"स्त्रियांच्या लैंगिकतेविषयी सकारात्मक दृष्टीकोन मांडला" - वंदना खरेंशी संवाद

वंदना खरे या 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी' मराठी रंगभूमीवर आणणाऱ्या भाषांतरकार आणि दिग्दर्शिका म्हणून आपल्याला माहीत आहेत. या वर्षी, महिला दिनाच्या निमित्ताने त्यांच्याशी केलेली ही बातचीत. त्यातून त्यांचं अन्य काम, त्यांची मतं, मराठी रंगभूमीवर झालेला हा नवा प्रयोग याबद्दल आपल्याला काहीतरी नवीन मिळेल अशी आशा वाटते.

ऐसी अक्षरे : तुमचा 'मिळून साऱ्याजणी'मधला लेख (लेखाचा दुवा) वाचला. त्यात तुमच्या वाढत्या वयातल्या अनुभवांबद्दल वाचलं. त्या वयात मानसिक आणि शारीरिक हिंसा सहन केल्यावर इतरांकडून मदतीची गरज असणे ते आपण आपली लैंगिकता समजून घेऊन तिचा सोहोळा करावा असं सुचवणारं 'Vagina Monologue' या प्रवासाबद्दल सांगा.

वंदना : हा प्रवास खूपच लांबलचक आहे. वयाच्या १८ व्या वर्षापासून जरी सुरुवात केली तरी मी हे नाटक करायला लागले (२००९) तिथपर्यंत किमान २५ वर्षांपेक्षा मोठा काळ होतोय... इतक्या वर्षातल्या भावनिक, बौद्धिक आणि इतर प्रवासाबद्दल सांगायला बरीच जागा लागेल... जवळजवळ माझं आत्मचरित्रच होईल ... इतकी जागा या एका मुलाखतीत तुम्हांला अपेक्षित नसेलच!

त्यामुळे थोडक्यात सांगायचं तर आधी मी स्वत:ला आर्थिकदृष्ट्या सक्षम आणि स्वयंपूर्ण करण्यासाठी माझं आर्किटेक्चरचं शिक्षण पूर्ण केलं. त्याचसोबत स्वत:ला भावनिक दृष्ट्या सक्षम बनवण्यासाठी प्रयत्न होत होते. या प्रयत्नांना स्त्रीवादी मूल्यांची जोड होती आणि अनेक स्त्रीवादी मैत्रिणींचीही साथ होती. वेगवेगळ्या प्रकारच्या स्त्रीवादाशी संबंधित इंग्लिश पुस्तकांचं वाचन होतं! या सगळ्या प्रवासाचा एक भाग म्हणून ह्या नाटकाचा अनुवाद आणि नंतर निर्मिती, दिग्दर्शन केलं. स्वत:ला समजून घेण्याचा आणि अनेक विषयांबद्दल सर्जनशील अभिव्यक्ती करण्याचा प्रवास अजून सुरू आहे.

ऐसी अक्षरे : "या देशात लोकांना खायलाही मिळत नाही आणि तुम्हांला लैंगिक उपभोगाबद्दल नाटक काय करायचंय?" असं तुम्हांला ऐकावं लागलं आहे. लोकांना खायला मिळत नाही म्हणणारे लोक, स्त्रियांना माणूस म्हणूनही जगू देत नाहीत, याची आठवण करून देणारं काही लिखाण, नाटक करायचा विचार आहे का?

वंदना : मी गेली पंचवीस वर्षं मी तेच तर करतेय! मी माझं आर्किटेक्चरचे शिक्षण पूर्ण करण्यापूर्वीच 'स्त्री-उवाच' नावाच्या स्त्रीवादी प्रकाशन गटात सामील झालेली होते. साधारण ८७ सालापासून मी या गटाशी जोडलेली आहे. त्या सुमारास स्त्रीमुक्ती यात्रा निघालेली होती. त्यासाठी काम करताना आणि त्यानंतरदेखील जे स्लाईड शोज बनवले गेले त्यांची स्क्रिप्ट्स लिहिणं, त्यांची कॉमेंट्री रेकॉर्ड करणं, पोस्टर सिरीजसाठी कॉपीरायटिंग करणं, देवदासी चळवळीसंबंधी लेख लिहिणं असं काही ना काही काम सुरूच झालेलं होतं. 'स्त्री-उवाच'तर्फे ८ मार्चला एक वार्षिक अंक निघत असे. १९९१ च्या अंकात झो फेअरबर्न्सच्या 'बेनेफिट' कादंबरीचा मी केलेला अनुवाद प्रकाशित झाला होता. मी तेव्हा ग्रॅज्युएशन पूर्ण झाल्यावर लग्न करून नाशिकला राहायला गेले होते. नाशिकमध्ये असताना मी ‘सकाळ’मध्ये आणि कधीतरी ‘मिळून साऱ्याजणी’मध्ये लिहीत असे आणि ‘प्रयोग परिवार’ नावाचा नाटक करणारा एक ग्रुप होता; त्यांच्यासोबत नाटक करीत असे!

१९९४ मध्ये मला मुलगी झाली. नंतर मी जेव्हा मुंबईला परत आले तेव्हा काही काळ माझं लिखाण अगदी बंद झालं होतं. माझी survival struggle सुरू होती. सुरुवातीच्या दोन वर्षांच्या काळात एकटीने राहत असताना अडीच वर्षांच्या मुलीला सांभाळून नोकरी करणं एवढं माझ्यासाठी खूप थकवणारं होतं. त्यात माझा नवरा मला खुनाच्या धमक्या देत असे; त्याच्यापासून लपून रहाण्याचा ताण होता. ह्यादरम्यान मी आर्किटेक्चर सोडून स्वयंसेवी संस्थेत नोकरी करायला सुरुवात केली. तिथे जेमतेम कामाचे रिपोर्ट लिहायला लागत तेवढेच लिहीत असे. पण दोनेक वर्षांत नवऱ्याबद्दलची भीती हळूहळू कमी झाली; आणि मी किंचित मोकळी व्हायला लागले.

ह्या संस्थेमधलं काम शिक्षक आणि शाळांशी थोडं जोडलेलं होतं आणि माझी मुलगीदेखील तेव्हा शाळेत जायला लागलेली होती. त्या वेळी मला वारंवार 'अब्राहम लिंकनचे पत्र' अनेक शाळांमध्ये लावलेले दिसायचे. माझा शिक्षण व्यवस्थेबद्दलचा एक नवा विचार त्यावेळी माझ्या मनात दृढ होऊ लागलेला होता. त्याचं प्रतिबिंब त्या पत्राचं स्त्री-वादी दृष्टीकोनातून रुपांतर करताना उमटले. हे रुपांतर मी त्यावेळी ‘चित्रलेखा’ आणि ‘मिळून साऱ्याजणी' अशा दोन मासिकांना पाठवलं होतं. ते दोन्ही मासिकांनी एकाच वेळी प्रकाशित केलं. 'मिळून साऱ्याजणी' मासिकाच्या वाचकांनी खूपच चांगला प्रतिसाद दिला असावा. कारण त्यांनी ते पोस्टरच्या रूपात प्रकाशित केलं.

