीही पती युद्धात गमावले गेले आहेत. ती स्वतःच्या राजकीय भूमिकेशी जुळवून घेताना गोंधळलेली आहे. टोन्या ग्रोमेको ही झिवागोची पहिली पत्नी, दयाळू, प्रेमळ, भोळी आणि आदर्शवादी. तिला झिवागोच्या मनातली गुंतागुंत समजत नाही. ती शेवटी त्याला सोडून देऊन दुसर्याा पुरुषाबरोबर लग्न करते.

कथानक एका घटनेपासून पुढच्या घटनेपर्यंत सहजतेने वाहवत ठेवण्याची लेखकाची हातोटी वाखाणण्याजोगी. कादंबरीला वेगळे करणारा एक खास गुण म्हणजे झिवागोच्या मानसिक आंदोलनाचे उत्कृष्ट चित्रण. झिवागोचा वैयक्तिक संघर्ष आणि तत्कालीन सामाजिक अडचणींशी जुळवून घेताना त्याला येत असलेले विचित्र अनुभव हे तो जगत असलेल्या अशांत काळाचे प्रतिबिंब कसे आहेत त्याचे वर्णन करताना लेखक शब्दांचा खजिनाच रिता करतो. जीवनाचा अर्थ आणि उद्देशाच्या शोधात, झिवागो ज्या विविध व्यक्तिमत्त्वांना भेटतो ते त्याच्या जीवनाबद्दलच्या दृष्टिकोनावर प्रभाव पाडतात. लारा अँटिपोवा, तिच्या स्वत:च्या दुःखावर फुंकर घालायला कोणी नसताना झिवागोच्या चुंबकीय व्यक्तिमत्वाच्या प्रभावात येते आणि दुःख विसरून झिवागोच्या दुःखवर उतारा म्हणून त्याचे संगीत आणि त्याचा ध्यास बनते. त्यांचा उत्कट पण अनेकदा दुःखद प्रणय युद्ध आणि क्रांतीच्या भोवऱ्यात अडकलेल्या लोकांच्या प्रचंड मानसिक गुंतागुंतीचे प्रतीक बनतो. कादंबरीत राज्यकर्त्यांच्या भूमिका आणि त्यांचे धोरण यांचा जनतेच्या आयुष्यावर होणारा परिणाम विशद करताना पास्टरनॅक झार राजवट आणि बोल्शेविक राजवट या दोन्ही प्रशासनांत रशियन लोकांनी भोगलेल्या क्रूर यातना, वाढती जुलुमी व्यवस्था आणि जनतेचा वाढत जाणारा असंतोष या जळजळीत वास्तवावर प्रकाश टाकतो. रशियन क्रांतीचे जहाल, ज्वलंत आणि शक्तिशाली चित्रण पास्टरनॅकने अशा पद्धतीने केले आहे कि एखादा खराखुरा ऐतिहासिक दस्तऐवजच आपण वाचत आहोत असे वाटते.

व्यक्ती विरुद्ध राज्य हा विषय हाताळताना लेखकाने झिवागो रक्तरंजित राज्याचे वर्चस्व असलेल्या जगात आपली मानवता टिकवण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्तीचे प्रतिनिधित्व कसे करतो ते सांगितले आहे. स्वतःची वैयक्तिक मते आणि राज्याच्या मागण्या यापैकी एक काहीतरी निवडण्याची सक्ती त्याच्यावर सतत केली जाते. प्रेम आणि वियोग या परस्पर विरोधी भावनांचे वर्णन करताना झिवागोला त्याच्या आयुष्यात एकीकडे भरभरून प्रेम मिळते तर दुसरीकडे आणि दुःखद वियोग सहन करावा लागतो त्याचे चित्रण करतो. लारा आणि टोन्या या दोन स्त्रियांबद्दल त्याच्या मनात खोल प्रेम भावना आहेत, परंतु लाराबद्दलच्या त्याच्या भावना असमाधानीच राहतात. राजकीय संघर्ष आणि क्रांती काय उलथापालथ करू शकते हे सांगताना लेखक भावना विवश होतो कारण क्रांती दरम्यान, झिवागो, त्याचे कुटुंब आणि मित्र असा सर्व गोतावळा कसा गमावून बसतो. कलेची शक्ती मानसिक समाधान कशी मिळवून देते त्याचे वर्णन करताना झिवागोची कविता त्याचे सांत्वन करते आणि त्याच्या दुःखावर उतारा म्हणून काम करते, शिवाय कवितेमुळे त्याला इतरांशी भावनिक संवाद साधता येतात हे लेखक पटवून देतो. क्रांति आणि शांती या दोन्हीचा परामर्श घेताना लेखक रशियन क्रांतीला रम्य न करता क्रांतीचे सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही परिणाम कसे होऊ शकतात हे दाखवतो आणि त्यात भाग घेणाऱ्यांच्या भावनिक गुंतागुंतीच्या कारणांचा तो शोध घेतो. ईश्वरावरील विश्वासाचे महत्त्व पटवून देताना संपूर्ण कथेत झिवागो देवावरचा विश्वास कायम ठेवतो. त्याचा विश्वास त्याला त्याच्या जीवनात आशा निर्माण करण्याचे कार्य करते असे लेखक ठासून सांगतो.

नोबेल पारितोषिक स्वीकारताना पास्टरनॅकने केलेल्या भाषणातील एक वाक्य असे होते, "Art is the highest form of hope." पास्टरनॅकची ही कालातीत कादंबरी खरोखर आशेचा किरण दाखवते असे म्हणायला हरकत नाही.
………………………..