आज इतक्या वर्षांनंतरदेखील त्याच्या प्रती विकल्या जात असतात. हे पत्र अनेक शाळांमध्ये लावलेलं असतं. अनेक कार्यशालांमध्ये ते वापरलं जातं, अनेक विषयांच्या हस्तपुस्तिकामध्ये ते छापलं गेलं (माझी परवानगी न घेता किंवा मला न कळवता ) मी या पत्राचं एखाद्या मोनोलॉगसारखे सादरीकरणदेखील करीत असे. शिवाय, कष्टकरी वर्गातल्या मुलींसोबत मी मुंबईत पहिल्यांदा जेव्हा पार्टीसिपेटरी थिएटर केलं तेव्हा याच पत्राचा उपयोग केला होता.
मी साधारण २००० सालापासून 'पार्टीसिपेटरी थिएटर' हे माध्यम वापरून काम करीत आहे. त्यात आई-मुलगी या संबंधांतील तणाव, मुलींची रस्त्यात होणारी लैंगिक छळणूक, मासिक पाळीच्या अनुषंगाने येणाऱ्या सामाजिक समस्या, बालविवाह अशा अनेक विषयांचा समावेश असतो. (पण 'पार्टीसिपेटरी थिएटर' हे एका छोट्या गटापर्यंत मर्यादित असतं आणि पर्फोर्मंस हा त्याचा मुख्य हेतू नसतो त्यामुळे त्याची मुख्य प्रवाहातल्या माध्यमातून दखल घेतली जात नाही; त्यामुळे माझं हे काम कुणाला फारसं माहित नसतं.) हे काम आत्त्तापर्यंत शहरातल्या आणि खेडेगावातल्या मुलामुलींसोबत केले आहे.

लैंगिकता, स्त्री-पुरुष समभाव आणि प्रसार माध्यमांची चिकित्सा ह्या विषयांशी माझं काम मुख्यतः निगडीत असतं. मी वेगवेगळ्या वयोगटातील आणि व्यवसायातील लोकांसाठी या विषयांवर कार्यशाळा घेत असते आणि लिहित असते. लोकसत्ता, महाराष्ट्र टाईम्स, सकाळ, लोकमत, लोकप्रभा, चित्रलेखा, तनिष्का, मिळून साऱ्याजणी, कारभारनी अशा अनेक मासिकात आणि वृत्तपत्रात माझे लेख प्रकाशित झालेले आहेत. माझ्या कामाचे स्वरूप खूप हेक्टिक असल्यामुळे कॉलम सारखे नियमित लिखाण मात्र मला झेपत नसे. मी साधारण सहा महिन्यांच्या वर कुठलाच कॉलम चालवू शकले नव्हते. ‘मिळून साऱ्याजणी’ मासिकातल्या माझ्या कॉलमचे नंतर ‘पाच प्रश्न शंभर उत्तरे’ नावाचे पुस्तक तयार झाले. २०११ मध्ये ‘दिव्य मराठी’ लिहिलेल्या कॉलममधील लेखांमध्ये काही आणखी लेखांची भर पडली आणि ‘नवज्योती सह्याद्रीच्या’ हे पुस्तक युनिसेफतर्फे प्रकाशित झाले आहे. पण मागच्या वर्षापासून मी जरा आणखी नियमित लिहायला लागले. २०१३ सालात लोकप्रभात माझा ‘स्त्री-मिती’ नावाचा कॉलम होता. यावर्षी 'दिव्य मराठी' मध्ये कॉलम सुरू झालाच आहे. त्यात मी जेंडर आणि मिडीया या विषयावर लिहिते आहे.

ऐसी अक्षरे : कणेकरांच्या प्रतिक्रियेने तुम्हाला बराच क्लेश झाला. कणेकरांची एकूण पार्श्वभूमी लक्षात घेता त्यांची प्रतिक्रिया अनपेक्षित होती का? नसल्यास त्याची एवढी दखल घ्यावी असं तुम्हाला का वाटले की त्यांच्या प्रतिक्रियेने झालेल्या आर्थिक नुकसानीची झळ पोहोचल्याने दखल घ्यावी लागली?

वंदना : आर्थिक नुकसान होण्याइतकं मुळात काही नव्हतंच. नाटक नुकतंच सुरू झालेलं होतं. पण कणेकरांची प्रतिक्रिया मला अनेक त्यासारख्या प्रतिक्रियांचं प्रतिनिधित्व करणारी वाटली; नाटकाला वृत्तपत्रातून जसा एकीकडे positive response मिळाला होता; त्याचवेळी अनेक लोक थोडी negative कुजबूज देखील करत होतेच! 'अॉर्कुट'च्या माध्यमातून ती कुजबूज व्यक्त होत होती. याच कुजबुजीला कणेकरांकडून लेखाचे रूप मिळाले आणि त्यामुळे कुजबूज (व्हिस्पर कँपेन ) करणाऱ्यांचा आवाज आणखी वाढला. मला त्या सगळ्याचा जो एकत्रित त्रास होता, क्लेश होते आणि त्या सर्वांना मी एकत्रितपणे दिलेले ते उत्तर होतं. मला पाठींबा देणारे काही लोक तेव्हाही होते पण त्यांचा आवाज त्या विरोधी सुरापेक्षा अगदीच क्षीण होता. मुख्य म्हणजे तो माझ्यापर्यंत पोचत नव्हता. अनेक लोक कुंपणावरचेही होते. त्यातले काही मजा बघणारेही होतेच. अनेकांना आपण पाठींबा व्यक्त करावा की नाही याबद्दल संभ्रम होता. कणेकरांना उत्तर देण्यासाठी 'लोकप्रभा'ने स्पेस देऊ केली होती. तिचा मी उपयोग करून घेतला. 'अॉर्कुट'सारख्या ठिकाणी उत्तर देताना दोन तीन अडचणी असतात. एक म्हणजे तिथे जागा कमीच असते; आपले म्हणणे सविस्तर मांडता येत नाही, दुसरं म्हणजे ती जागा एकप्रकारे flippant comments चीच मानण्याचा प्रघात असतो, तिथलं कुणी फारसं सिरीयसली घेत नाही. लोकप्रभाचा वाचकवर्गदेखील माझ्या अॉर्कुट पानापेक्षा नक्की मोठा होता. आणि तिथे दिलेल्या उत्तराचा impact जास्त झाला हे दिसलंच!

मी दिलेलं उत्तर खूपच लोकांना आवडल्याचे ई मेल्स मला आले. नाटकाच्या प्रेक्षकांनीही मला प्रत्यक्ष येऊन तसं सांगितलं. अॉर्कूटवरचा प्रतिसाददेखील बदलला. हे सगळे सकारात्मक बदलही घडलेच! त्यामुळे मी त्या लेखाला प्रतिसाद देणं गरजेचं होतं हेच मला पटतं. अजूनही प्रथमच भेटणारे अनेक लोक मला माझं ‘ते’ उत्तर वाचल्याची आठवण आवर्जून सांगतात!

ऐसी अक्षरे : लैंगिकतेसंबंधात होणाऱ्या चर्चांबद्दल तीव्र दुस्वासाची, कणेकरांची आली तशी प्रतिक्रिया येऊ शकते हे पाहिलंच. दुसऱ्या बाजूने Vagina Monologue मधला विचार पूर्णपणे मान्य असणारेही लोक आहेत. यांच्या अधेमधे, कुंपणावर असणाऱ्या लोकांचाही मोठा वर्ग आपल्या समाजात आहे. साधारण मध्यममार्गी, पापभीरू असं यांचं वर्णन करता येईल. नाटकात वर्णनं असणारी युद्ध, संबंधित अत्याचार याला हा वर्ग मान्यता देत नाही पण लैंगिकतेबद्दल चारचौघात बोलणंही या लोकांना पटत नाही. "योनी हा शब्द एकत्र म्हणू" हे सरळच इंग्लिशमधून मराठीत आणताना हा वर्ग दुरावण्याची भीती वाटली का?

वंदना : तुम्ही पापभीरू, मध्यममार्गी अशा वर्गाबद्दल अशा वर्गाबद्दलच म्हणत असाल तर तो वर्ग दुरावायची भीती अजिबातच नाही वाटली. उलट मी अतिशय कन्व्हिक्शनने माझा पहिला प्रवेश करते. तो प्रेक्षकांशी एक छोटासा पण महत्त्वाचा संवाद असतो. नाटकाच्या सुरुवातीला ‘योनी’ हा शब्द उच्चारायला लावून मला त्यांची मनोभूमिका तयार करायची असते. अनेकजण हे नाटक पहायला बिचकत-बाचकत आलेले असतात. ते अशा संवादाने जरा खुलतात, सावरतात, नाटक पाहण्याचा त्यांचा संकोच कमी होतो. अनेक प्रेक्षक ‘त्या’ प्रवेशाबद्दल आवर्जून सांगतात की तुम्ही सुरुवातीला बोलता ते खरंच गरजेचंच आहे “..नाहीतर,अशा विषयावर हसायची तशी सवय नसते ना!...” त्या पहिल्या प्रवेशात मी जे काय बोलते ते काही मी आयत्यावेळी सुचेल तसं बोलत नाही; नाटकातील इतर संवादाप्रमाणेच तेही नीट लिहून काढलेलं आहे, लोक कुठे काय प्रतिसाद देतील त्याचा अंदाज घेत बसवलेलं आहे; आणि ते तसंच असायला हवं असे मला ठामपणे वाटतं. तो प्रवेश इतर काही कलाकारांना करायला देण्याचा प्रयोगही मी करून पाहिला आहे; पण वरवर दिसायला सोप्पा वाटणारा तो प्रवेश करताना सगळ्या जणींची गडबड उडत असे. त्यातून एकून प्रयोगाचा इफेक्ट खराब होत असल्याचे लक्षात आल्यावर तो प्रवेश आता आवर्जून मीच करते. इतक्या प्रयोगानंतर तो प्रवेश आणि त्यातला प्रेक्षकांचा प्रतिसाद पाहून प्रयोगात यापुढे कसा, कुठेकुठे प्रतिसाद मिळणार त्याविषयी मी आता खात्रीने सांगू शकते. इतकच नाही तर मुंबईमध्ये दादर, कल्याण, डोंबिवली, ठाणे, गिरगाव, बोरीवली इथे कसकसे प्रतिसाद मिळतील त्याचे ठोकताळे बनलेले आहेत.

पण याशिवाय काही लोक ‘दांभिक’ किंवा सोप्या शब्दात खोटारडे देखील असतात; ते मात्र दुरावेलेले आहेत हे नक्की. स्वत:ला ‘कलाकार’ म्हणवणारे काही लोक या नाटकाबद्दल आवर्जून ‘वाईट’ लिहित असतात; बोलत असतात. नाटकाला इतकंदेखील यश मिळावं हे त्यांना आवडलेलं नाही हे उघड आहे! असं बोलणारे “कलाकार” स्वत: काय प्रकारचे काम करतात, तेही लक्षात घ्यावे लागेल. आणखी एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे अशा लोकांच्या मूर्ख ताशेऱ्यांना परस्पर इतरही अनेकजण छेद देतच असतात. मी स्वत: त्याना उत्तरं देत बसावं इतकं त्यांचं महत्त्व मला वाटत नाही.

ऐसी अक्षरे : 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी' हे नाटक मराठी प्रेक्षकांपर्यंत पोचवण्याचा उद्देश १००% यशस्वी झाला असं वाटतं का? हा प्रश्न यासाठी की प्रेक्षक पहिल्यांदाच स्त्रियांची लैंगिकता या विषयावर उघडपणे आणि जाहीरपणे आणि सामूहिकपणे पाहात असतो, ऐकत असतो तसेच प्रतिसाद देत असतो.

वंदना : 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी' हे नाटक मराठी प्रेक्षकांपर्यंत पोचवण्याचा उद्देश आणि तो “यशस्वी” होण्याचीही वेगवेगळी परिमाणे आहेत. मी माझा फक्त उद्देश आणि माझे ‘यश’ मोजण्याचे माप सांगू शकते. उदा. संख्यात्मक स्वरूपात जर हे यश मोजायचे ठरवले तर, मी जेव्हा ईव्ह एन्सलर कडून पहिल्यांदा प्रयोगाची परवानगी काढली तेव्हा फक्त तीन प्रयोग करावे असं मनात होतं. तालमी सुरू असताना जे अनुभव आले त्यावरून एकतरी प्रयोग होईल की नाही अशी पहिल्या प्रयोगापर्यंत काळजी होती. पण आज १४५ प्रयोग झाले आहेत.... म्हणजे माझ्या कल्पनेपलिकडचीच भरारी आहे. पण मराठीत अनेक नाटकांनी हजाराच्यावर मजल मारलेली आहेच.... त्या मनाने १४५ प्रयोग म्हणजे काहीच नाही! अगदी लैंगिकतेला मध्यवर्ती ठेवून माझ्या नाटकानंतर तीन वर्षानी आलेलं ‘एक चावट संध्याकाळ’ ह्या नाटकाचं उदाहरण घेतलं तरी त्याचेही एका वर्षात शंभर प्रयोग झाले. मला मात्र शंभरी गाठायला तीन वर्षे लागली..... अशीही तुलना करता येईल! पण मुळात अशी तुलना करूच नये असे मला वाटते. कारण दोन्ही नाटकांचे उद्देश पूर्णपणे वेगळे आहेत. त्याचबरोबर ते ‘चालवण्या’च्या पद्धती वेगळ्या आहेत.
मी हे नाटक सुरू केल तेव्हा माझा उद्देश होता की ‘स्त्रियांच्या लैंगिकतेविषयी सकारात्मक दृष्टीकोन मांडावा आणि त्याबद्दल मोकळेपणाने बोलता येईल असे एक अवकाश तयार व्हावे.’ हा उद्देश नक्की सफल झालाय असं मला वाटतं!

या नाटकामुळे मराठी माणसांचा लैंगिकतेकडे पहायचा दृष्टीकोन आमूलाग्र बदलून जावा, अशी काही माझी अपेक्षा नव्हती. आणि एखादं नाटक काही अशी क्रांती घडवत नसतं ....मी नाटक अनुवादित केलं ते त्यातल्या assertive humor च्या प्रेमात पडून! गेली अनेक वर्षं मी Gender आणि Sexuality या विषयांबद्दल विविध प्रकारच्या समूहांसाठी कार्यशाळा घेते आहे... त्यामुळे लैंगिकता या विषयाबद्दल लोक बोलायला बिचकत असले तरी त्याबद्दल ऐकून घेण्याची त्यांच्या मनाची तयारी आहे, हे तर मला समजलेलं होतंच. अनेक वर्षांपासून स्त्री-वादी चळवळीशी मी जोडलेली आहे; त्यामुळे स्त्रियांच्या लैंगिकतेविषयी जी नकारात्मक भावना समाजात आहे आणि ती दूर करायचा काही ना काही प्रयत्न करत रहायला पाहिजे, हेही मला जाणवत होतं. नाटक या माध्यमातून हा प्रयत्न चांगल्या प्रकारे करता येऊ शकतो याचीही जाणीव होती. त्यामुळे स्त्रियांच्या लैंगिकतेविषयी ठामपणाने सकारात्मक विचार मांडणारे हे नाटक करायचे आणि प्रयोगानंतर त्यावर चर्चा घडवून आणायची असं ठरवलं होतं. त्यानुसार पहिले पंचवीस प्रयोग तर आवर्जून चर्चा घडवून आणल्या. लैंगिकता या विषयाबद्दल सार्वजनिक ठिकाणी मोकळेपणाने बोलायची एक Safe Space त्यातून तयार होऊ शकली. अजूनही संस्थाशी जोडून जेव्हा प्रयोग केले जातात तेव्हा अशा चर्चा आयोजित केल्या जातात. इतक्या मर्यादित अर्थाने जरी विचार केला तरी नाटक आपल्या उद्देशात यशस्वी झाले असेच मी म्हणेन. पण असे विषय हे बहुधा स्वयंसेवी संस्थांशी जोडलेल्या कार्यकर्त्यांपुरतेच मर्यादित रहातात हे देखील माझ्या लक्षात येत होतं! त्यामुळे सर्वसामान्य प्रेक्षकांपर्यंत हा विषय पोचवण्यासाठी Ticketed Shows सुरू केले. नाट्यगृहात झालेल्या प्रयोगानंतर त्याविषयी चर्चा करायची प्रेक्षकांची मानसिकता नसते. त्यामुळे संस्थांसाठी झालेल्या प्रयोगानंतर होणाऱ्या चर्चा इथे घडवता आल्या नाहीत. मात्र माझ्या नाटकात एकही वलयांकित प्रसिद्ध कलाकार नसताना देखील प्रत्येक प्रयोगानंतर किमान दहा ते पंधरा प्रेक्षक येऊन भेटतात आणि प्रतिक्रिया सविस्तर सांगतात. हे नाटक करत रहाणं किती महत्त्वाचे आहे, हे ते बोलून दाखवतात. अनेक पुरुष प्रेक्षक त्यांची लैंगिकतेकडे पहाण्याचा दृष्टीकोन बदलल्याचं आवर्जून येऊन सांगतात हे सगळं यशाचंच द्योतक आहे असं मी समजते. नाटकाच्या नावामुळे नाटकाकडून Titillation च्या अपेक्षा ठेवणारेदेखील प्रेक्षक असतातच ... आणि आपल्या अपेक्षा पूर्ण होत नाहीयेत हे समजल्यावर ते चुकीच्या ठिकाणी हसून किंवा जांभया देऊन नाटक आवडत नसल्याचं संकेतही देतात. अशा वेळी मी एकदा नाटक थांबवलं आणि निषेध व्यक्त केला. तेव्हा अनेक प्रेक्षकांनीच आचरटपणा करणाऱ्या त्या पोरांना हाकलून लावले होते. माझ्या दृष्टीने हाही नाटकाचा उद्देश सकारात्मक पद्धतीने पोचल्याचा एक पुरावा आहे! स्त्रियांच्या लैंगिकतेविषयी स्त्रियांच्याच तोंडून गांभीर्याने आणि विनोदानेही बोललेलं लोकाना ऐकायचे आहे, हे त्यांच्या प्रतिसादावरून मला प्रत्येकवेळी समजतं.

ऐसी अक्षरे : भारतीय लोकांना बोस्निया किंवा चीनसारखा व्यापक हिंसेचा अनुभव नाही. (गोध्रात तसा संघटित प्रयत्न करून झाला.) अशा वेळेस बोस्नियन स्त्रियांचं दुःख भारतीय प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवताना अडचण आली का?

वंदना : एकूणातच ‘दु:खाचा’ अनुभव पोचवणं ही अडचण नव्हतीच. स्त्रियांवर अत्याचार होतात आणि ते होऊ नयेत इतपत समजूत समाजात तयार झालेली आहे. खरी अडचण दिसली ती स्त्रियांनी स्वत:ला "सुख होत आहे" हे जाहीरपणे म्हटलेले पचवण्याची. अगदी जेन्डरविषयी काम करणाऱ्या स्वयंसेवी संस्थांचे कार्यकर्तेदेखील येऊन सांगत असत की "बलात्काराबद्दल सांगणारे गंभीर भाग छान आहेत पण बाकी विनोदी भाग जरा कमी करा ना!"

एकूणच स्त्रियांची लैंगिकता म्हणजे अन्य्याय, अत्याचाराच्या विरुद्ध बोलणे असे आपले जे समज आहेत त्याचा हा परिपाक आहे. सुरुवातीच्या एका प्रवेशात ३ मैत्रिणी मिळून आपसात गप्पा करताना योनी विषयीचे विरोधाभास मांडतात. तो भाग अगदी हसतखेळत केला जातो. आपली योनी कुठलं गाणं म्हणाली असती, अशा प्रकारचे क्रेझी डायलॉग देखील आहेत; मासिकपाळीच्या निमित्ताने वाळीत टाकल्यासारखे वागवणे आणि त्याच कारणासाठी देवीची पूजा केली जाणे अशा विरोधाभासांवर बोट ठेवलेले आहे. नंतर एका प्रवेशात ‘चूत’ हा शब्द शिवीसारखा वापरला जातो त्याविरुद्ध बंडखोरी म्हणून त्यातला निगेटिव्ह अर्थच काढून टाकायचा प्रयोग केला जातो. या सगळ्यात Assertive Humor आहे – आणि विद्रोह देखील आहे. मराठी साहित्य विश्वाला दलितांचा विद्रोह नवीन नाही पण स्त्रियांच्या अशा विद्रोहाची अभिव्यक्ती मात्र नवीन होती. या नाटकात द्वयर्थी बोलणे अजिबात नाही मंचावरून आम्ही जे बोलतो ते अगदी थेट आहे.... शिव्या जरी उच्चारल्या तरी त्यादेखील नेहमी जसा कुणाचा तरी अपमान करण्यासाठी उच्चारतात त्यासाठी नाही आहेत; किंवा राग व्यक्त करण्यासाठीदेखील नाहीत.

ऐसी अक्षरे : मूळ नाटकाची संहिता लेखिकेने घेतलेल्या २००हून अधिक स्त्रियांच्या मुलाखतीवर आधारित आहे. त्या स्त्रिया ज्या पद्धतीने व्यक्त झाल्या असाव्यात त्याच्याशी इंग्रजी संहिता प्रामाणिक असावीशी वाटते त्यामुळे कदाचित ती अधिक प्रभावी झाली असावी. (मराठी नाटकाची क्लिप पाहिली त्यावरून) भाषांतराऐवजी, अशा पद्धतीच्या मुलाखती वेगवेगळ्या आर्थिक-सामाजिक गटातल्या, वेगवेगळ्या वयाच्या मराठी स्त्रियांच्या मुलाखती घेऊन त्यावर नाटक उभे केलं असतं तर ते अधिक परिणामकारक आणि अजून मोठ्या प्रेक्षकवर्गापर्यंत पोहोचलं असते असे वाटते का?

वंदना : ईव्ह एन्सलरजवळ त्या २०० स्त्रिया कशा व्यक्त झाल्या ते फक्त तिलाच माहित असेल. पण या नाटकासंबंधी तिला प्रश्न विचारले जात असताना एकदा मी हजर होते. तिला असं विचारलं गेलं ,“नाटकातले काही भाग अगदी काव्यात्मक आहेत (उदा. एका बाईला आपल्या क्लायटोरीसची जाणीव होणे किंवा एका मुलीला लेस्बियन बाईने दिलेला अनुभव इ.) तर बायका स्वत:च्या अनुभवांबद्दल तुमच्याशी खरंच अशा भाषेत बोलल्या होत्या का?” तेव्हा तिने सांगितले की , “मुळीच नाही. त्यांची अभिव्यक्तीची भाषा अगदी निराळी होती. पण मी माझी क्रिएटीव्हीटी वापरून हे नाटक अशा पद्धतीने लिहिलेलं आहे.” थोडक्यात इंग्रजी संहिता प्रभावी असण्याचे कारण ईव्हचे लिखाण हे आहे! मी त्याचे रुपांतर करताना गाभा कायम ठेवून सांस्कृतिक संदर्भ मात्र बदलले आहेत. उदा. बोस्नियन महिलांवर होणाऱ्या युद्धातील बलात्काराच्या संदर्भाऐवजी नक्षलवादाच्या प्रभावामुळे चन्द्रपूर, गडचिरोली अशा भागातल्या अत्याचारांचा संदर्भ आहे. एका मोनोलॉगमध्ये पाश्चात्य देशांत बारीक असण्याला सुंदर मानले जाते असा संदर्भ होता त्याऐवजी गोरे असण्याला सुंदर मानले जाण्याचा उल्लेख केलाय.
असे अनेक बदल आहेत. नेटवर असलेली एखादी दोन मिनिटांची क्लिप पाहून नाटकातल्या सांस्कृतिक संदर्भांबद्दल बोलणे योग्य नाही.

मी या नाटकाचे भाषांतर केलं नसून रुपांतर केलं आहे. ते culturally relevant आहे अशी माझी खात्री आहे. अनेक प्रेक्षकदेखील मला आवर्जून तसे येऊन सांगतात. आणखी एक छोटेसं उदाहरण देते. मूळ इंग्लिश नाटकात Reclaiming Cunt नावाचा एक प्रवेश आहे. त्यात Cunt या श्ब्दातीला एकेक अक्षर घेऊन त्यातून योनीबद्दल सकारात्मक अर्थ मांडला जातो. त्याऐवजी माझ्या नाटकात ‘चूत’ हा शब्द वापरला आहे. त्या शब्दाला सकारात्मक अर्थ देण्यासाठी तो वेगवेगळ्या पद्धतीने म्हणून पाहिला जातो. वेगवेगळ्या शब्दांसोबत म्हटला जातो .... आणि एकदा तर ‘कीस बाई कीस’च्या चालीवर ‘चूत बाई चूत, चुतडी चूत! कुणाची चूत बाई कुणाची चूत? तेरी भी चूत और मेरी भी चूत!’ असं गाणंही म्हटलं जातं. प्रेक्षक तो सगळा प्रसंग अतिशय एन्जॉय करतात. नाटकात अशी अनेक उदाहरणं आहेत. माझं जे रुपांतर आहे ते आपल्या सांस्कृतिक संदर्भांपासून दूर असल्यामुळे प्रभावहीन आहे असे मला तरी वाटत नाही आणि हे माझे वाटणे मला जो प्रेक्षकांचा प्रतिसाद दर प्रयोगाला मिळतोय त्यावर आधारित आहे.

ऐसी अक्षरे : या नाटकाच्या प्रयोगांमुळेतुमच्या व्यक्तिगत आयुष्यात, तुमच्या स्त्रीवादाच्या आकलनात काही बदल झाले काय, भर पडली का?

वंदना : माझ्या स्त्रीवादाच्या आकलनात या नाटकामुळे बदल व्हावा इतका मोठा ऐवज यात आहे असे मला तरी वाटत नाही. मी साधारण १९८५ पासून आजतागायत स्त्रीवादाची विविध रूपे समजून घेत आले आहे. वाचन असते, कामानिमित्त चर्चा असतात त्यातून सतत update होणे सुरूच असते. पण खासकरून या नाटकामुळे स्त्री –वादी जाणीवेत काही भर पडली असे नाही वाटत.

पण व्यक्तिगत आयुष्यातल्या अनेक खासगी बाबींमध्येही या नाटकामुळे म्हणजे नाटक सादर करण्याच्या अनुभवामुळे खूप फरक पडलाय हे नक्की.
अ. नाटक रुपांतरीत करण्यापूर्वी देखील मी लिहित होते. वर्षातून पाच–सहा लेख तरी कुठे ना कुठे छापून येत असत. माझे एक पुस्तक देखील प्रकाशित झालेले होते. एका कादंबरीचा अनुवाद प्रकाशित झाला होता. पण तरीही मी ‘लेखिका’ नाही, असे मी म्हणत असे! कुणी तसा उल्लेख केला तर मी तो खोडून काढत असे. पण नाटकानंतर मात्र मी स्वत:ला ‘लेखिका’ म्हणून मान्य केलं.
आ. मी नाटकाचे केवळ रुपांतर केलेलं नाही तर प्रत्येक प्रयोगात मी अभिनयदेखील करते. मला पूर्वी मेक–अपबद्दल काहीही ज्ञान नव्हतं. पण नाटकामुळे ते नव्यानेच समजलं. पूर्वी मी महिनोनमहिने आरशात पहात नसे. पण नाटकाच्या निमित्ताने आरशात पहायची सवय लागली. हळूहळू स्वत:च्या दिसण्याबद्दल जागरूकता येत गेली.
इ. नाटकाच्या निर्मितीशी आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित अनेक गोष्टी समजल्या. पहिल्या काही प्रयोगांची तिकिटे मी घरच्या घरी computer वर डिझाईन करून प्रिंट आउट काढले होते. पण तिकिटे अशी तयारच छापून मिळतात हे मला सावकाशीने समजलं.
ई. नाटकामुळे खूप नवीन ओळखी झाल्या तसेच जुन्या ओळखीच्या अनेकांचे बुरखे फाटले! नाटकावर टीका होत असताना काहींनी माझ्याशी ओळख नाकारली तर काहीजण बोटचेपी भूमिका घ्यावी असा सल्ला देत राहिले. अशा वागणुकीमुळे त्यांची पूर्वी जी ‘ओळख’ होती ; त्या ऐवजी नव्याने ओळख पटली!

ऐसी अक्षरे : मराठीत लैंगिकता या विषयावर रस घेऊन वाचावं असं ललित लिखाण बहुतांशी वयात येणाऱ्या मुलग्यांसाठी आहे, पिवळ्या पुस्तकांच्या रूपात. यात काही सकारात्मक बदल घडताना तुम्हाला दिसतात का? 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी', निदान शहरी भागात तरी जुनं झालं. अशासारखं अजून काही घडताना, रंगमंचावर, टीव्ही, चित्रपटात, छापील लिखाणात दिसतं का? फेसबुक, ब्लॉग्ज यांच्यामुळे माध्यमांचं लोकशाहीकरण होत आहे असं जे म्हणतात, त्याचा परिणाम म्हणून या माध्यमांमधे चांगल्या प्रकारे लैंगिकतेसंदर्भातले विषय हाताळले गेलेले तुम्हाला दिसले आहेत का?

वंदना : मी कधी ‘पिवळी पुस्तके’ म्हणतात तसे लिखाण वाचलेले नाही. त्यामुळे त्यात काय फरक पडला याची माहिती माझ्याकडे नाही.

''योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी' निदान शहरी भागात तरी जुनं झालं.’ हे वाक्य समजून घ्यायला मला अवघड आहे! या नाटकाला मंचावर येऊन ४ वर्ष झाली आहेत. पण अजून दीडशे प्रयोगसुद्धा झालेले नाहीत. त्यातले अर्ध्याहून जास्त प्रयोग तर मुंबई, पुणे आणि नाशिक एवढ्या त्रिकोणातच झालेत. अजून सातारा, इचलकरंजी, कराड, सोलापूर, वाई या पश्चिम महाराष्ट्रातल्या सहज पोचता येईल अशा शहरातदेखील प्रयोग नाही केले. मग चन्द्रपूर, गडचिरोली, यवतमाळ, जालना, परभणी तर फारच लांब आहेत. पण प्रश्नकर्त्यांना हे वर उल्लेख केलेले भाग शहरी वाटतात की नाही मला माहित नाही.

सध्या अशासारखा अजून काही घडताना दिसतंय का, या प्प्रश्नाला उत्तर असे आहे की “योनी” हा शब्द ज्या नाटकांच्या नावात आहे अशी दोन नाटकं सध्या रंगमंचावर आहेत. त्यातल्या एका नाटकाने तर माझ्या नाटकाच्या नावामागे “अशा या” ह्या दोन शब्दांचे शेपूट जोडून लबाडी करायचाही प्रयत्न केला होता. त्यांच्यावर खटला करून मला माझा हक्क शाबित करावा लागला होता. तर अशाही प्रकारे सवंगपणे हा शब्द तरी वापरला जातोय.

सध्या लैंगिक आशय व्यक्त करणारी काही नाटके रंगभूमीवर आलेली आहेत. ‘चावट संध्याकाळ’ने अशा नाटकांच्या मालिकेला सुरुवात झाली. त्या नाटकाने ‘महिलांना प्रवेश देणार नाही’ अशी जाहिरात करून controversy तयार करायचा प्रयत्न केला होता. तो यशस्वी झाला देखील. एकापुढे एक विनोद एकमेकाना सांगणारे दोन पुरुष असे या नाटकाचे स्वरूप आहे. या नाटकाचे वर्षभराच्या आत शंभर प्रयोग झाले. मला मात्र त्यातल्या एकाही विनोदाला हसू आलं नाही.

पण ‘अग्रेसिव्ह’, ‘शिश्नाच्या गुजगोष्टी’, ‘नवरा हवाच कशाला’ या नाटकांचे प्रयोग मात्र मी पाहिलेले नाहीत. ज्या लोकांनी ते पाहिलेत त्यांच्याकडून कळलेल्या माहितीनुसार या नाटकांमधून लैंगिकतेविषयी काही ठाम आणि वेगळं विधान केलं जात आहे असं वाटलं नाही.

अशा नाटकांपेक्षा निराळं उदाहरण म्हणजे संजय पवार यांचं “ठष्ठ” हे नाटक! या नाटकाचा विषय विविध कारणांनी मुलींची लग्न मोडणं, हा आहे. नाटकात स्त्रियांच्या लैंगिकतेसंबंधी काही उल्लेख आहेत,एक शिवराळ बोलणारी बंडखोर मुलगी आहे. पण त्यात बायकांच्या हस्तमैथुनाविषयी जे ओझरते उल्लेख आहेत ते मात्र अगदीच चुकीच्या माहितीवर किंवा नेहमीच्या गैरसमजांवर आधारित आहेत एवढं नक्की! याखेरीज लैंगिकतेशी संबंधित विषयावर - ‘अलिबाबा आणि चाळिशीचे चोर’ हे आणखी एक नाटक पाहिले होते. दहा वर्षांपूर्वी चं.प्र. देशपांडे यांचं ‘बुद्धिबळ आणि झब्बू’ नावाचे जे नाटक होतं त्या जातीचं हे नाटक आहे. मला आवडलं, एकूणच लैंगिकतेबद्दलच्या मध्यमवर्गीय दांभिकतेबद्दल त्यात कॉमेंट आहे असं मला वाटले.

ऐसी अक्षरे : स्त्रियांची लैंगिकता ही केवळ योनीपुरतीच मर्यादित आहे असा गैरसमज किंवा असा संदेश नाटक देत नाही का? याचा अर्थ पुरूष ज्या पद्धतीने स्त्रियांच्या लैंगिकतेकडे बघतात, त्यालाच हे नाटक अधोरेखित करत नाही का?

वंदना : मी नाटक करणारी व्यक्ती म्हणून कोणत्या उद्देशाने काय करते, तेवढेच सांगू शकेन. प्रेक्षक त्यातून काय संदेश घेतात त्यावर मी बोलणे खूप मर्यादित अनुभवावर आधारित असेल. कारण, प्रेक्षकांच्या हशा, टाळ्या, याखेरीज प्रत्यक्ष भेटून दिलेल्या किंवा लिहिलेल्या प्रतिक्रिया एवढंच साहित्य माझ्याकडे आहे. जे बोलतच नाहीत, हशा-टाळ्या देत नाहीत किंवा ज्यांच्याकडून काहीही प्रतिक्रिया येत नाहीत असेही अनेक लोक आहेतच. त्यांनी काय संदेश घेतलाय त्याबद्दल मी काही अंदाज नाही करू शकत. मला जे म्हणायचं आहे ते तसेच्या तसे त्यांनी ऐकलं असेल अशी शक्यता फार कमी असते. त्यांनी काय संदेश घेतलाय ते समजून घेण्यासाठी एक वेगळा रिसर्च करायला लागेल. तो मी केलेला नाही.

या नाटकात “योनी“ हे स्त्रीच्या लैंगिकतेचे प्रतीक या अर्थाने वापरलेलं आहे. कुठल्याही प्रतीकाद्वारे अगदी मर्यादित प्रमाणातच त्या त्या संकल्पनेचे प्रतिनिधित्त्व केले जाते. उदा. झेंडा हे त्या देशाचे प्रतीक असे म्हटले तरी त्या देशातील प्रत्येक सामाजिक वर्गाचे लाक्षणिक अर्थानेसुद्धा प्रतिनिधित्व झेंड्यातल्या रंगातून किंवा आकारांमधून मिळत नाही. त्या अर्थाने ‘योनी’ या प्रतीकाला मर्यादा आहेतच! पण नाटकात त्या मर्यादा ओलांडायचाही प्रयत्न केला आहे उदा. क्लायटॉरीसबद्दल बरेच उल्लेख आहेत. एका बाईला स्वत:च्या क्लायटॉरीसचे अस्तित्व उमगतं त्याबद्दल एक आख्खा मोनोलॉगच आहे! मुख्य म्हणजे लैंगिकतेभोवतालच्या राजकारणाबद्दलही खूप काही म्हटलेले आहे. त्यात कुठेही प्रीचिंग नाहीये. रोज आसपास घडणाऱ्या घटनांची उदाहरणे आहेत. उदा. स्त्रियांच्या लैंगिक अवयवांची नावे शिवी म्हणून वापरली जाणे हा भाषिक हिंसाचार आहे; त्या अनुषंगाने चूत ह्या शब्दाचा ‘शिवीपणा‘ काढून टाकण्याबद्दल एक प्रवेश आहे. त्याला ही खूप जोरदार प्रतिसाद नेहमीच मिळत आलेला आहे. मासिकपाळीचे एकीकडे गौरवीकरण केले जाणे आणि त्याच वेळी बायकांना वाळीत टाकले जाणे या विरोधाभासाची चर्चा आहे, गायनेकॉलोजिस्ट ज्या असंवेदनशीलतेने तपासणी करतात त्याबद्दल, टँपोनबद्दल, घट्ट अंडरवेअरबद्दल, डूशबद्दल बोललं गेलेलं आहे. चीड व्यक्त झाली आहे. शेवटचा बाळ जन्माला येण्याचे वर्णन करणारा मोनोलॉग आहे. असे विविध पैलू मांडलेले आहेत. पण लोक त्यातून काय संदेश घेतात त्याची आपण कल्पना करू शकत नाही. उदा. पुरुषांच्या लैंगिक अवयवापेक्षा बायकांच्या लैंगिक सुख देणाऱ्या अवयवात दुप्पट मज्जातंतू आहेत, अशी माहिती आणि याबद्दल एक विनोद माझ्या नाटकात आहे. त्याला प्रत्येक प्रयोगात सगळ्यात मोठा हशा आणि टाळ्यांचा प्रतिसाद मिळतो पण तोच विनोद माझ्या एका मित्राला अत्यंत अपमानकारक वाटला आणि आमचे भलंमोठं भांडण झालं होते ! पुरुष म्हणून स्वत:च्या लैंगिकतेबद्दल त्याने वर्षानुवर्ष जोपासलेल्या अभिमनालाच त्या विनोदाने हादरा दिला होता. एक प्रकारे त्याच्या सामाजिक सत्तेलाच आव्हान दिले होते. म्हणून त्याला तो विनोद आक्षेपार्ह वाटला!

असंच आणखी एक उदाहरण म्हणजे - नाटकाच्या शेवटी, क्लायमॅक्स म्हणता येईल असे जे मूल जन्माला येण्याच्या प्रसंगाचं वर्णन करणारं एक स्वगत आहे, त्यात एक वाक्य आहे, “मी त्या योनीचे हृदयामध्ये रुपांतर होताना पाहिले!” साधारणपणे ह्या प्रसंगात काही कुणाला आक्षेपार्ह वाटलं नव्हतं. उलट या कल्पनेला खूप दाद मिळते. जनरली बायका येऊन म्हणतात की मला माझ्या मुलीच्या बाळंतपणाची आठवण झाली, किंवा स्वत:चे बाळंतपण डोळ्यासमोर उभं राहिलं.

पण एकदा एक बाई म्हणाल्या “तुम्ही तर मातृत्वाचे गौरवीकरण करताय! ज्या बाईला मूल नाही ती हृदयशून्य आहे असा तुम्हाला वाटतं का काय?” ही खूपच आश्चर्यकारक प्रतिक्रिया होती! अशा तिरकस लोकांबद्दल काय म्हणावं? तुम्ही विचारताय तर कदाचित असतीलही असे प्रेक्षक की ज्यांना असं वाटत असेल की स्त्रीची लैंगिकता योनीपुरतीच मर्यादित आहे, असं मला म्हणायचंय!

ऐसी अक्षरे : गेल्या काही महिन्यांमध्ये लैंगिकतेविषयी उघडपणे बोलणारी अनेक नाटकं आली आहेत. त्यामुळे सामाजिक बदलात एक पाऊल पुढे गेल्याचं बोललं जातं हे कितपत खरं आहे? या प्रत्येक नाटकाचे उद्देश वेगवेगळे आहेत, आणि ते सामाजिक बदल म्हणून घातक वाटतात का?

वंदना : अशा नाटकांबद्दल वर लिहिलंच आहे. लैंगिकतेविषयी काही नवा दृष्टीकोन या नाटकांमधून मांडला जातोय असं मला तरी दिसत नाहीये. प्रेक्षकांना चाळवणारं काहीतरी रंगमंचावर दाखवणे म्हणजे सामाजिक बदल असंही मला वाटत नाही. पूर्वीही एकदा ‘हिट आणि हॉट’ नाटकांची लाट येऊन गेलेली आहेच. जर असे काही पाहणे प्रेक्षकांना आवडत असेल तर ते दाखवलं जाणारच.

ऐसी अक्षरे : 'मुलगी झाली हो' हे ८० च्या दशकातलं नाटक आणि 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी' हे त्यानंतरचं सुमारे २५ वर्षांनंतरचं नाटक. स्थूलमानाने एका पिढीनंतर आलेलं. जुन्या पिढीचे प्रश्न आणि नव्या पिढीचे प्रश्न यांमधले फरक या दोन नाटकांच्या अनुषंगाने कसे अधोरेखित होतात?

वंदना : ‘मुलगी झाली हो’ हे नाटक ज्या काळात सुरू झालं तेव्हा स्त्री-वादी विचारांच्या मांडणीची सुरुवात झालेली होती. स्त्रियांचे अनेक प्रश्न एकमेकांत कसे गुंतलेले आहेत, ते समजावून सांगणारे अनेक लेख त्या काळात विद्या बाळ, छाया दातार इ. नी लिहिलेले आहेत. हुंडाबंदीची चळवळ देखील तेव्हा सुरू होती. समाजातला भेदभाव अधोरेखित करणे आणि तो नष्ट करायचे आवाहन करणे Discourse चे प्रतिबिंब त्या नाटकात दिसते. त्या नंतरच्या २५ वर्षात अनेक आर्थिक बदल झाले आणि त्या अनुषंगाने स्त्री-पुरुष नातेसंबंधातदेखील बदल घडले. निदान शहरी स्त्रियांना मिळणाऱ्या संधी आणि त्यांची वागणूक यात तरी जाणवण्याइतके बदल झाले. अर्थातच लैंगिकतेच्या अभिव्यक्तीतदेखील बदल झाले. ‘योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी’ या नाटकाच्या केंद्रस्थानी ‘स्त्रियांची लैंगिकता’ हाच विषय असणे यातूनच नव्या पिढीच्या बदललेल्या प्राथमिकतांचे प्रतिबिंब दिसते.

ऐसी अक्षरे : सध्याच्या पिढीत स्त्रीवादाचं नेतृत्व कोण करतं आहे? लढा नक्की कुठे चालू आहे? स्त्रीमुक्ती चळवळीची गरज नक्की कधी संपेल असं वाटतं? किंवा वेगळ्या प्रकारे विचारायचं झालं तर कुठची ध्येयं गाठली की स्त्रीमुक्ती झाली असं म्हणता येईल?

वंदना : ‘स्त्री वाद’ –ही काही मोनोलीथीक संकल्पना नाही. त्याचे एखाद्या आंतरराष्ट्रीय संघटनेचे असावे तसे कुठेतरी हेड ऑफिस नसते... त्यामुळे एखादी CEO एका ठिकाणी बसून त्याचे नेतृत्व करतेय –असे काही घडत नसतं. जगात अनेक ठिकाणी तिथल्या विविध सामाजिक शक्यतानुसार लोक स्त्री-पुरुष समभाव प्रत्यक्षात आणायचा प्रयत्न करीत असतात. मार्क्सिस्ट फेमिनिझम, लिबरल फेमिनिझम, रॅडिकल फेमिनिझम असे अनेक विचार प्रवाह देखील आहेत. अनेक पुरुषदेखील या सगळ्यात सामील असतात आणि पुरुषांच्या जाणीव जागृतीचे काम देखील जगभर सुरू असते. आपल्या देशात देखील या सर्व प्रकारच्या विचार प्रवाहांनुसार लोक काम करीत असतात. त्याच बरोबरीने या कामाला आपापल्या पंखाखाली घेण्याचे प्रयत्न देखील सरकारकडून आणि कॉर्पोरेट्सकडून होत असतात. त्यामुळे स्त्री-वाद Co- Opt झाल्यासारखेही कधीकधी वाटू लागते. तरीही ,फक्त शहरातच नाही तर खेड्यातदेखील महिला स्वत:चे हक्क, अधिकार यांच्या भाषेत विचार आणि वागणूक करीत आहेत. वैयक्तिकदृष्ट्या मला तर खेड्यातल्याच मुलींमध्ये समतेच्या नव्या आशा दिसतात.

ऐसी अक्षरे : आजचा स्त्रीवाद :- तुम्ही अनेक वर्षे स्त्रीवादी चळवळीशी जोडलेल्या आहात, आजचा नवा स्त्रीवाद (निओ फेमिनिझम) नेमका कसा आहे असं तुम्हाला वाटतं?

वंदना : 'निओ फेमिनिझम' या शब्दाचं ‘नवा स्त्रीवाद’ असं भाषांतर करणं अगदीच चुकीचं आहे. जगभरात निओ फेमिनिझम या संकल्पनेला वेगळाच अर्थ आहे. ७० च्या दशकात ज्या गोष्टी स्त्री-वादाने त्याज्य ठरवल्या, नेमक्या त्याच गोष्टीमुळे आपल्याला सक्षमीकरणाचा अनुभव येतो असे पॉप्युलर मिडीयामधल्या काही बायका ठासून सांगू लागल्या. या प्रकाराला ‘निओ फेमिनिझम‘ असं नाव पडलं. आपल्याकडचं उदाहरण द्यायचं झालं तर, मल्लिका किंवा प्रियांका चोप्रा जसं म्हणतात की, आयटेम सॉंग करणे ही आमची अभिव्यक्ती आहे आणि आमचा चॉईस आहे! एक प्रकारे अशा प्रकारच्या वस्तुकरणाची त्यांना जाणीव नसते आणि त्या त्याचे समर्थनदेखील करतात. या प्रकाराला Neo – Feminism असं म्हणतात. नवा स्त्री-वाद खूप विविध प्रकारच्या प्रवाहांनी बनलेला आहे. त्याचा आवाका या मुलाखतीत अजिबात मावणार नाही. पण खेड्यातल्या मुलींना मिळणाऱ्या नवीन संधी आणि त्यांच्यावर होणाऱ्या दडपशाहीला त्या जो प्रतिकार करतात तो पाहून मला त्यांच्याकडूनच येत्या काळात जास्त आशा वाटतात हे मात्र खरं!